Курсовая работа "Кöргÿзÿ материалдарды алтай тил ле кычырарыныҥ Урокторында тузаланары"
методическая разработка

Министерство образования и науки Республики Алтай

БПОУ РА «Горно-Алтайский педагогический колледж»

Курсовая работа

Кöргÿзÿ материалдарды алтай тил ле кычырарыныҥ

Урокторында тузаланары

Выполнил: Тойлонов Ижен

Чингизович

Студент 34 группы

Школьно-алтайского отделения

Научный руководитель ВКР:

Сулатаева Алтынай Никколаевна

ВКР работа защищена

«   »___________________________

Оценка_____________________

Горно-Алтайск, 2022

Бажалык

Кире сöс……………………………………………………………………….3

1 бажалык. Кöргÿзÿ эдим-  jазалдары школдо тузаланар теоритический тöзöлгӧ.

1.1 Кӧргӱзу материалдар деп оҥдомолдыҥ учуры…………………………7

1.2.Кöргÿзÿ материалдардыҥ характеристиказы………………………….14

1.3 Баштамы класстарда балдардыҥ билгирлерин бийиктедери jанынаҥ кöргÿзÿ материалдардыҥ аҥылузы………………………............................18

Адакы сӧс……………………………………………………………………..20

Тузаланган литература………………………………………………………22

Кире сӧс

Алтай Республиканын албаты ÿредÿзинин тöс бöлÿги – алтай науиональный школ. Текши ÿредÿлÿ алтай национальный школдын тöс амадузы – албаттынын куультурный ла духовнй байлыктарын билер, она баалап алып jÿрер, онон ары улалтып jарандырар кижи öскÿрип таскадары. Ондый кижини таскадары, Концепция аайынча, биленен, балдардын учреждениелеринен ле баштамы школдон башталар учурлу.

        Балдары кичинектеҥ ала орто школды божоткончо ÿредип таскадарын тöрöл тилиле öткÿрер. Тöрöл тил баланын jайалталарын «ачар», öскÿрер, кÿÿн-санаазын оморкодор арга берер деп Концепция темдектейт.

        Орус педагог- билимчи В.А Сухомлинский тегиндÿ айтпаган:

«Кижи тöрöл тилин канча ла терен билип алза – тöрöл сöзинин ончо öндöрин онон тын сезер, öскö албатынын тилин билип аларга белен болор; онын jÿреги сöстин öдÿмин, ийдезин онон тын сезер»

        Тилди, оны нэп-аргаларын, куучын –эрмегинде чын, эптÿ тузаланып билеринин учуры, тилдин ээжи-закондорын чокым билери болот. Ÿренчиктердин билгирлеринин терени ле оны кöгÿске  аланганы орфография ла пунктуациянын таскамалдарынан камаанду. Ÿренчиктер кыска ла узун  ÿндÿлерди, тунгак ла ÿнгÿр туйуктарды чын айдып, угуп билер болзо, бичигенде, jастыра божотпос. Анайда ок алтай школдорго тил ле литература аайынча ойындар, истоиядаҥ алылган jилбилỹ учуралдар, jӱзӱн-базын кокурлар, табышкак-ойындар балдарды тӧрӧл тилин jакшы оҥдоорына ла оны сӱӱрине ӱредип, санандырып, эрчимдӱ иштеерине ле не-немени шиҥдеерине, тапкыр болорына таскадат. [19, с.47]

        Ӱренчиктерге jаҥы билгир береринде кӧргӱзер материалдар jаан учурлу. Алтай тилдиҥ бичиктеринде таблицалар, схемалар, jуруктар элбеде берилген. Бу материалдар ӱренчиктердин куучын-эрмегин темиктирет ле байыдат. Балдар jуруктарды, схемаларды кӧрӱп, куучындап, бойыныҥ кӱӱн-саназын, оҥдогонын чыгара айдып турза, олордыҥ билгири кӧптӧп, куучын-эрмеги байып, сӧстӧргӧ сезими таҥып jат. Азыйдаҥ бери кӧргӱзӱ материалдар аайынча шӱӱлтелер классический дидактиканыҥ курч сурактарыныҥ бирӱзи болуп jат. Бу сурак эмдигенче учына jетире шиҥделбеген. Школдор тӧзӧлгӧнинеҥ бери, кӧргӱзӱ эдимдердиҥ болужыла ӱренчиктериниҥ кӱӱн-санаазынын ла билгирлерин байыдарга албаданат.

        Эмдиги ӧйдӧ уроктордо тузаланар кӧргӱзӱ материалдар кӧп лӧ башка-башка деп айдарга jараар. Ол – видеоматериалдар, jӱзӱн-jӱӱр видео-энциклопедиялар.  Олордыҥ кемин билип, уроктордо эрчимдӱ тузаланза, ӱренчиктердиҥ билгирлери байып, таскаар кеми бийиктеер. Алтай тилдиҥ урокторында ӱредӱлӱ кинолор кӧрӧргӧ, кычырарыныҥ урокторында бичиичилердиҥ куучындарын, jӱрӱмин угарга телевизордоҥ башка, компьтер база тузаланадылар. Компьтер – кӧргузӱ эдимдер белетеерге jаан болушту технический эп-арга. Оныҥ болужыла ӱредӱчи урокко керектӱ кӧп эдмдер белетеп алат. Темдектеп алза, колло сӧзлик сӧстӧрди бичибей, компьтерле чыгарат. Анайда ок јуруктар, схемалар, таблицалар јураарында компьютердиҥ тузазы сӱрекей јаан. Мынайда ӱренчиктерге јаҥы теманы кӧргӱзӱ материалдар ажыра јартаза, олордыҥ билгирлери бийик кеминде болор арга бар. Шиҥжӱӱчилердиҥ јартаганыла болзо, ӱренчиктер кӧзиле кӧргӧнин јакшы сананып алат. Кӧстиҥ каналдары ажыра, укканына кӧрӧ мееге јетирӱни беш катапка кӧп экелет. Кӧслӧ кӧргӧни дезе он ӱч катапка кӧп болот. Јетирӱ қӧс ажыра мееге јеткенче, кижиниҥ кӧргӧни солунбай, кижиниҥ сагыжына јеҥил артып калат. Ӱредӱчи кӧргӱзӱ эдимдерди уроктордо тузаланып, ӱренчиктердиҥ кӧрӱми, санаазы чын, чике болзын деп амаду тургузат.

