Улусчу ужурлар 3 класс
план-конспект занятия (3 класс) на тему

Тема: Аржаан ужурлары. (Бел аржаанынче аян-чорук)

Сорулгазы: Уругларга  тыва улустун чанчылдарын таныштырбышаан, торээн черинин ыдыктыг черлерин камгалаар болгаш бойдуска хумагалыг болурунга кижизидер. Уругларнын аржаан  дугайында билиин хандыладыр.

Бот-тускайлан онзагайлары: Сорулганы шын салып, ону чедип аларынын аргаларын дилеп ,тып билирин ооредир

Метапредметтиг: Бодунун бодалын аас-биле шын, дес-дараалаштыр тодарадырын уругларга чанчыктырар

Предметтиг: Билиг бурузу бодунуу – биле кандыг ажыктыгыл, амыдыралга канчаар хереглеттине бээрил деп чувени уруглар-биле сайгарар.

Дерилгези: Презентация, «Улусчу ужурлар» деп дискиден узунду видео, чуруктар, тос-карак, ыяш будуу, ында баглаан чаламалар.

Ажыглаар арга-методтары: коргузуг, беседа, тайылбыр, айтырыг-харыы, практиктиг ажыл,.

1.Организастыг кезээ:

Шулукту номчудар

- Ак-кѳк дээрим!

    Аяс хүнүм! Ие-черим!

    Авыралдыг башкыларым!

    Амырган-на амыр!

- Ынчангаш, кичээлде ажылдаарынга белен силер бе?

-Кичээливисте аалчылар база келген. Шупту демниг, идепкейлиг ажылдаар силер.

2.Темазын болгаш сорулгазын салыры.

-Ребустун дузазы-биле богунгу кичээлде чунун дугайында чугаалажырын тыптаалынар, уруглар.

- Чурукта чуну коргускенил?

-Аржыыл деп состун сѳѳлгу уш ужуун ап кааптар силер.

-Ийиги чурукта чуну коргускенил?

- Таан деп состун эгеки ужуун ап кааптар силер.

-Ынчангаш чуу деп сос унуп келди. Аржаан.

-Эр-хейлер! Ынчагаш аржаан дугайында чугаалажыр бис.

- Кичээливистин сорулгазын салып алыылынар, уруглар?

-Чуну билип алыр бис?

Чуну ооренип алыр бис?

- Аржааннар дугайында билиивисти улам ханыладып, торээн черивистин аржааннарын хумагалап, кадагалап ооренир бис. огбелеривис сагып чораан чудулгелерин сонуургап ооренир бис.

3. Чаа тема.

1.Киирилде беседа.

- Кым аржаанга чорааныл уруглар?

- Чылдын кайы уезинге аржаанга кирерил?

- Аржаанга канчаар кирер ужурлуг?

-Чуу деп аржаанар билир силер, уруглар?

-Тывада аржаанар дыка хой уруглар. Аржаан деп сөс тыва кижиге  ыдыктыг азы эм суг, сүр-күчүлүг дээн утканы илередип турар. Моолдар, буряттар аржаанны «аршан», а кыргыстар «арашан» дээр. Тыва  улустуң  ужурунда кижи аржаанга чүгле кадыкшылын быжыктырар эвес, а сагыш-сеткилин арыглаар.

2. Аян чорук эгелээн. 

Чурук-биле ажыл.

-Ынчангаштын ам уруглар  бо чурукта аржаанче аян-чорук кылыр  бис.Бо кайы аржааныл?(Слайд _)

-Ийе, шын-дыр. Бел аржааны.

-Ам школавыстын автобузунга олурупкаш, чоруптаалынар.(Слайд_)

-Ол чоруп олургаш, аржаанын дугайында медээден дыннаптаалынар.

• Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тайга дааның эдээнде чылдын-на Оваа дагылгазын байырлап эртирер Тейлер деп черден 2 км. ыракта унуп чыдар алдарлыг аржаан.
  Бел аржаанын тургузуун 17.06.1966 ч. хынаан.
  Составында: хлор, чес, кальций, магний, натрий. Бел аржааны угаан-медерел сергедиринге, нерви системазынга, шынганнарга, чүстер аарыгларынга дузалаар. Өл- шыктан, хей-сооктан тывылган аарыгларга дузалаар. Хан-дамыр, ижин- шөйүндү,кудуку органнар аарыгларынга дузалаар. Аас, думчук, карак, кулак база шупту аарыгларны эмнээр.

-  Чедер черивис ындыг кончуг ырак эвес болгай. Тывызыктажыптаалынар.

-Пар ыяштын чыды чаагай.(Артыш)

-Дашты кара – ишти кылан( хоолуг сава)

-Ала аъдым хыл кажаалыг( карак)

-Ѳң киирер ѳңнүг аржааным.(сүт)

3. Аржаанга чедип келгени

Аржаанга кирерде, чалбарыыры

• Аржаанчы кижи аржаанга чедип келгеш, майгынын тип алгаш, аъш – чемин хайындырып алгаш, оон дээжизин ап алыр.

-   Чемнин дээжизи деп чул?...(дээрге кым-даа амзаваан чаа хайындырган шайнын усту, ап алган чемнеринин

• Аржаан бажынга баргаш, сан салыр калбак дашка кывыычал ыяштарны салып белеткээш, оон кырынга аъш – чеминин  дээжизин, саржаг, сыптыг артышты салгаш, өрттедир. Чалбарып йѳрээл чугаалаар. Санга эът аймаандан кылган чемнер салбас. Ногаа аймаа, чимис аймаа база салбас. Чингине тыва чемнерни салып каар. Шайының үстүн тос – карак биле чажар.

