Ажык кичээл "Хундуткелдиг суттуг шайым"
план-конспект занятия (младшая группа)
Предварительный просмотр:
Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг автономнуг ооредилге албан чери Барыын- Хемчик кожуунун Кызыл – Мажалык суурунун «Чечек» уруглар сады
Ажык кичээл
Темазы: «Хундуткелдиг, суттуг шайым!»
Этирер болук: 2-ги бичии болук уругларынга
Дээди категориянын
кижизидикчи башкызы: Хомушку Салбакай Ашак-Бораевна
2022 г
Сорулгазы: тыва чоннун хундуткелдиг чеми суттуг шайныхаындырып таныштырары
Даалгалары:
- шагдан тура огбелеривистен дамчып келген чанчылдарын бичии чаштарга дамчыдып билиндирери;
- шай дугайында улустун аас-чогаалын ажыглавышаан уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры (хонек,эмистик,аскы,аяк,хымыш,паш)
- хундулээчел чорукту уругларга оттурары.
Дерилгези: тос карак, хонек, аяк, хымыш
Кичээлдин чорудуу
- Организастыг кезээ:
Аалчылар – биле мендилежири:
Башкы: Экии, экии алдын хунум!
Экии, экии ак-кок дээрим!
Экии,экии арат чонум,эжим оорум,башкыларым!
Экии А-мыр! Амыр !
Кол кезээ:
Башкы:- Бис чуу деп байырлал байырлаар деп турар ийик бис уруглар?
-Шагаа
Кымнар кээрик уруглар?
-Эр хейлер аалчылар (кырган-авазы ..)
-Аалчылар кээрге чуну соннеп кудар ийик?
- Шынап –ла , бистин улуг улузувус, ада-огбелеривис огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг суттуг шайын кудуп, сунуп хундулээр болгай.
- Тыва улус бот-боттарынче, аалдажып киреринге ынак чораан улус.
- Бистин улуг улустарывыс амданныг-чаагай шайын хайындыргаш,кожа оглернин ээлерин чалап, ол хун кылган ажыл-ижин чугаалажып арга- сумезин алчыр чораан.
Улегер домак; Арга кирген кижи саат дайнаар,
Аалга келген кижи аяк эрии ызырар
Шайныхайындырары:
От салыр
- Пашты отка тигер
- Пашче сугну кудар
- Шай-чемин салыр (урар)
- Сутту кудар
ШАЙ –ог-буленин, аас-кежиин удээр, эн-не хундуткелдиг чем бооп тра
Башкы:Шайны пашка хайындырар,хонекке кудар оон аякка
- Шайывыс дугайында – биле шулуун дыннаптаалынар.
Шулук:Амыр менди солушкаш
Аалчымны хундулеп
Аяшайым баштады
Ажы - чемим салыр мен
2.Суруг малды чажымдан
Суржуп ай деп оске мен
Сутке покпес анай дег
Суттуг шайга ынак мен
Башкы:
- Хонектин кезектерин адаптынарам? (аскы, эмистии, тудазы).
- А тос–карак биле чуну канчаарыл? (чаа хайынган шайнын устун чажары)
Бащкы: Ынчангаш чаа хайынган суттуг шайынын устун огнун херээжен ээзи тос-карак –биле чалбарып чажар турган.
(Башкы шайын чажып, йорээлин чугаалаар)
Эрбенниг чувеге амзатпадым,
Эки чемим дээжизи-дыр!
Аастыг чувеге амзатпадым,
Ак чемим усту-дыр!
Оршээ хайыракан, оршээ!
Башкы:
Дидактиктиг оюн « шайларывыс суузуну!»
Чижээ: сут холаан шайны чангыс сос-биле - суттуг шай дээр.
Чигир холаан шайны… чигирсиг шай,
Дус холаан шайны… дустуг шай,
Каттыг щайлар…(малина,ыт каты,…)
Оюн: «Кичик,кичик»
Ыры «Шайывыс»
3. Туннел кезээ:
Башкы: Бо хунгу оюн коргузуувусте хундуткелдиг чемивис шайнын дугайында эн-не солун, ажыктыг, чуулдерни ооренип билип ап, «шайны» алгап-йорээп кордувус уруглар
Хундуткелдиг, суттуг шайым!»
Ажык кичээл
Темазы: «Хундуткелдиг, суттуг шайым!»
Этирер болук: болук уругларынга
Сорулгазы: тыва чоннун хундуткелдиг чеми суттуг шайнын ёзу чурумун таныштырып билиндирер;
Даалгалары:
- шагдан тура огбелеривистен дамчып келген чанчылдарын бичии чаштарга дамчыдып билиндирери;
- шай дугайында улустун аас-чогаалын ажыглавышаан, оюннар дамчыштыр уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры;
- хундулээчел чорукту уругларга оттурары.