Бастыра уроктордо бу эдимдерди башка-башка эп-аргаларга тузаланар арга бар. Оныҥ учун ӱредӱчилер бойлорыныҥ урокторында јаантайын јӱзӱн-башка кӧргӱзӱ эдимдер тузаланарга албаданат. Ӧй солунып, јаны ачылталарла коштой, тузаланар кӧргӱзӱ эдимдер база кееркедилип јазалат. Темдек эдип алза, јаантайын уроктордо тузаланар эдимдер ол телевизор, проектор, видеомагнитофон болуп јат. Бу техникалык эдимдерди тузаланарга сӱрекей эптӱ. Олордыҥ болужыла кӧргӱзӱ эдимдерди керкеедерге јараар. Айдарда, тургуза ӧйдӧ урокторды кӧргӱзӱ материалдар јогынаҥ ӧткӱрер арга јок. Алтай тил ле кычырарыныҥ урокторыныҥ ӧдӱп турганын кӧргӧнисте, тузаланар ӧнӧтийин јазалган кӧргӱзӱ эдимдер ссӱрекей ас, јок деп айдарга јараар. Оныҥ учун кӧп учуралдарда ӱредӱчи ле ӱренчиктердиҥ колло јазаган эдимдерин тузаланып јадылар. Бу айалгала колбой, «Алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында тузаланар кӧргӱзӱ эдимдер» деп тема учына јетирте шиҥделбеген деп темдектеер керек. Нениҥ учун дезе теоритический ле методический литература јетпей јат. Бӱгӱнги кӱнде бу курч сурактардыҥ бирӱзи болордо, оны ширтеер деп санаага келдис.

Шиҥдейтен объект – кӧргӱзӱ материалдыҥ билгирлер аларында тузаланар процези.

Шиҥдейтен предмет – алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында тузаланар кӧргӱзӱ материалдар.

Шиҥдейтен амаду – алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында кӧргӱзӱ материалдарды тузаланар арганы ончо јанынаҥ шиҥдеери.

Задачалар:  

1.«Алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында тузаланар кӧргӱзӱ материалдар» - деп теманыҥ ӱредӱ ле етодикалык литературазын ширтеери.

2.Кӧргӱзӱ материалдардыҥ эҥ артыгын алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында тузаланарын аҥылап, талдаары.

3.Алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында кӧргӱзӱ материалдардыҥ учурлузын кӧрӧри.

Шиҥдеер методтор:

1.Научно-методический, педагогикалык литератураны теорияя јанынан ылгаары.

2.Баштамы класстарда ӱренчиктердиҥ билгирлерин бийиктедерге кӧргӱзӱ материалдарды уроктордо тузаланарын ширтеери.

Шиҥжӱ иштиҥ эп-аргалары: психолого-педагогический ле методический литератураны шиҥдеери, педагогикалык шиҥдемел ӧткӱрери, документтерди кӧрӧри.

Иштиҥ турган аайы:

        Бу иш кире сӧстӧҥ, эки бажалыктаҥ, адакы сӧстӧҥ турат. Оныҥ кийнинде тузаланган литература ла јӧмӧлтӧ материал берилет.

        Кире сӧстӧ иштиҥ темазыныҥ керектӱзи, тӧс амадузы, јаҥы ачылтазы ла турган аайы јарталат.

        Баштапкы бажалыкта кӧргӱзӱ материалдарды школдо тузаланатаныныҥ теоритический тӧзӧлгӧзи, кӧргӱзӱ эдимдердиҥ оҥдомолы, характеристиказы, баштамы класстарда олордыҥ учурлузы шиҥделет.

1 бажылык. Кӧргӱзӱ эдим-јазалдарды школдо тузаланар теоритический тӧзӧлгӧ.

1.1.Кӧргӱзӱ материалдар деп оҥдомолдыҥ учуры.

