Ажык кичээл "Хундуткелдиг суттуг шайым"
план-конспект занятия (младшая группа)

Салбакай Ашак-Бораевна Хомушку

Хомушку С.А.-Б.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл suttug_ishay.docx27.33 КБ

Предварительный просмотр:

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг автономнуг ооредилге албан чери Барыын- Хемчик кожуунун Кызыл – Мажалык суурунун «Чечек» уруглар сады

Ажык кичээл

Темазы: «Хундуткелдиг, суттуг шайым!»

                             Этирер болук:  2-ги  бичии болук уругларынга

Дээди  категориянын

кижизидикчи башкызы: Хомушку Салбакай Ашак-Бораевна

2022 г

Сорулгазы: тыва чоннун  хундуткелдиг чеми суттуг шайныхаындырып таныштырары

Даалгалары:

- шагдан тура огбелеривистен дамчып келген чанчылдарын бичии чаштарга дамчыдып билиндирери;
- шай дугайында улустун аас-чогаалын  ажыглавышаан уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры (хонек,эмистик,аскы,аяк,хымыш,паш)
- хундулээчел чорукту уругларга оттурары.
Дерилгези:  тос карак, хонек, аяк,  хымыш

Кичээлдин чорудуу

  1. Организастыг кезээ:

Аалчылар – биле мендилежири:

Башкы: Экии, экии алдын хунум!

Экии, экии ак-кок дээрим!

Экии,экии арат чонум,эжим оорум,башкыларым!

Экии А-мыр!  Амыр !

Кол кезээ:

Башкы:- Бис чуу деп байырлал байырлаар деп турар ийик бис уруглар?

-Шагаа

Кымнар кээрик уруглар?

-Эр хейлер аалчылар (кырган-авазы ..)

-Аалчылар кээрге чуну соннеп кудар ийик?

 - Шынап –ла , бистин улуг улузувус, ада-огбелеривис огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг суттуг шайын кудуп, сунуп хундулээр болгай.

 - Тыва улус бот-боттарынче,  аалдажып киреринге ынак чораан улус.

 - Бистин улуг улустарывыс амданныг-чаагай шайын хайындыргаш,кожа оглернин ээлерин чалап, ол хун кылган ажыл-ижин чугаалажып арга- сумезин алчыр чораан.

Улегер домак;  Арга кирген кижи саат дайнаар,

                          Аалга келген кижи аяк эрии ызырар

Шайныхайындырары:

От салыр

  1. Пашты отка тигер
  2. Пашче сугну кудар
  3. Шай-чемин салыр (урар)
  4. Сутту кудар

ШАЙ –ог-буленин, аас-кежиин удээр, эн-не хундуткелдиг чем бооп тра

Башкы:Шайны пашка хайындырар,хонекке кудар оон аякка

- Шайывыс дугайында  – биле  шулуун дыннаптаалынар.

Шулук:Амыр менди солушкаш

Аалчымны хундулеп

Аяшайым баштады

Ажы - чемим салыр мен

2.Суруг малды чажымдан

Суржуп ай деп оске мен

Сутке покпес анай дег

Суттуг шайга ынак мен

Башкы:  

Хонектин кезектерин адаптынарам? (аскы, эмистии, тудазы).

- А тос–карак биле чуну канчаарыл? (чаа хайынган шайнын устун чажары)

Бащкы:  Ынчангаш чаа хайынган суттуг шайынын устун огнун херээжен ээзи тос-карак –биле чалбарып чажар турган.

 (Башкы шайын чажып, йорээлин чугаалаар)

Эрбенниг чувеге амзатпадым,

Эки чемим дээжизи-дыр!

Аастыг чувеге амзатпадым,

Ак чемим  усту-дыр!

Оршээ хайыракан, оршээ!

Башкы:

Дидактиктиг оюн « шайларывыс суузуну!»

Чижээ: сут холаан шайны чангыс сос-биле - суттуг шай дээр.

Чигир холаан шайны… чигирсиг шай,

Дус холаан шайны… дустуг шай,

Каттыг щайлар…(малина,ыт каты,…)

Оюн: «Кичик,кичик»

Ыры «Шайывыс»

3. Туннел кезээ:

 Башкы:  Бо хунгу оюн коргузуувусте хундуткелдиг чемивис шайнын дугайында эн-не солун, ажыктыг, чуулдерни ооренип билип ап, «шайны» алгап-йорээп кордувус уруглар

Хундуткелдиг, суттуг шайым!»

Ажык кичээл

Темазы: «Хундуткелдиг, суттуг шайым!»