Дерилгези: Шай, дус хавы, шай согаажы-биле оон дажы, тос карак, хонек, аяк, хымыш, ожук, хайындырган суттуг шай.
Улээр дерилгези: постен даараан 4 ангы оннуг (кызыл, кок, сарыг, ногаан) оглер, уруг бурузунга 4 ангы оннуг чураан аяктар; 6 талалыг чымчак мнемокуб.
Кичээлдин чорудуу
- Организастыг кезээ:
Аалчылар – биле мендилежири:
Башкы: Хун ачым!
Чер ием!
Бай-Тайгам!
Суг кежиим!
Торел чонум!
Торээн садигим!
А-мыр! Амыр! Оршээ!
Алина:
Амыр, амыр, ада-ием!
Амыр, амыр мээн башкым!
Амыр, амыр мээн эжим!
Амыр дээрге «Экии!» дээн-дир
Амыр дээрге кадык дээн-дир,
Амыр дээрге тыва чоннун
Арыг-чараш сеткили-дир!
- Кол кезээ:
Башкы: «Аалга келген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп тыва чоннун ол улегер домаа кончуг-ла шын соглээн.
- Шынап –ла , бистин улуг улузувус, ада-огбелеривис огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг суттуг шайын кудуп, сунуп хундулээр болгай.
- Тыва улус бот-боттарынче, аалдажып киреринге ынак чораан улус.
- Бистин улуг улустарывыс амданныг-чаагай шайын хайындыргаш,кожа оглернин ээлерин чалап, ол хун кылган ажыл-ижин чугаалажып арга- сумезин алчыр чораан.
- А хайынган суттуг шай деп чемивис канчаар тыптып кээрил?
(Башкы шайнын хайындырар ёзу-чурумун коргузуп тайылбырлаар):
- От салыр
- Пашты отка тигер
- Пашче сугну кудар
- Шай-чемин салыр (урар)
- Сутту кудар
-Шайны канчаар шын хайындырарга амданыгыл?
-Шайны хайындырары база белен эвес мергежил. Оон чеми четчип, шаары куду бадып, чыды унгуже 10-20 катап саарар ужурлуг.
ШАЙ –ог-буленин, аас-кежиин удээр, эн-не хундуткелдиг чем бооп артканын кажанда-даа утпанар уруглар.
- Шаандан тура Тывага кээп чораан эртемденнер Тыва шайны делегейнин
кандыг-даа ресторанары ынчаар хайындырып шыдавас деп унелэп демдеглээн бооп турар.
Башкы:
- Шайывыс дугайында Аюш – биле Белектин шулуун дыннаптаалынар.
Шулук Чап Чульдумнун «Суттуг шайым»
(Дериг херекселдер-биле ажыл)
Башкы:
- Шай согаажы, оон дажы - ыдыктыг эт-эдилел (кургаг шайны шай согаажынын иштинге чуура, хоюглап соктаары).
- А огге шай, дусту каяаа шыгжаарыл уруглар? (тускай хапка, ынчангаш ону «шай, дус хавы» деп адаар).
- Ынчангаш шай, дус хавын кажанда-даа, каяа-даа ол ийини кезээде кожа, кады, бедик черге азар ужурлуг бис. Огнун эн-не хундуткелдиг эди бооп турар.
- А хайынган шайны кайнаар кударыл уруглар? (Хонекче кудар)
- Хонектин кезектерин адаптынарам? (аскы, эмистии, тудазы).
- Хонекти канчаар салырыл? (Хонектин эмистиин эжикче корундурбес, бажын иштинче корундурер).
- Бо эттин ады чуу ирги? (тос карак деп эт-тир)
- А тос–карак биле чуну канчаарыл? (чаа хайынган шайнын устун чажары)
Бащкы: Ынчангаш чаа хайынган суттуг шайынын устун огнун херээжен ээзи тос-карак –биле чалбарып чажар турган.
(Башкы шайын чажып, йорээлин чугаалаар)
Эрбенниг чувеге амзатпадым,
Эки чемим дээжизи-дыр!
Аастыг чувеге амзатпадым,
Ак чемим усту-дыр!
Оршээ хайыракан, оршээ!
-Эр-хейлер, ак чемивис суттуг шайнын дугаыйнда кончуг солун ажыктыг чуулдерни билип алдывыс.
- Аякты 2 холу биле сунгаш «Эки кузээшкиннер» деп чугаа состерлиг оюнувус ойнап коргузуптээлинерем.
- Мен «Кадык бол» деп состерден эгелээйн а силер улаштырынар уруглар:
Аас чогаал оюну «Эки кузээшкиннер!»