        Баштапкы катап кӧргӱзӱ материалдардыҥ теоритический тӧзӧлгӧзи керегинде јетирӱни ады јарлу педагог Я.А. Коменский эткен. Кӧргӱзӱ материалдарды билимчинин јартамалдарынан озо тузаланып баштагандар. Бу ӧйдӧ кӧргӱзӱ материалдары эмпирический эп-арга ажыра тузаланылып, теоритический јартамал јогынаҥ тузаланган. Я.А.Коменский дезе кӧргӱзӱ материалдарга текши јартамал берген. Бу шиҥжӱчиниҥ кӧргӧниле, оҥдогоныла болзо, кӧргӱзӱ материалдар јаныс кӧскӧ эмес, је анайда ок кижиниҥ ӧскӧ дӧ сезим оргнадарыына јаан болужынын јетирет. Шиҥжӱӱчи-педагог дидактикада «алтын ээжи» чыгарган: «Все, что только возможно представлять для восприятия чувствами: видимое- для восприятия зрением: слышимое- слухом; запахи- обонянием, подлежащее вкусу – вкусам; доступное ощущению – путем осязания. Если какие-либо предметы сразу можно воспринимать несколькими чувствами, пусть они сразу схватываются несколькими чувствами» [20, с.40]

        Я.А. Коменскийдеҥ башка, бу суракка ајаруны ӧскӧ дӧ педагогтор эткен. Темдектеп алза, Ж.Ж.Руссо кӧргӱзӱ материалдар керегинде мынайда айткан: «Все должно быть представлено восприятию ребенка с максимальной наглядностью». [21, с.85]

        Ӱредӱде билгирлер аларында ла ӱренчиктердиҥ санаа- шӱӱлтезин байыдарында кӧргӱзӱ материалдар јаан камаанын јетирет. Кееркеткен эп-арганы уроктордо таҥынаҥ бойын тузаланбай, кожо эрмек-куучын, эмезе кандый бир кӱӱ, јӱзӱн-башка таскадулар бӱдӱрер керек. Кӧргӱзӱ эдимдерди урокто чыҥдый тузаланары ајаруга алгадый тӧс принципке тайанат. Ол – ӱренер кӧргӱзӱ эдим-јазал. Бу принцип эҥ артык ла эҥ баштапкызы болуп аҥыланат. Принциптиҥ јартамалы табылганынаҥ бери сӱрекей узак ӧй ӧтпӧгӧн деп темдектезе јастыра болбос. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде кижиниҥ сезими. Кӧп саба улустыҥ сезими кӧстиҥ болужыла иштейт. Кижи јер-телекейдиҥ ӱстиндеги эдимдерди ле олордыҥ јӱзӱн-јӱӱр ӧҥдӧрин били палат. Ӱренчиктер дезе кӧстиҥ болужыла јаан билгирлерге јединет деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе, кӧп лӧ јанында балдар кӧзиле кӧргӧнин, угуп алганынаҥ кӧрӧ уроктордо јакшы сананып алат. Кӧргӱзӱ эдим-јазалдар башка-башка бӧлӱктерге бӧлинет:

1.Кӧрӧтӧн кӧргӱзӱ эдимдер (средства зрительной наглядности).

А)Экраннаҥ кӧрӧтӧн: транспоранттар, диапозитивтер, диафильмдер.

Б) Кепке базып чыгарган эдимдер: кӧргӱзӱ карточкалар, јуруктар, ӱлеп беретен таскадулар.

2.Кӧрӧр, кӧрӧр-угар эдимдер (зрительный, зрительно-слуховой)

А)Табыш чыгарар: магнитофонго бичилгени ле грампластинка.

Б) Экранно-звуковой: кинофильмдер ле кинофрагменттер, ӱнделткен диафильмдер. [8, с.302]

        Балдардыҥ билгириниҥ чыҥдыйы ӱредӱчиниҥ урокто тузаланган кӧргӱзӱ эдимдеринеҥ камаанду. Кӧргӱзӱ эдим-јазалдар чике оҥдоор(неопосредованный) бӱдӱмдӱ болот, сӱр-кебер ажыра (образно-опосредованный), јуралганныҥ ла сӧстиҥ (словесно-графический), бу эп-сӱмелерди аайлу – башту, ӧйинде тӱҥдештире тузаланганы мӧрлӱ. Схемаларла, таблицаларла, јуруктарла иш ӧткӱргенде, олордыҥ ортозында колбу болорын некеер керек. Кандый бир предмет ол эмезе эдим керегинде куучындашканда, предметти ле эдилгени ајаруга салып, кӧргӱзер айалга тӧзӧп, колына тутурганы керектӱ. Бу тушта ӱренчиктердин билгирлери тереҥжип, кӱӱн-санаазы ла эрмек-куучыны байып јат. Айдарда, кӧргӱзӱ эдим јазалдарды сӧслӧ кумый куучындаганы база тузалу. Ӧрӧ айдылганынаҥ башка, кӧргӱзӱ эп-сӱме бир канча эп-аргаларыла аҥыланат:

        Јураганыныҥ эп-аргазыы (метод иллюстрации). Јуралган- ол литературадагы сӱр-кеберлеррди графиканыҥ, ӧҥдӱ будуктыҥ болужыла јурукла кӧргӱскени. Кӧп учуралда јуруктар кееркедим текстке учурлаган болуп јат. Темдектезе, ӱренер бичикте кепке базылган солун ла тузалу јуруктар бары; ӱренчиктерге јуралган эдимдер кӧргӱзери. Јурукттардыҥ тоозына плакаттар, таблицалар, јуруктар, карталар, доскодо јуралган ла бичикте берилген јуруктар кирип јат.

        Демонстрациялык эп-арга (метод демонстрации). Мында кӧп јандай приборлордыҥ демонстрациязы, опыттар, техникалык эдимдер, кинофильмдер, диафильмдер, телевидение, магнитофон ло видеомагнитофон тузаланадылар.