 Этирер болук:  болук уругларынга

Сорулгазы: тыва чоннун  хундуткелдиг чеми суттуг шайнын ёзу чурумун таныштырып билиндирер;

Даалгалары:

- шагдан тура огбелеривистен дамчып келген чанчылдарын бичии чаштарга дамчыдып билиндирери;
- шай дугайында улустун аас-чогаалын  ажыглавышаан, оюннар дамчыштыр уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры;
 
- хундулээчел чорукту уругларга оттурары.
Дерилгези: Шай, дус хавы, шай согаажы-биле оон дажы, тос карак,             хонек, аяк,  хымыш, ожук, хайындырган суттуг шай.
Улээр дерилгези:  постен даараан 4 ангы оннуг (кызыл, кок, сарыг, ногаан) оглер, уруг бурузунга 4 ангы оннуг чураан аяктар; 6 талалыг чымчак мнемокуб.

Кичээлдин чорудуу

  1. Организастыг кезээ:

Аалчылар – биле мендилежири:

Башкы:     Хун ачым!

Чер ием!        

Бай-Тайгам!

Суг кежиим!

Торел чонум!

Торээн садигим!

А-мыр!  Амыр! Оршээ!

Алина:

Амыр, амыр, ада-ием!

Амыр, амыр мээн башкым!

Амыр, амыр мээн эжим!                      

Амыр дээрге «Экии!» дээн-дир        

Амыр дээрге кадык дээн-дир,

Амыр дээрге тыва чоннун                      

Арыг-чараш сеткили-дир!

  1. Кол кезээ:

Башкы: «Аалга келген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп тыва чоннун ол улегер домаа кончуг-ла шын соглээн.

 - Шынап –ла , бистин улуг улузувус, ада-огбелеривис огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг суттуг шайын кудуп, сунуп хундулээр болгай.

 - Тыва улус бот-боттарынче,  аалдажып киреринге ынак чораан улус.

 - Бистин улуг улустарывыс амданныг-чаагай шайын хайындыргаш,кожа оглернин ээлерин чалап, ол хун кылган ажыл-ижин чугаалажып арга- сумезин алчыр чораан.
- А  хайынган  суттуг шай деп чемивис канчаар тыптып  кээрил?

(Башкы шайнын хайындырар ёзу-чурумун коргузуп тайылбырлаар):

  1. От салыр
  2. Пашты отка тигер
  3. Пашче сугну кудар
  4. Шай-чемин салыр (урар)
  5. Сутту кудар

-Шайны канчаар шын хайындырарга амданыгыл?
-Шайны хайындырары база белен эвес мергежил. Оон чеми четчип, шаары куду бадып, чыды унгуже 10-20 катап саарар  ужурлуг.

ШАЙ –ог-буленин, аас-кежиин удээр, эн-не хундуткелдиг чем бооп артканын кажанда-даа  утпанар  уруглар.

- Шаандан тура Тывага кээп чораан эртемденнер Тыва шайны делегейнин

кандыг-даа ресторанары ынчаар хайындырып шыдавас деп унелэп демдеглээн бооп турар.

Башкы:

- Шайывыс дугайында Аюш – биле Белектин шулуун дыннаптаалынар.

Шулук Чап Чульдумнун «Суттуг шайым»

(Дериг  херекселдер-биле ажыл)

Башкы:  

Шай согаажы, оон дажы - ыдыктыг эт-эдилел (кургаг шайны шай согаажынын иштинге чуура, хоюглап соктаары).

А огге шай, дусту каяаа шыгжаарыл уруглар?  (тускай хапка, ынчангаш ону «шай, дус хавы» деп адаар).

- Ынчангаш шай, дус хавын  кажанда-даа, каяа-даа ол ийини  кезээде кожа, кады, бедик черге азар ужурлуг бис. Огнун эн-не хундуткелдиг эди бооп турар.

- А хайынган шайны кайнаар кударыл уруглар? (Хонекче кудар)

Хонектин кезектерин адаптынарам? (аскы, эмистии, тудазы).

- Хонекти канчаар салырыл? (Хонектин эмистиин эжикче корундурбес, бажын иштинче корундурер).

- Бо эттин ады чуу ирги? (тос карак деп эт-тир)

- А тос–карак биле чуну канчаарыл? (чаа хайынган шайнын устун чажары)

Бащкы:  Ынчангаш чаа хайынган суттуг шайынын устун огнун херээжен ээзи тос-карак –биле чалбарып чажар турган.

 (Башкы шайын чажып, йорээлин чугаалаар)

Эрбенниг чувеге амзатпадым,

Эки чемим дээжизи-дыр!

Аастыг чувеге амзатпадым,

Ак чемим  усту-дыр!

Оршээ хайыракан, оршээ!