- Кадык бол!
- Чараш бол!
- Эки бол!
- Угааныг бол!
- Кежээ бол!
- Арыг-силиг бол!
- Хундулээчел бол!
- Ажылгыр бол!
- Чукгаакыр бол!
- Оорениичел бол!
- Куштуг бол!
- Дыннангыр бол!
- Шынчы бол!
-( дээш оон – даа оске состерни адап болур)
Башкы: Эн-не эки кузээшкиннер дээш,эр хейлер уругларым.
Башкы: Уруглар, оон ынай тыва чоннун шайга хамаарыштыр кандыг улегер-домактарын билир силер?
Уругларнын шайга хамаарышкан аас – чогаалы:
- Аалга келген кижиге аяк шайын сунмас болза, ол кижини харам дижир болгай (Аурика)
- Шайны аякаа эмин эттир долдур кутпас, чуге дээрге далашпазын ам база бирээни эжей ишсин дээни ол (Айзат)
- Аяк шайны кижиге канчаар сунарыл? (чангыс холу биле сунмас, а ийи холдап сунар бооп турар, улуг эргээн аяк иштинче киир сукпас) (Саймир)
- «Аалга келген кижи аяк эрии ызырар
Арга кирген кижи саат дайнаар» (Венера)
- Уурак биле суттээн шайнын устун оран чуртунче, мал-маганынче менди чаагай оссун дээш чажар турган. (Айзанак)
- Шай кайы даа уеде огге кезээде белен турар, ынчангаш хонек кажан-даа куруглатпас. (А – Санаа)
- Ынчангаш шайны кудар сава-хонек хундулуг савага санадып чораан,ону хирлиг тургуспас ужуру-даа ол. (Ай – Хаан)
Башкы: Суттуг шайнын канчаар тыптып кээринин ёзу-чурумун шулукке шупту чугаалап коргузээлинер:
(Салаалар-биле шимчээшкинни коргузуп шулуктээр)
Салаалар оюну «Матпаадыр»
-Матпаадыр одун салыр
- Бажы-Курлуг пажын тигер
- Ортаа-Мерген суун кудар
- Уваа-Шээжен шайын каар
- Бичии-Моомей судун кудар
Кылбас тутпас ажылы чок
Кежээпейлер алышкылар
Сурлуг малдын судун сагаш
Суттуг шайын хайындырганнар!
Шимченгир оюн «Оглернин аяктары»
Башкы:
- Амгы уеде шайнын холуксаалары кандыг-даа апарган уруглар
- Оларны адаарда мнемокуб - биле оюнувус ойнаптаалынарам.
Дидактиктиг оюн «Холуксаалыг шайлар!» (мнемокуб-биле ажыл)
Чижээ: сут холаан шайны чангыс сос-биле - суттуг шай дээр.
Чигир холаан шайны… чигирсиг шай,
Лимон холаан шайны… лимоннуг шай,
Черлик оъттан кылган шайны… оъттуг шай,
Дус холаан шайны… дустуг шай,
Дурген хоюдар шайны… хоюдар шай дээр.
- Бурун Тыва чоннун дижи ынчангаш быжыг чораан деп дижир чораан.
Танцы - сам «Аяк – шайым!»
3. Туннел кезээ:
Башкы: Бо хунгу оюн коргузуувусте хундуткелдиг чемивис шайнын дугайында эн-не солун, ажыктыг, чуулдерни ооренип билип ап, «шайны» алгап-йорээп, танцы самывысты бараалгадып, хоглуг ойнап хогледивис уруглар.