        Ширтеер эп-арга (метод наблюдения). Ширтеер эп-арга билгирлер аларына тузалу болуп, сезимин ойгозорына камаанын јетирет.

        Видео эп-арга (видеометод): Кодоскоптор, проекторлор, киноаппараттар, ӱредӱ теле-берилтелер, видеопроигрывательдер, видеомагнитофондор, дисплей информациялык компьтерлер кирип јат. Видео эп-аргаларды јаныс ла билгирлер береринде тузаланып турган эмес, је анайда ок тӱп шӱӱлте эдеринде, быжулаарында, такып кӧргӧнинде, кыскарта айткажын, уроктыҥ бастыра бӧлӱктеринде тузаланганы мӧрлӱ. Берилген эп-арганы кажы ла ӱредӱчи уроктордо башка-башка эп-сӱме ажыра тузаланып јат. Оноҥ башка кӧргӱзӱ эдимдерге таблица, схема, јуруктар, сӱр-јуруктар, сӧзлик сӧстӧр, иллюстрациялар, экранно-звуковой јазалдар, башка – башка эдимдер, тӱӱкилик эдим-јепселдер кирип јат. Таблицаны алза, ол бир канча бӧлӱктердеҥ турар аргалу: таблицаныҥ ады, оныҥ бӧлӱктери.  [22, с.225]

        Таблица – ол элбеде берилген синтаксис ле пунктуацияныҥ ээжилерин кӧрӱ материалдарга бодоштош эдип салганы. Таблицаларда программа аайынча ӱренип турган тӧс учуралдары ла аҥылу текмдектери кӧргӱзилет. Таблицалар текши орто ло баштамы ӱредӱлӱ школдыҥ программазына келиштире тургузылат. Олор бӱдӱмиле де, учурыла да башка-башка: текши бӱдӱмдӱ, јетирӱлер ле учуралдар толо берилген, бириктире берилген (свободный), тӱҥдештирген, аҥылу чийӱ темдектерле (графический) кӧргӱзилген, программировать эткен ле јӱк ле графаларды адап салган- андый таблицаларга керектӱ учуралдарды бойы кожуп айдар эмезе бичиир. Јаскару эткен, плакат бӱдӱмдӱ, чын бичилери ле айдылары кӱч учуралдар бар сӧстӧр берилген таблицалар ла о.ӧ. база туштап јат. [4, с.10]

        Таблицалар школдыҥ программазыныҥ башка-башка темаларына учурлалат. Олорло ӱредӱде, уроктыҥ кажы ла бӧлӱгинде: јаҥы јетирӱ берерде (јаҥы теманы јартаарда), оны таскадар тушта, ӱренгенин такып кӧрӱп бириктиргенде болушту. Анчадала кеми јаан материалдарды тӱрген кӧрӱп, эске алынарга болужар. Ченемел ишке белетенерге, ӱренчик бойыныҥ берген каруузын эмезе бӱдӱрген ижин тӱҥдеп кӧрӧргӧ, о.ӧ. амадула тузаланар.  Ӱренип турган теманыҥ эҥ ле учурлу јерин таблицала тузаланып јартаары, ӱренчик нени бек ле быжу билип алатаны – мынаҥ да ӧскӧ сурактарды ајаруда тудуп, иштиҥ аайын эртедеҥ пландап ӧткӱрген урок амадузына једер. Таблицала јаҥжыккан да, јаҥы активный да бӱдӱмдӱ уроктордо (урок-зачетто, урок- семинарда, урок- практикумда) тузаланар. Је кандый ла урокты таблицала тузаланып ӧткӱргени једимдӱ болоры кӧп јандай ӱредӱчидеҥ – оныҥ билгиринеҥ камаанду.

        Темдектезе, кычырарыныҥ урогында ӱредӱчи бойы сананып тапкан таблица тузаланганы јарамыкту (1 јӧмӧлтӧ). Алтай тилдиҥ урокторында таблицаны тӱҥдештирӱлер эткенде эмезе јаны теманы јартаганда тузаланат. Олорды ӱредӱчи јаҥыс та орфография, пунктуация јанынаҥ ӱренчиктердиҥ таскамалын таҥыдарында эмес, онойдо ок коммуникативный билгирлер береринде тузаланар аргалу. Таблицала башкарынып, ого тайанып ӧткӱргени ӱренчиктиҥ куучын-эрмегине темигӱ берер. Тӧрӧл тилиниҥ закондорын, аҥылу темдектерин ле учуралдарын тереҥ ле быжу билип алар, куучын-эрмегинде (айдып та, бичип те) чын-чике тузаланар таскадулу болор.

        Таблицанаҥ аҥыланып турган база бир кӧргӱзер материал – ол схема. Схемада таблицадагызындый башталганы јок, ол јӱк ле темдектерле қӧргӱзилет. Схема – ишти јеҥилтип, балдардыҥ куучын-эрмегиҥ темиктирип, иштеҥкей болорына кычырат. Је баштапкы ла катап балдар «схема» деген сӧслӧ, таныктӧстиҥ эмезе бичиктӧстиҥ бӱктеринеҥ кӧрӱп таныжадылар. Схема ӧскӧ кӧрӱм материалдарга кӧрӧ ӱредӱ процессте башка бӱдӱм шӱӱлтелӱ.

