Статья "Кöргÿзÿ материалдарды алтай тил ле кычырарыныҥ Урокторында тузаланары"
статья

Кӧргӱзӱ материалдар деп оҥдомолдыҥ учуры

Тойлонов И.Ч., студент 44 группы

        Баштапкы катап кӧргӱзӱ материалдардыҥ теоритический тӧзӧлгӧзи керегинде јетирӱни ады јарлу педагог Я.А. Коменский эткен. Кӧргӱзӱ материалдарды билимчинин јартамалдарынан озо тузаланып баштагандар. Бу ӧйдӧ кӧргӱзӱ материалдары эмпирический эп-арга ажыра тузаланылып, теоритический јартамал јогынаҥ тузаланган. Я.А.Коменский дезе кӧргӱзӱ материалдарга текши јартамал берген. Бу шиҥжӱчиниҥ кӧргӧниле, оҥдогоныла болзо, кӧргӱзӱ материалдар јаныс кӧскӧ эмес, је анайда ок кижиниҥ ӧскӧ дӧ сезим оргнадарыына јаан болужынын јетирет. Шиҥжӱӱчи-педагог дидактикада «алтын ээжи» чыгарган: «Все, что только возможно представлять для восприятия чувствами: видимое- для восприятия зрением: слышимое- слухом; запахи- обонянием, подлежащее вкусу – вкусам; доступное ощущению – путем осязания. Если какие-либо предметы сразу можно воспринимать несколькими чувствами, пусть они сразу схватываются несколькими чувствами» [2, с.40]

        Ӱредӱде билгирлер аларында ла ӱренчиктердиҥ санаа- шӱӱлтезин байыдарында кӧргӱзӱ материалдар јаан камаанын јетирет. Кееркеткен эп-арганы уроктордо таҥынаҥ бойын тузаланбай, кожо эрмек-куучын, эмезе кандый бир кӱӱ, јӱзӱн-башка таскадулар бӱдӱрер керек. Кӧргӱзӱ эдимдерди урокто чыҥдый тузаланары ајаруга алгадый тӧс принципке тайанат. Ол – ӱренер кӧргӱзӱ эдим-јазал. Бу принцип эҥ артык ла эҥ баштапкызы болуп аҥыланат. Принциптиҥ јартамалы табылганынаҥ бери сӱрекей узак ӧй ӧтпӧгӧн деп темдектезе јастыра болбос. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде кижиниҥ сезими. Кӧп саба улустыҥ сезими кӧстиҥ болужыла иштейт. Кижи јер-телекейдиҥ ӱстиндеги эдимдерди ле олордыҥ јӱзӱн-јӱӱр ӧҥдӧрин били палат. Ӱренчиктер дезе кӧстиҥ болужыла јаан билгирлерге јединет деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе, кӧп лӧ јанында балдар кӧзиле кӧргӧнин, угуп алганынаҥ кӧрӧ уроктордо јакшы сананып алат. Кӧргӱзӱ эдим-јазалдар башка-башка бӧлӱктерге бӧлинет:

1.Кӧрӧтӧн кӧргӱзӱ эдимдер (средства зрительной наглядности).

А)Экраннаҥ кӧрӧтӧн: транспоранттар, диапозитивтер, диафильмдер.        

Б) Кепке базып чыгарган эдимдер: кӧргӱзӱ карточкалар, јуруктар, ӱлеп беретен таскадулар.

2.Кӧрӧр, кӧрӧр-угар эдимдер (зрительный, зрительно-слуховой)

А)Табыш чыгарар: магнитофонго бичилгени ле грампластинка.

Б) Экранно-звуковой: кинофильмдер ле кинофрагменттер, ӱнделткен диафильмдер. [5, с.302]]

        Эмдиги ӧйдиҥ дидактиказы кӧргӱзер эпти ле ӱредӱчиниҥ сӧзин колбоштырып тузаланарына аҥылу ајару эдип јат. Проблемный айалга тӧзӧӧргӧ, балдар ӱредӱде теҥ-тай туружарына (активизировать эдерине), ӱредӱ темигӱ беретен болорын јединерге, јаҥжыккан (традиционный) да системала, Л.В. Занковтыҥ ла Д.Б. Эльконниныҥ – В.В. Давыдовтыҥ, оноҥ до ӧскӧ системаларла тузаланып јединер аргалар эмди элбек ле јайым.

        Эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле алтай тилле ӱредӱге керектӱ бичиктерди (комплектти) чек јаҥырта деген оҥдомолло тургузар иште авторлорго до, ӱредӱчилерге де башкарынарга бисте наукалык кемјӱлӱ грамматика эмдиге јетире јок болгоны, алтай тилдиҥ грамматиказыныҥ теориязында ла терминологиязында, аҥылу кебер-бӱдӱминде, јӱзӱн-јууркеберлерин, категорияларын јартаарына кереленбеген учуралдар бар болгоны буудагын база јетирип јат.

Тузаланган литература:

1.Азрантина В.Т. Баштапкы класста эрмек-куучынды темиктирери. Горно-Алтайск, 1981.

2. Барантаева М.А. Кычырар бичик 2 класс. Горно-Алтайск, 2001.

3. Баграшева Ю.К. Алтай тилди ле литератураны школдо ӱредери. Горно-Алтайск, 2007.

4. Барантаева М.А. Баштамы класстарда алтай тилди јаны ӱренип баштаган ӱренчиктерле иштейтен программалар (2-4). Горно-Алтайск, 2007.

5. Елбаева Н.А. Как слово наше отзовётся… Горно-Алтайск, 1998. С.-155.

]