таблицы для родногоязыка
материал (4 класс) на тему

Слайд 1

Эге школага тыва дыл кичээлдеринге схемалар, таблицаларны ажыглаары мастер-класс

Слайд 2

Тыва дыл – республиканың ниити билиг школаларында кол эртемнерниң бирээзи. Күрүнениң өөредилге стандарттарының негелделери ë зугаар өөреникчилерниң тыва дыл талазы-биле билиг болгаш мергежил чаңчылдарынга даянып, өөредилгениң практиктиг угланыышкыннын бедидери, уругларның логиктиг бодалын, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры, өөренип турар билиглерин делгемчидери чугула.

Слайд 3

Эге класстарга тыва дылды өөредириниң кол сорулгалары: Уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга өөредир; Төрээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээр; Уругларны ном ажыглаарынга чаңчыктырар болгаш оларның дылга сонуургалын, номчулга болгаш билиглерже чүткүлүн хайныктырар; Номчулга болгаш бижилге холбаштыр бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарын үндезилээш, өөреникчилерниң үзел-бодалын ханы чепсеглээр; Уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидер; Өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп,түңнеп билиринге, оларның иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга чаңчыктырар. Бо бүгү сорулгаларны чедип алырынга тыва дыл кичээлдеринде таблицаларны ажыглаары кол черни ээлеп турар.

Слайд 4

Таблицаларны ажыглаарының сорулгазы – тыва дыл башкылаашкынынга болгаш өөреникчилерге янзы-бүрү хевирниң өөредилге ажыл-чорудуун кылырынга, билиг шиңгээдиринге эжеш болгаш бөлүктей өөрениринге, бот-тускайлаң ажылдаарынга, чаа билигни чедип алырынга, логиктиг бодалын, аас болгаш бижимел чугааны сайзырадырынга практиктиг дузаны чедирери.

Слайд 5

Таблицаларның тургузуу : таблицаларны 2-ги класстың өөредилге темаларынга дүүштүр аңгы-аңгы тургускан. Таблицаларны кичээлге ажыглаары, кайы үеде ажыглаары башкының бодунуң чогаадыкчы чоруундан хамааржыр. Таблица, схемалар - уругнуң чаа билиг шиңгээдип алырынга, билигни быжыглаарынга, катаптаашкын үезинде ажыглаары дузалыг.

Слайд 6

Таблицаларны ажыглаанындан өөреникчиниң медерелдиг өөрениринче сонуургалы оттуп, билиг шиңгээдип алырынче чүткүлү күштелир. Чаа чүүлге сонуургалдан кижиге билиг шиңгээдип алыр чүткүл хевирлеттиннер ужурлуг. Уругга сонуургал болгаш чүткүл чок болза , чаа бодал төрүттүнмес, чогаадыкчы чорук сайзыравас дээрзин билир бис. Тыва дылды эге школага өөредири уругларның угаан-медерелин, логиктиг боданыышкынын сайзырадырынга, оларны эки мөзү-шынарга кижизидеринге, күш-ажылга белеткээринге, уругларның ниити билииниң, культуразының деңнелин бедидеринге улуг ужур-дузалыг. Школага тыва дылды өөредири уругларга төрээн дылының дугайында эге чада билиглерни алыры, өске эртемнерни шиңгээдип алырынга дузалыг.

Слайд 7

Күс дүшкен. Домак төнген утканы (бодалды) илередир. Домак эгезин улуг үжук-биле бижиир.

Слайд 8

Медээ аянныг домактың сөөлунге улуг сек (.) салыр . Өө редилге чылы эгелээн .

Слайд 9

Айтырыг аялгалыг домакка айтырыг демдээн (?) салыр . Школаны сакты бердиңер бе ?

Слайд 10

Дыңзыг аянны илередир домактың сөөлүнге кыйгырыг демдээн (!) салыр Чечектерниң чаражын чүү дээр ону !

Слайд 11

Дыңзыг аянга дужааган , кыйгырган , мактаан , йорээл салган дээн уткалыг домактар хамааржыр .