        В.В. Давыдов ло Д.Б. Элькониныҥ ӱредӱ системазын кӧргӧндӧ, урокто схемага тайанып, јилбилӱ иштер ӧткӱрзе, балдардыҥ иштеҥкейи бийиктеп, билгирлери элбеп ле билери кӧптӧӧр. Анчада ла баштамы класстарда балдардыҥ оос куучын-эрмеги темигер, тӱп шӱӱлте чыгарып ӱренгилеер ле теория билгири тыҥыыр. Схемалар таскаду ишти мӧрлӱ белетеп ӧткӱрерин јеткилдеп јат.

        Кычырарыныҥ урокторында схема ажыра чӱмдемелде болуп турган учуралдарды ээчий-деечий кӧргӱзип, тӧс геройлордыҥ эдип турган керектердиҥ балдарга јартаарга јараар. Мындый учуралдарга схема тургузып алза, ӱренчиктерге кычырган чӱмдемелдерин јартаарга ла оҥдоп аларга јеҥил болот. Схеманы, алтайда тилдиҥ урогында тузаланганы эптӱ. Јакаруларла кожо берилетен «Эрмектиҥ тӧс члендери» деп тема аайынча схеманы ӱредӱчи ӱренчиктердиҥ билгирин ченеп кӧргӧндӧ тузаланар. (2 јӧмӧлтӧ).

        Таблица ла схеманаҥ башка, алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында јуруктарла иш ӧткӱрилет. Кажы ла ӱредӱчи урокто јуруктарды башка-башка эп-сӱмениҥ болужыла тузаланат. Јуруктар јӱзӱн башка болот: ар-бӱткен јуралган, улус, аҥ-куш, ӧзӱмдер(јӧмӧлтӧ), аш-курсак, айыл-јуртла колбулу, сӱр-јуруктар. Олордыҥ болужыла ӱренчиктер чӱмдемел иштер бичиирин сӱӱйдилер. Баштамы класстардыҥ ӱренчиктери јараш, јарык будуктарлу јуруктар кӧргӧндӧ, кӱӱн-табы ла ӱренер аргазы тыҥып, оморкогонын ла кайкаганын эрмек-куучын ажыра чыгара айдарга ченежедилер.

Сӱр-кебер ажыра оҥдойтон кӧргӱзӱ эдим јазалдардыҥ экинчизи – јурук. Јуруктардыҥ болужы ажыра бичииччиниҥ чӱмдемели јарталып јат. Сюжетный јуруктар уренчиктерге айалганы тереҥжиде, элбеде шӱӱрге ле логический сананарына болужат(јӧмӧлтӧ). Олор ӱренчиктерди творческий јанынаҥ иштеер кӱӱн-табын кӧдӱрип, санаа-кӧксине билгирлер аларына, эстетикалык сезимдерин тыҥыдарына јаан болужын јетирет.

        Текши кӧргӧжин таблицалар ла схемалар ончо уроктордо керектӱ. Олор школдыҥ программазыныҥ башка-башка темаларына учурлалганы, олорло кандый ла ӱредӱде, уроктыҥ кажы ла тужында тузаланар: јаҥы јетирӱ берерде, оны таскадар тушта, ӱренгенин такып кӧрӱп бириктиргенде. Анчада ла кеми јаан материалды тӱрген кӧрӱп, эске алынарга, ченемел ишке белетенерге, ӱренчик бойыныҥ бӱдӱрген ижин ол эмезе берген каруузын тӱҥдеп кӧрӧргӧ јаан болужын јетирет[9, с.98]

        Эмдиги ӧйдиҥ дидактиказы кӧргӱзер эпти ле ӱредӱчиниҥ сӧзин колбоштырып тузаланарына аҥылу ајару эдип јат. Проблемный айалга тӧзӧӧргӧ, балдар ӱредӱде теҥ-тай туружарына (активизировать эдерине), ӱредӱ темигӱ беретен болорын јединерге, јаҥжыккан (традиционный) да системала, Л.В. Занковтыҥ ла Д.Б. Эльконниныҥ – В.В. Давыдовтыҥ, оноҥ до ӧскӧ системаларла тузаланып јединер аргалар эмди элбек ле јайым.

        Эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле алтай тилле ӱредӱге керектӱ бичиктерди (комплектти) чек јаҥырта деген оҥдомолло тургузар иште авторлорго до, ӱредӱчилерге де башкарынарга бисте наукалык кемјӱлӱ грамматика эмдиге јетире јок болгоны, алтай тилдиҥ грамматиказыныҥ теориязында ла терминологиязында, аҥылу кебер-бӱдӱминде, јӱзӱн-јууркеберлерин, категорияларын јартаарына кереленбеген учуралдар бар болгоны буудагын база јетирип јат.

1.2.Кӧргӱзӱ материалдардыҥ характеристиказы.

Кӧргӱзӱ материалдар балдардыҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин бийиктедип јат. Бу эп-сӱме уренчиктерди ӱредӱге јилбиркедип, олордыҥ санаа-шӱӱлтезин байыдып, билгирлерин тереҥжидер арга берет. Кӧргузӱ эп-аргалар башка-башка эп-сӱмелердеҥ турганынаҥ улам, олордыҥ кажызына ла характеристика берерге јараар. Демонстарция деген эп-арга кубулталарды шиҥдеп ачарга болушту. Кандый бир эдилгениҥ јазалганыныла, оныҥ тыш бӱдӱмиле танышканда, таҥынаҥ ӱренгенде берилген эп-сӱмени тузаланарга эптӱ болот. Кандый бир теманы јартап турганда, ӱредӱчи озо ло баштап берилген эдимди ӱренчиктерге кӧргӱзип, оныҥ кемин, сынын, ӧҥин, бӧлӱктерин ле недеҥ турганын јартап јат. Бу эп-сӱмени урокто тузаланган соҥында, ӱредӱчи јазалды кӧргӱзип, урокты баштайт. Темдектезе, кычырарыныҥ урогында кай чӧрчӧк кычырганда топшуурды ӱренчиктерге кӧргӱзип, колдорына тутургузып, бу кӱӱлик эдим кайды кееркедип, топшуур јоктоҥ ол кай эмес деп јартап јат.