-Эр-хейлер, ак чемивис суттуг шайнын дугаыйнда кончуг солун ажыктыг чуулдерни билип алдывыс.

- Аякты 2 холу биле сунгаш «Эки кузээшкиннер» деп чугаа состерлиг оюнувус ойнап коргузуптээлинерем.

- Мен «Кадык бол» деп состерден эгелээйн а силер улаштырынар уруглар:

                               Аас чогаал оюну «Эки кузээшкиннер!»

- Кадык бол!

- Чараш бол!

- Эки бол!

- Угааныг бол!

- Кежээ бол!

- Арыг-силиг бол!

- Хундулээчел бол!

- Ажылгыр бол!

- Чукгаакыр бол!

- Оорениичел бол!

- Куштуг бол!

- Дыннангыр бол!

- Шынчы бол!

-( дээш оон – даа оске состерни адап болур)

Башкы: Эн-не эки кузээшкиннер дээш,эр хейлер уругларым.

Башкы:  Уруглар, оон ынай тыва чоннун шайга хамаарыштыр кандыг улегер-домактарын билир силер?

Уругларнын шайга хамаарышкан аас – чогаалы:

Аалга келген  кижиге аяк шайын сунмас болза, ол кижини харам дижир болгай  (Аурика)

- Шайны аякаа эмин эттир долдур кутпас, чуге дээрге далашпазын ам база бирээни эжей ишсин дээни ол  (Айзат)

- Аяк шайны кижиге канчаар сунарыл? (чангыс холу биле сунмас, а ийи холдап сунар бооп турар, улуг эргээн аяк иштинче киир сукпас)  (Саймир)

- «Аалга келген кижи аяк эрии ызырар

Арга кирген кижи саат дайнаар»  (Венера)

- Уурак биле суттээн шайнын устун оран чуртунче, мал-маганынче менди чаагай оссун дээш чажар турган.  (Айзанак)

- Шай кайы даа уеде огге кезээде белен турар, ынчангаш хонек кажан-даа куруглатпас. (А – Санаа)

- Ынчангаш шайны кудар сава-хонек хундулуг савага санадып чораан,ону хирлиг тургуспас ужуру-даа ол. (Ай – Хаан)

Башкы: Суттуг шайнын канчаар тыптып кээринин ёзу-чурумун шулукке шупту чугаалап коргузээлинер:

(Салаалар-биле шимчээшкинни коргузуп шулуктээр)

Салаалар оюну «Матпаадыр»

-Матпаадыр одун салыр

- Бажы-Курлуг пажын тигер

- Ортаа-Мерген суун кудар

- Уваа-Шээжен шайын каар

- Бичии-Моомей судун кудар

Кылбас тутпас ажылы чок

Кежээпейлер алышкылар

Сурлуг малдын судун сагаш

Суттуг шайын хайындырганнар!

Шимченгир оюн «Оглернин аяктары»

Башкы:

- Амгы уеде шайнын  холуксаалары кандыг-даа апарган уруглар

- Оларны  адаарда  мнемокуб - биле оюнувус ойнаптаалынарам.

Дидактиктиг оюн «Холуксаалыг шайлар!» (мнемокуб-биле ажыл)

Чижээ: сут холаан шайны чангыс сос-биле - суттуг шай дээр.

Чигир холаан шайны… чигирсиг шай,

Лимон холаан шайны… лимоннуг шай,

Черлик оъттан кылган шайны… оъттуг шай,

Дус холаан шайны… дустуг шай,

Дурген хоюдар шайны… хоюдар шай дээр.

- Бурун Тыва чоннун дижи ынчангаш быжыг чораан деп дижир чораан.

Танцы - сам  «Аяк – шайым!»

3. Туннел кезээ:

 Башкы:  Бо хунгу оюн коргузуувусте хундуткелдиг чемивис шайнын дугайында эн-не солун, ажыктыг, чуулдерни ооренип билип ап, «шайны» алгап-йорээп, танцы самывысты бараалгадып, хоглуг ойнап хогледивис уруглар.