Темазы: «Суузуннуг суттуг шайым» Ооредиглиг сорулгазы: Тыва чоннун хундуткелдиг чеми суттуг шай-биле таныштырары. Суттуг шайнын кадыкшылга дузалыын билиндирери Сайзырадыр сорулгазы: Уругларнын дыл-домаан, угаан-медерелин, аас-чугаазын сайзырадыры Кижизидилгелиг сорулгазы: Тыва чонувустун сагып келген чаагай чанчылдарын сагып, хундулээчел, куш-ажылга ынак, найыралдыг болурунга кижизидери Дерилгези: слайд, аялгалар, хонекке суттуг шай,аяктар,тос карак, дагжаар хогжум херекселдери Кичээлдин чорудуу: Киирилде кезээ: Экии уруглар! Шупту туруп кээр, аялга-биле долгандыыр марштаар («Челер ой» деп ырынын аялгазы) - Бис чуу деп байырлал байырлаар деп турар ийик бис уруглар? -Бистер кымнар ийик бис? -Богун бисте аалчылар келген мендилежип алыылынар Экии, экии алдын хунум! Экии, экии ак-кок дээрим! Экии, экии эжим-оорум! Экии, экии аалчыларым! Ырлаарынга унувусту белеткеп алыылынар Мен ам оору унуптер мен Мен ам куду бадыптар мен Катаптаашкын: Оюндан ойнаптаалынар «Чуу деп ыры-дыр тып» («Харжыгаш», «Шагаа ыры» Кичээлдин кол кезээ: Мени кичээнгейлиг дыннанар уруглар. «Арга кирген кижи саат дайнаар Аалга келген кижи аяк эрии ызырар» деп улегер домакты силер чуу деп билип тур силер уруглар? -Шын-дыр огге, бажынга келген кижи бурузунзе шайны кудуп хундуткелин коргузери база бистин тыва чонувустун чаагай чанчылы-дыр. Келген аалчыларывыска шайдан кудаалынар уруглар. Бистин огбелеривис шаг-шаандан бээр огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг, чаа хайындырган суттугшайын кудуп сунар езулуг. Шай ог-булуге энне уннелиг чем. Тыва кижинин оонге шайны узуктелдирбейин хайындырар, хонек куруглатпас чораан. Ынчангаш шайны кудар сава: «хонек». Хонек хундулуг сава. Онухирлиг тургуспас ужуру-даа ол. Келген кижилерге шайын кутпаан кижи, харам деп санатынар. Шайны аякка эмин эртир долдур кутпас, далашпазын, ам база бирээни эжей ишсин дээни ол. Аяктысолагай холу биле сунмас. Шай-эн-не хундулуг чемивис. Кандыг шайлар бар боорул? Шайны хайындырары белен эвес мергежил. Ону чеми четчир, шаары куду бадып, чыды унгужеге хайындырар. Хайны берген шайны бедидир 5-6, чавызадыр 5-6 катап саарар. Суттээрге, шээр мал суду- биле суттээрге чаагай.Шай хайны бээрге шайнын бажын оран-чурттунче, от-козунче оргууру база бистин огбелеривистен дамчып келген чаагай чанчылывыстын бирээзи-дир. Бис богун «Шайывыс» (созуЧ.Кара-Кускении, аялгазыА.Тановтуу)деп ыры ооренир бис, баштай мени дыннанар. Хуннун ишкеш покпес-даа Хундуткелдиг шайывыс Кузел хандыр аартап аар Куш-ле киирер шайывыс Аараанда сегидер Аштаанда тоттурар Шагзыраанда сергедиир Шайывыс, шайывыс (Покпес-даа, сегидер, шагзыраанда-деп состерни тайылбырлаар мен) 1-ги куплединин состерин адап доктааттырар Ам туруп келинер уруглар, «Челер ой» деп танцывысты танцылаптаалынар. Кичээлдин туннели: -Богун чунун дугайында билип алдынар уруглар? -Огбелеривистин кандыг-кандыг чаагай чанчылдарын богун билип алдывыс, уруглар? Ырыны дагжаар хогжум херекселдеринин дузазы-биле ырлаар. -Эр-хейлер уруглар ам аялга-биле марштап доозаалынар, байырлыг
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
![](/sites/default/files/pictures/2016/02/10/picture-751448-1455071590.jpg)
Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери
«А» деп унге Дурген чугааАалашса аалашсынАнай хураган аалашсынАнай хураган аалааштынАваларын тып эмзин...
![](/sites/default/files/pictures/2019/05/05/picture-729930-1557036744.jpg)
Эртем-шинчилел конференциязы «Келир уеже базым» Толевилел: «Ыдыктыг суттуг сарыг шай».
Проектинин сорулгазы:1. Тыва чоннун хундуткел чемивис арыг шайнын тоогузу, оон янзы-буру хевирлерин ооренип шинчилээр.2.Ада-ие огбелеривистин уттундурган чанчылдарын аныяк салг...
![](/sites/default/files/pictures/2019/05/05/picture-729930-1557036744.jpg)
Конспект занятия по национально-региональному компоненту "Хундуткелдиг суттуг шай!".
Занятия проводилось в рамках педагогического совета на тему "Благопожелания тувинского народа"...
![](/sites/default/files/pictures/2019/05/05/picture-729930-1557036744.jpg)
Сценарий празднования Нового года по восточному календарю "Суттуг шай".
Данный конспект предназначен для педагогов по проведению национального Нового года "Шагаа" по восточногму календарю....
![](/sites/default/files/pictures/2019/05/05/picture-729930-1557036744.jpg)
Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери
Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери...
Ада-иелерге оюн-беседа «Ак суттуг аяк шайым»
Ада-иелерге оюн-беседа «Ак суттуг аяк шайым»...