        Эмдиги ӧйдӧ балдар бойлоры кандый бир темала таныжып, таҥынаҥ билгирлер алганда, берилген эп-сӱмени тузаланарга эпту. Анайып бу эп-арга балдарды јастыра санааларга экелбей, олор нени-нени кӧрӱп турза, чыгара айдарга турган шӱӱлтелери чын болорын некейт. Урокто демонстрация деп эп-арганы тузаланып турза, ӱредӱчиниҥ эрмек-куучыны ајаруга јаан алынбас. Куучын урокто болбостоҥ айабас, је ӱредӱчи классла базып, оҥдоорго не кӱч болуп турганын балдардаҥ угуп, кажызына ла јууктап, таҥынаҥ јартап берер аргалу. Уроктыҥ учында ӱренчиктер уроктоҥ нени билип алганын кӧрӧргӧ, сурактардыҥ болужыла билгирлерин ченеерге јараар. Бу эп-сӱмениҥ  тузалузы ӱренчиктердиҥ таҥынаҥ иштеер аргазын тереҥжидип, санаа-шӱӱлтезин чыгара айдарын, оос ло бичиир эрмек-куучынын темиктирет. Кӧргӱзӱ эдимдердиҥ характеристиказын кӧргӧнисте, демонстрация деп-эр-арганы урокто тузаланары аҥылу ӧдӧр учурлу. Озо ло баштап ӱренчиктерге эдимдер иле кӧрӱнерин ајаруга алар керек.

1.јетирӱни кӧслӧ, оноҥ до ӧскӧ сезимдериле оҥдоорын быжулаар.

2. балдардын кӧстӧрине эдимниҥ эҥ керектӱзи илинип, санаазында артарын ајарар.

Јуралганы(иллюстрирование) деп эп-арганыҥ болужыла кандый бир эдим, јурук кӧргӱзип, урокты кееркеткенин айдар. Бу эп-аргада символдордоҥ туруп турган иллюстрация база болуп јат. Ол тоорго плакат, карта, сӱр-јурук, фото-јурук, схема, репродукция, модельдер кирет. Калганчы ӧйлӧрдӧ кӧргӱзӱ материалдар јаҥы эдимдерле толтырылган. Јӱзӱн башка ӧҥдӧрлӱ карталар, јуруктарлу альбомдор, баштамы класстарда урокторго тузаланатан јуруктар, карточкалар, ӧҥдӧрлӱ бичиктер, эптӱ кееркедилген энциклопедиялар, башка-башка карточкалар тузаланадылар. Јуралганды урокто јакшы тузаланганы, оны јазап јартаганынаҥ, чын кӧргӱскенинеҥ камаанду. Оны ӱредӱчи урок башталардаҥ озо белетеп бастыра уроктыҥ туркунына кӧргӱспей, керектӱ јерде тузаланып, ӱренчиктерге јартап јат. Тургуза ӧйдӧ баштамы класстарда јуралган деп эп-арганы јакшы кеминде тузаланарга, кожо экранно-технический эдимдер кӧргӱскени јарамыкту. Диапроектор ло диаскопторды тузаланарга эптӱ ле јеҥил, оноҥ улам бу эдимдерле алты-јети јашту балдар иштеер аргалу. Олор оны бойлоры иштедип, керектӱ јерге токтодып, оныла иштеерине тӱрген ӱренип алат. Диафильмдерди эҥ ле кӧп, тил темиктирер уроктордо тузаланадылар, нениҥ учун дезе диафильмдеги кӧргӱзилген јурукты кӧрӱп, балдар бойыныҥ кӱӱн-санаазын, нени оҥдоп алганын чыгара сӧслӧ айдат. Мынайда балдардыҥ эрмек-кууччыны, тили темигип јат. Баштамы класстыҥ ӱренчиктери диафильмердиҥ оҥдайын кинофильмдерге кӧрӧ јакшы оҥдоп алат. Бу айалгага шылтай, баштамы класстыҥ балдарына кӧп јартамалду ла јуралганду диафильмдер чыгарылат. Диафильмле иштеериниҥ аайы:

А) диафильмди кандый бир амаду тургузып кӧрӧри;

Б) ӱзӱктерине сурактар тургузып, ајару салары;

В) јартамалдарлу кӧрӧри;

Диафильмниҥ учында тӱп-шӱӱлте эдип, кӧргӧнин ле билип алганын быжулаар. Диапозитивтер – бичикте берилген јетирӱлерди јӧмӧп јат. Олорды ӱренчиктерге ӱренерге јеҥил болзын деп амадап тургускандар. Кычырарынын урокторында кандый бир куучынды ӱзӱктерле, ээчий-деечий болгон учуралдарды јуруктардыҥ болужыла кӧргӱзерге јараар. Текши айткажын, диапозитивтер ӱренчиктердиҥ оос эрмек-куучынын байыдып ла темиктирип јат. Демонстрация ла иллюстрация деп эп-аргалар јаан колбуда болуп, бой-бойлорын коштоп, байыдып јат.