Слайд 12

Ажык үжүктер: а, ы, о, у, э, и, ө, ү, е, ё, ю, я. Бижикке үннерни үжүктер-биле демдеглээр .

Слайд 13

Ажык эвес үжүктер: б,в,г,д,ж,з,й,к,л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,х,ц,ч,ш,щ . Бижикке үннерни үжүктер-биле демдеглээр .

Слайд 14

үн= үжүк үннер болгаш үжүктерниң саны дең : ном – 3 үн , 3 үжүк . Бердинген схемаларга дүүштүр сөстер тывары :

Слайд 15

үн > үжүк үжүүнден үннериниң саны хөй : аяк – 4 үн , 3 үжүк . Бердинген схемаларга дүүштүр сөстер тывары :

Слайд 16

үн < үжүк үнүнден үжүктерниң саны хөй : аал – 2 үн , 3 үжүк . Бердинген схемаларга дүүштүр сөстер тывары :

Слайд 17

1– ги бөлүк : үн < үжүк 3-кү бөлүк: Үн< үжук Бердинген схемаларга дүүштүр сөстер тывары : 2-ги бөлүк : үн > үжүк

Слайд 18

Кыска адаар ажык үннерниң үжүктери: а, ы, о , у, э, и, ө, ү

Слайд 19

Узадыр адаар ажык үннерниң үжүктери: аа , ыы , оо , уу , ээ , ии , өө, үү

Слайд 20

өк –биле адаар ажык үннерниң үжүктери : аъ , оъ,уъ , эъ , иъ , өъ, үъ :

Слайд 21

КЫСКА АДААР УЗАДЫР АДААР ӨК-БИЛЕ АДААР АЖЫК ҮННЕР :

Слайд 22

Эжеш сөстерниң утказын чугаалаңар: А л – аа л , с ы н- с ыы н , о л - оо л , с у к- с уу к , э р – ээ р , к и р - к ии р , ө ру - өө ру,д ү н - д үү н .

Слайд 23

А ъ т , э ъ т , о ъ т , ка ъ т , чү ъ к, дү ъ ш, а ъ ш-чем , ча ъ с , чө ъ п. Өк-биле адаар ажык үннүг 9 сөс :

Слайд 24

п, т, с, ш, х П ар, т авак , с аазын , ш ары, х адың. КҮШТҮГ АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР (СӨСТУҢ ЭГЕЗИНГЕ ЧОРУУР):

Слайд 25

п, б, в, т, д, с, з, ш, ж, к, г, ч КОШКАК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР:

Слайд 26

й, л, м, н, ң, р, г. ЭҢ КОШКАК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР:

Слайд 27

КҮШТУГ АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР - КЕЗЭЭДЕ ДҮЛЕЙ

Слайд 28

КОШКАК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР - СӨС ЭГЕЗИНГЕ: БОК, ДЫТ - СӨС СӨӨЛУНГЕ: ЫЯШ, КАТ -СӨС ОРТУЗУНГА: АПТАРА, АКША ДҮЛЕЙ АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР ЧАНЫНГА ДҮЛЕЙ БОЛУР

Слайд 29

КОШКАК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР - СӨС ОРТУЗУНГА ИЙИ АЖЫК ҮН АРАЗЫНГА ( А В А , А Д А, А Ж ЫЛ ) - ЭҢ КОШКАК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР ЧАНЫНГА ( СЕ МД ЕР , КО ҢГ А) ЫЫТКЫР БОЛУР

Слайд 30

ЭҢ КОШКАК ЭЖЫК ЭВЕС ҮННЕР – КЕЗЭЭДЕ ЫЫТКЫР : М А Л , Н О М , Ө Г , А Р Ы Г

Слайд 31

Т ыва , Туран, Тес, туман, турар , тургузуг , тайга, тура ( кузел ) ЧАҢЧЫЛ ËЗУГААР Т –БИЛЕ БИЖИИР СӨСТЕР