Темазы: «Суузуннуг суттуг шайым» Ооредиглиг сорулгазы: Тыва чоннун хундуткелдиг чеми суттуг шай-биле таныштырары. Суттуг шайнын кадыкшылга дузалыын билиндирери Сайзырадыр сорулгазы: Уругларнын дыл-домаан, угаан-медерелин, аас-чугаазын сайзырадыры Кижизидилгелиг сорулгазы: Тыва чонувустун сагып келген чаагай чанчылдарын сагып, хундулээчел, куш-ажылга ынак, найыралдыг болурунга кижизидери Дерилгези: слайд, аялгалар, хонекке суттуг шай,аяктар,тос карак, дагжаар хогжум херекселдери Кичээлдин чорудуу: Киирилде кезээ: Экии уруглар! Шупту туруп кээр, аялга-биле долгандыыр марштаар («Челер ой» деп ырынын аялгазы) - Бис чуу деп байырлал байырлаар деп турар ийик бис уруглар? -Бистер кымнар ийик бис? -Богун бисте аалчылар келген мендилежип алыылынар Экии, экии алдын хунум! Экии, экии ак-кок дээрим! Экии, экии эжим-оорум! Экии, экии аалчыларым! Ырлаарынга унувусту белеткеп алыылынар Мен ам оору унуптер мен Мен ам куду бадыптар мен Катаптаашкын: Оюндан ойнаптаалынар «Чуу деп ыры-дыр тып» («Харжыгаш», «Шагаа ыры» Кичээлдин кол кезээ: Мени кичээнгейлиг дыннанар уруглар. «Арга кирген кижи саат дайнаар Аалга келген кижи аяк эрии ызырар» деп улегер домакты силер чуу деп билип тур силер уруглар? -Шын-дыр огге, бажынга келген кижи бурузунзе шайны кудуп хундуткелин коргузери база бистин тыва чонувустун чаагай чанчылы-дыр. Келген аалчыларывыска шайдан кудаалынар уруглар. Бистин огбелеривис шаг-шаандан бээр огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг, чаа хайындырган суттугшайын кудуп сунар езулуг. Шай ог-булуге энне уннелиг чем. Тыва кижинин оонге шайны узуктелдирбейин хайындырар, хонек куруглатпас чораан. Ынчангаш шайны кудар сава: «хонек». Хонек хундулуг сава. Онухирлиг тургуспас ужуру-даа ол. Келген кижилерге шайын кутпаан кижи, харам деп санатынар. Шайны аякка эмин эртир долдур кутпас, далашпазын, ам база бирээни эжей ишсин дээни ол. Аяктысолагай холу биле сунмас. Шай-эн-не хундулуг чемивис. Кандыг шайлар бар боорул? Шайны хайындырары белен эвес мергежил. Ону чеми четчир, шаары куду бадып, чыды унгужеге хайындырар. Хайны берген шайны бедидир 5-6, чавызадыр 5-6 катап саарар. Суттээрге, шээр мал суду- биле суттээрге чаагай.Шай хайны бээрге шайнын бажын оран-чурттунче, от-козунче оргууру база бистин огбелеривистен дамчып келген чаагай чанчылывыстын бирээзи-дир. Бис богун «Шайывыс» (созуЧ.Кара-Кускении, аялгазыА.Тановтуу)деп ыры ооренир бис, баштай мени дыннанар. Хуннун ишкеш покпес-даа Хундуткелдиг шайывыс Кузел хандыр аартап аар Куш-ле киирер шайывыс Аараанда сегидер Аштаанда тоттурар Шагзыраанда сергедиир Шайывыс, шайывыс (Покпес-даа, сегидер, шагзыраанда-деп состерни тайылбырлаар мен) 1-ги куплединин состерин адап доктааттырар Ам туруп келинер уруглар, «Челер ой» деп танцывысты танцылаптаалынар. Кичээлдин туннели: -Богун чунун дугайында билип алдынар уруглар? -Огбелеривистин кандыг-кандыг чаагай чанчылдарын богун билип алдывыс, уруглар? Ырыны дагжаар хогжум херекселдеринин дузазы-биле ырлаар. -Эр-хейлер уруглар ам аялга-биле марштап доозаалынар, байырлыг


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери

«А» деп унге         Дурген чугааАалашса аалашсынАнай хураган аалашсынАнай хураган аалааштынАваларын тып эмзин...

Эртем-шинчилел конференциязы «Келир уеже базым» Толевилел: «Ыдыктыг суттуг сарыг шай».

Проектинин    сорулгазы:1. Тыва чоннун хундуткел  чемивис арыг шайнын тоогузу, оон янзы-буру хевирлерин ооренип шинчилээр.2.Ада-ие огбелеривистин уттундурган чанчылдарын аныяк салг...

Конспект занятия по национально-региональному компоненту "Хундуткелдиг суттуг шай!".

Занятия проводилось в рамках педагогического совета на тему "Благопожелания тувинского народа"...

Сценарий празднования Нового года по восточному календарю "Суттуг шай".

Данный конспект предназначен для педагогов по проведению национального Нового года "Шагаа" по восточногму календарю....

Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери

Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери...

Ада-иелерге оюн-беседа «Ак суттуг аяк шайым»

Ада-иелерге оюн-беседа «Ак суттуг аяк шайым»...