        Бӱгӱнги кӱнниҥ эҥ керектӱ эп-аргаларыныҥ бирӱзи – ол видео- эп-арга. Бу эп-арганыҥ болужыла балдар кӧп јилбилӱ, керектӱ ле тереҥжиде ӱренетен билгирлер алат. Балдардыҥ билгирлерин ченеп кӧрӧри јанынаҥ видео-эп-арга ажыра таҥыннаҥ ченелте иштер ӧткӱрилбейт. Школдо бу эп-арганы јакшы тузаланып билер болзо, оныҥ болужыла дидактикалык таскадулар ла задачалар тургузып, ӱренчиктерге бӱдӱртерге јараар. Берилген эп-арга балдарга билгирлер аларга эҥ тузалу ла оҥдобогон туштарын јартаарга болушту. Бу эп-арганы урокто тузаланарга кӧп белетенер керек. Анчада ла таҥынаҥ иш бӱдӱрип турганда, чын тӱп-шӱӱлте эдеринде, јаба јуунактада иштегенде ӱредӱчи ого јаан ајару салып јат.

Алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында бу эп-сӱмелерди ончозын тузаланып јат. Демонстрацияны алтай тилдиҥ урогында чӱмдемел иштер бичип турганда  тузаланар. Ӱредӱчи кандый бир эдим-јазалды алып, балдарга кӧргӱзип бу јазал керегинде нени билеригерди ол эмезе урокто нени билип алганыгарды бичигер деп јакылта берерге јараар. Кычырар бичиктиҥ урогында кандый бир чӱмдемелди кычырып турганда балдар билбес эдим-јазалды, ӱредӱчи бар болзо урокко экелип, ӱренчиктерге кӧргӱзип јартаган болзо балдардыҥ билгирлери бийиктер.

1.3 Баштамы клаастарда балдардыҥ билгирлерин кӧптӧдӧри јаҥынаҥ кӧргӱзӱ материалдардыҥ учурлузы.

Балдардыҥ кӱӱн-санаазын байыдып, тереҥжидери ӱредӱчи уроктордо кандый кӧргӱзӱ материалдарла тузаланып турганынаҥ сӱрекей камаанду. Ӱренчиктердиҥ ширтеерин, кӱӱн-санаазын элбедип, билгирлер аларында кӧргӱзӱ материалдар база јаан болужын јетирип јат. Баштамы класстарда ӱредӱчилер естественный, обьемный, графический јуруктар ла табыштаҥ (звуковой) турган кӧргӱзӱ эп-аргалар тузаланат.Кӧргӱзӱ эдимдерди јаантайын ла солуп, јӱзӱндеп тузаланар аргалулу. Ӱредӱчи урокторына тузаланарга турган кӧргӱзӱ эдимдерди озолондыра јазап ла белетеп алат. Уроктор јилбилӱ болзын деп, ӱредӱге керектӱ јазал-эдимдерди репродуктивный ол эмезе сурактарга каруузын бедирейтен эп-сӱме ажыра кийдирер керек. Шиҥжӱӱчилер канча јылдардыҥ туркунына шиҥделген иштерге тайанып, кӧп ээжилер тургускан. Бу берилген ээжилер урокто кӧргӱзӱ эдимдерди канайда тузаланарыла колбулу:

1) баштамы класстарда кӧргӱзӱ эдимдердиҥ кемин билип, кӧргӱзӱ эдим јарт болзын деп кичеенери;

2) кӧргӱскен эдимниҥ эмезе не-немениҥ ӧҥи, кеми, табыжы сагыжына артып каларын некеери;

3) балдардыҥ кӧзин ле кулагын сӱӱндирер кӧргӱзӱ эдимдер тузаланары;

4) кӧргӱзӱ эдимди бир ле катап тузаланары; ол ӱренчиктерге билгирлер берер јӧмӧлтӧ болоры;

5) кӧргӱзӱ эдимдер балдардыҥ билгирлерине јемей шӱӱлтелер берерине болужары;

6) ӱренчиктер јаанаган сайын кӧргӱзӱ эдимдердиҥ оҥдайын уурладып, јуруктарды символдорго солыыры;

7) кӧргӱзӱ эдимдердиҥ аайы-бажы јок кӧптӧтпӧй, кеминде тузаланары.

Бу ээжилерди ӱредӱчилер буспай тузаланза, балдардыҥ билгирлери кӧптӧӧр. Баштамы класстыҥ ӱренчиктерине кӧп јарык ӧҥдӧрлӱ кӧргӱзӱ материалдар тузаланар керек. Ӱредӱчиниҥ куучынын угуп, эдим-јазалды бойлоры кӧстӧриле кӧрӱп турза, билгирлер санаага јакшы артар. Оныҥ учун ӱредӱчи уроктордо кӧп јилбилӱ кӧргӱзӱ эдимдер тузаланар аргалу. Киченек балдарга канайда јартап берер, олор онойдо ло сананып алат. Оныҥ учун олордо јакшы, бек билгирлер болзын деп ӱредӱчӱ кӧргӱзӱ-эдимдерди јаантайын тузаланып куучындаар керек.