Слайд 32

Үлегерлеп алган сөстерге бижиир : Ф артук, ф абрика, свето ф ор, теле ф он,шка ф ц иркуль, ц ирк,кон ц ерт , мото ц икл Щë тка , щ и , бор щ , пла щ Ф,Ц, Щ

Слайд 33

У я , ха я , а я н , а я ң , ха я а , а я к , а я лга , я блок аны я к , ха я лыг , да я нгыыштыг со я р , да я лаар , та я р с ент я брь, окт я брь, но я брь, я нварь Я ДЕП ҮЖҮКТУГ СӨСТЕР

Слайд 34

Эгезинге : э// ээ э лик , э ртем , э рик , э мчи , Э рес , э птиг-демниг , э жик , э лезин э э рем , ээ ргииш , ээ лдек Э- ниң тыва сөске туружу

Слайд 35

Ортузунга : ээ ч ээ рен , кич ээ л , чел ээ ш , д ээ р , б ээ р Э- ниң тыва сөске туружу

Слайд 36

Сөөлунге: ээ э дир ээ , сер ээ ,сең ээ , меңээ, чеч ээ , бежел ээ Э- ниң тыва сөске туружу

Слайд 37

Эгезинге : биживес е - нин тыва сөске туружу

Слайд 38

Ортузунга : е Т е р е зин , ч е р , м е н, ү е р, эл е зин Сактып ал: инч ее к , коп ее к е- нин тыва сөске туружу

Слайд 39

Сөөлүнге: е ин е , тевен е , шен е , имн е , шеңн е е- нин тыва сөске туружу

Слайд 40

- ëзулуг , ëзугаар , ëзу-чаңчылдар, ëзуургак - вертолëт , самолëт , ëлка - Ëнзак , Алëна , Фëдор Ë деп үжүктуг сөстер

Слайд 41

о ю н , мо ю н , ду ю г , хо ю г ю бка, Ю рий ЧҮЗҮ? Хо ю , шо ю , дугу ю , до ю , ку ю Ю деп үжүктүг сөстер

Слайд 42

Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерге хереглээр : Лагер ь , рубл ь , корабл ь , секретар ь , печень е , календар ь , кисел ь , январ ь , феврал ь , апрел ь , июн ь , июл ь , сентябр ь , октябр ь , ноябр ь , декабр ь Чымчык демдектиг (ь) сөстер

Слайд 43

Ном – 1 слог Шала – 2 слог Үнген – 2 слог Аптара - 3 слог Аа , ыы , оо , уу , ээ , ии , оо , уу , яа , еэ , ео , юу – чангыс слог болур Дээр – 1 слог Хоорай – 2 слог Диңмирээшкин - 4 слог Слогтар

Слайд 44

с аа-зын , ка- даг с ар -лык, бер -ген, эът-тиг ба-жыңывыс, бажы-ңывыс, бажыңы-выс Ки- чээл , ки-чээлдээр , кичээл-дээр мо -юн, ду -юг Көжүрүп болбас : Хой , шай , тук, класс, эм Ажыл , агаар , уя , эки , эът , саат Сөстерни көжүрери

Слайд 45

Чүве ады Кым ? Кымнар ? б ашкы , башкылар өөреникчи, өөреникчилер эмчи , эмчилер уруг , уруглар оол , оолдар Чүү? Чүлер? Бажың, бажыңнар Мал, малдар Инек , инектер Куш, куштар , Кат, каттар

Слайд 46

Кижилер аттары : Кым ? Херекселдер : Чүү? Чүлер? Материалдар : Чүү?Чүлер Чимис аймаа : Чүү? Ногаа аймаа : Чүү? Дириг амытаннар : Чүү? ҮнҮштер: Чүү? Чүве адын киирип бижи :

Слайд 47

Чай - Хун - Күске – Кыш – Дус Чүг- Чигир - Даш - Амдан - Кандыг ? деп айтырыгга харыылаттынар сөстерден бижи :