Баштамы класстарда алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында кӧп кӧргӱзӱ эдим-јазалдар јетпей јат. Кандый бир чӱмдемелди кычырганда, келиштире јуруктар јураар керек. Оноҥ улам государственный практиканыҥ ӧйинде уроктордо кӧргӱзӱ материалдарды колло јазап тузаланганыс. Кычырар бичиктиҥ урогында Кӱлер Эзендекович Тепуковтын «Кем тузалу?» деп ӱлгериле таныжып тура, «мырчак», «маала-ажы» деген сӧстӧрдиҥ учурын ӱренчиктер билбегенинеҥ улам, сӧслӧ јартап, јурук јурап кӧргӱскенис. [4 јӧмӧлтӧ].

Адакы сӧс

Бу квалификационный иште «Алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында тузаланар кӧргӱзӱ материалдар» деп тема шиҥделген. Алылган тема шиҥделбеген сурактардыҥ бирӱзи болуп јат. Тема аайынча алтай тил ле бичилген методикалык литература јок. Оныҥ учун орус методикага тӧзӧлгӧлӧнип, бу ишти бӱдӱргенис. Ады јарлу орус шиҥжӱӱчилердиҥ иштерине тайанганыс. Ол (Я.А. Коменский, Ж.Ж.Руссо, В.А. Сластёнин, И.П. Подласый, Г.М.Коджаспирова, ла о.ӧ). Алтай методикалык литературанаҥ М.А. Барантаева, К.К.Пиянтиновна, билимчилер Н.М. Киндикова, Н.Б. Тайборина ла Балыктујул јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчилериниҥ ченемел ижине тайанганыс. Оноҥ башка кӧп статьялар кӧрӧргӧ келишкен. База бир јаан камаанын «Начальная школа» деп журнал јетирген.

Кире сӧсти баштаарга, алтай Республиканыҥ национальный школдорыныҥ концепциязыла тузаланганыс. Концепциянаҥ алылган материалда школдордо канайда тилдерди ӱредерин, алтай тилдиҥ табылганы, оны јарандырарыныҥ сурактары айдылган.

        Албатынын культурный ла духовный байлыктарын билип, оны оноҥ ары чеберлеп ле баалап, ундыбай улалтып јарандырар кижи ӧскӱрип таскадары деп, текши ӱредӱлӱ алтай национальный школдыҥ тӧс амадузына тайанып, алтай тил ле кычырарыныҥ урокторында кӧргӱзӱ эп-арганыҥ тӧзӧлгӧзин, оны аҥылаар темдектерди шиҥдедис.

        Школдыҥ тӧс керектӱ ууламјызы – јарашты, јакшыны оҥдооры, бийик кӧрӱм-шӱӱлте бӱдӱрери, кееркедим искусствоны оҥдооры ла байлаары. Оныҥ учун кӧргӱзӱ материалдарды јаантайын уроткордо тузаланганы сӱрекей учурлу. Бу материалдарды баланыҥ кӧгӱс-байлыгы тереҥ, эрмек-куучыны кӧнӱ, чӱмдӱ, јаркынду, тили чечен, ӧткӱн, кӱӱн-санаазы чокым, јарт, билгирлери бийик кеминде болзын деп амадап тузаланар керек. Ӱредӱчи уроктыҥ ӧйинде башка-башка кӧргӱзӱ эп-арга тузаланза, урок јилбилӱ ле кееркедимдӱ ӧдӧт.

        Кӧргӱзӱ материалдар деп оҥдомолдыҥ учурын эмдиги ӧйгӧ јетире бир де билимчи толо бербеген. Айдарда, бу оҥдомолды јартаарга бир орус педагог-билимчиниҥ П.И.Пидкасистыйдын ижине тайанганыс. Билимчи оҥдомолдоҥ башка бойыныҥ ижинде кӧргӱзӱ материалдардыҥ характеристиказын берип јат. Шинжӱӱни бу ишке тайанып ӧткӱргенис.

Тузаланган литература:

1.Азрантина В.Т. Баштапкы класста эрмек-куучынды темиктирери. Горно-Алтайск, 1981.

2. Барантаева М.А. Кычырар бичик 2 класс. Горно-Алтайск, 2001.

3. Баграшева Ю.К. Алтай тилди ле литератураны школдо ӱредери. Горно-Алтайск, 2007.

4. Барантаева М.А. Баштамы класстарда алтай тилди јаны ӱренип баштаган ӱренчиктерле иштейтен программалар (2-4). Горно-Алтайск, 2007.

5. Елбаева Н.А. Как слово наше отзовётся… Горно-Алтайск, 1998. С.-155.

6. Журнал. Начальная школа//Наглядные методы обучения в начальных классах. Златкова М.Р. №9. 2005. С.116-120.

7. Зельманова Л.М. Наглядность в преподовании русского языка. Пособие для учителя. М., 1984.

8. Занков Л.В. Наглядность и активизация учащихся в обучении. М., 1960.

9. Начальная школа. //Талбицы по обучению граммоте. №10. 2001 с.-98.

10.начачльная школа. //Работа со схемами в предложении. Стилец А.А. №6 2001. С.54.

11. Коджаспирова Г.М.Педагогика. -М., 1973.с.-370

12. Копытов Н.Ф. О методических средствах развивающего обучения русскому, родному языкам и литературе в алтайской школе. Горно-Алтайск, 1975. С.153-161.

13. Концепция национальных школ Республики Алтай. Горно-Алтайск, 1993 14. Киндикова Н.М. Эмдиги Алтай литератураныҥ кееркедими. Горно-Алтайск, 1994.с.- 32