Слайд 48

бедик - … у луг - … ч аа - … ч оон - … у зун - … с емис - … ы рак - … а лгыг - … Кандыг ? д еп айтырыгга харыылаар удурланышкак уткалыг сөстерни бижи :

Слайд 49

Канчап тур? – Артист ырлап тур. Чүнү кылып тур? – Уруг аяк чуп тур. Чүнү кылган ? – Т удугжу тууйбу салган . Канчап тур? – Бызаа эдип тур. Канчаар ? – Угбаларым ам чоруур . Канчанган ? – У руг удаан . Чүнү кылырыл ? – Серен онаалга күүседир . Кылыг созу

Слайд 50

Фамилиязы : Ады: Адазынын ады : Ат болгаш фамилияларга улуг ужук

Слайд 51

Азырал амытаннарның шола аттарынга улуг үжүк Ниити аттары и нек аът ы т м оортай х ой өшку Шола аттары Калчанак Челер -Ой Көстук Васька Дөңгүр-Хой С ыргалыг

Слайд 52

Россия Федерациязы Тыва Республика Япония Китай Индия Америка … Чурттар аттарынга улуг үжүк

Слайд 53

Кызыл хоорай Туран хоорай Шагаан-Арыг хоорай Ак-Довурак хоорай Москва хоорай Лондон хоорай Токио хоорай … Хоорайлар аттарынга улуг үжүк

Слайд 54

Каа-Хем суур Чодураа суур Сукпак суур Чыраа-Бажы суур Сарыг – Сеп суур Тоора-Хем суур ... Суурлар аттарынга улуг үжүк

Слайд 55

Кочетово кудумчузу Ленин кудумчузу Намзырай кудумчузу Аныяк кудумчузу ... Кудумчулар аттарынга улуг үжүк

Слайд 56

Хемнер , кожууннар , хөлдер аттарынга улуг үжүк хемнер Улуг-Хем Бии- Хем Каа-Хем Тес-Хем ... хөлдер Чагытай Хадың Тере-Хөл Азас Байкал …

Слайд 57

Төрел сөстер ажыл а жылчын а жылдыг а жылдакчы балык б алыкчы б алыктыг балыкчыгаш

Слайд 58

Чүү? Кыш, кат, тоорук , суг , анчы , эм Кандыг ? к ышкы к аттыг т ооруктуг Суглуг аңныг Эмниг … К анчаар ? Кыштаар Каттаар Тооруктаар Суглаар Аңнаар Эмнээр …

Слайд 59

-ла,- ле , -на, -не деп артынчы сөстер кижи-ле х ая-ла н ом-на б арган -на к идин -не чортуп -ла … Малчын болуру хүндүлүг-ле ат .

Слайд 60

д аа - деп сөсту шын бижиири к ижи-даа а ът-даа а к-даа х ову-даа н омчуур-даа о йнаар-даа Өөреникчи кижи каяа-даа чурумнуг болур .

Слайд 61

Кезектери : 1. Эгези 2. Ортузу 3. Төнчүзү Тоожуушкун дээрге көрген, дыңнаан, киришкен болуушкуннуң дугайында дес-дараалашкак кылдыр дамчыдары

Слайд 62

Чурумал дээрге кандыг-бир чүвени, болуушкунну , ажыл-чорудулганы сөс-биле чуруп көргузери

Слайд 63

Тургустунар чуруму : 1 . Бадыткап шынзыдар ужурлуг кол бодал. 2. Кол бодалды бадыткап шынзыдар барымдаалар . 3.Туңнел. Угаап-бодааныышкын дээрге кандыг-бир бадыткаан чүүлдүң хөгжүлдези болур

Слайд 64

Домактың чугула кежигүннери Кол сөс Кым ? Чүү? Кымнар ? Чүлер? Чангыс шыйыг -биле шыяр Сөглекчи Канчап тур? Канчанган ? Канчаар ? Чүнү кылып тур? Ийи шыйыг -биле шыяр