4.Видео коргузер.

-Аржаан деп сос чуу дээн уткалыг-дыр?

-Кымнар  ону  аршан база  арашан  дээрил?

-Анаа  чүлерни  арыглаарыл?

5. Аржаанга чалбарыыры:

-Кым чалбарыгны номчуптарыл?(Тана)

 Арыг суглуг аржааным силерге,

   Аарым айыткап келдим.

    Алдын аржааным, ѳршээ!

   Аарыг-аржыымны, човулаңымны

   Адырып каарын дилеп,

   Ашка-мѳңгүнүмнү салып,

   Аъжым-чемим делгеп, чажып

   Аржааным хайыракан силерден

   Аажок дилеп, чалбарып тур мен.

   Ѳршээ , аржааным!

4.Сула шимчээшкин.

----Шупту  туруп кээр.Аарыг-ажыывысты эмнеп турар  аржаанывыска кирип, тейлеп аржаан ээзинге чалбарып йорээп каалынар.(Оршээ хайыракан, ачылыг аржааным, адап сурап чедип келдим)

--Ак-когувус чаламавыс баглаалынар.

---аъжын-чемивис делгеп, чажыывыс чажаалынар.(Эки чуве  бээр-ле  турзун, кан-кадык озээлинер)

---чуннур

6.Аржаанга канчаар эмнениринниң дугайында

-Аржаанга келген улус ажаанга канчаар эмненир богаш кирериннин дугайында чугаалажыптаалынар.

• Кижилер аржаанга эмненип алыр дээш кээп турар.Чылдың-на аржаан быжа бээрге июль ортандан эгелээш сентябрь эгезинге чедир аржаанга аарыының аайы-биле эмненип чоруурлар: 1 дугаар чыл- 7 хонук, 2 дугаар чыл- 14 хонук, 3 дугаар чыл – 21 хонук.Шоргага аксып, ижип, малгаш-биле чагдынып, шаптанып эмненир.

7. Аржаанга кирер чуруму:

• Саартынары
• Дуй орааттынары
• Онгачага кирери
• Хол малгажы – биле эмненири
• Изиг аржааннарда унуп турар баларларны ажыглаары
• Шаптанып эмненири
• Аржаан-биле каксыр арга

8.Минералдыг сугларны ажыглаар чуруму

• Аржаанны чангыс угда ижер хемчээли аарыгнын хевиринден, сугнун тургузуундан хамааржыр.
• Колдуунда  изиг  31-40 с градус аржааннарны ижерин сумелеп турар.
• Шупту аарыгларга аржаан сугларны оожум, бичии пак иштин бичиилеп ижер.
• Аржаан сугларны арага болгаш таакпы – биле холувас.

9.Аржаан чоогунга  сагыыр, хоруглуг  чүүлдер:

-Ам аржаан чоогунга  сагыыр, хоруглуг  чүүлдер дугайында чугаалажыптаалынар(Кижи бурузу чангыстап номчуур)

• Аржанның шуут чанынга доктаап, өг, майгын, чадыр  тикпес.
• Аржаан сугну бокталдырып болбас.
• Аржаан чоогунга ыыт-дааш үндүрүп болбас. Аржаан ээзи килеңней бээр.
• Аржаан бажының үнүштерин чулбас. Ооң малгажын кайы хамаан чок албас. Кижи бурузу ооң малгажын ап келир болза, аржаанның эм шынарлары баксырап каар.
• Аржаан чоогунун ыяштарын сыкпас.
• Аржаанга хеп чугбас.
• Аржаандан чоруп тура, ооң девискээрин аштап-арыглаар.

-Бо бугу чагыгларны сактып, сагып чоруур ужурлуг силер, уруглар.

10.Аржаандан  чоруп тура, девискээрин аштап-арыглап, ээзинге четтиргенин илередир.

- Чанар уевис чоокшулап тур, уруглар.Ынчангаш ам аржаандан  чоруп тура, девискээрин аштап-арыглап, ээзинге четтиргенин илередип йорээл состерден чугаалаптынарам.(Оелун чугаалаар)

Ѳршээ, хайыракан!

Ѳзум болган, баарым  болган

Ѳртемчейим

Аржаан суу!

Адап-сурап  чедип  келдим,

Човулаңым  чодуп  көр,

Акша-көпеем  салдым.

Аъжым-чемим делгедим,

Байырлыг, менди  чаагай,

Ачылыг  аржааным.

( Автобуска олурупкаш чоруптарлар)

Орукка чоруп олургаш, кичээлди туннээр.

5.Рефлексия

-Кичээл эгезинде чуу деп сорулга салдынган турганыл?

-Кичээлдин сорулгазын чедип алган бис бе, уруглар?

-Ам кичээлде боттарынарнын кайы хире ажылдаанынарны, кайы-хире билиг билип алганынарны унелеп, чогуур ок-кок чаламалардан буяннынг талывыска баглаптарынарны диледим.

Ак кадак – бо кичээлден хойну билип алдым.

Сарыг кадак- бо кичээлди  сонуургадым.

Кок кадак – бо кичээлде чуулдерни шуптузун билир турдум.

Онаалга:  Тывада аржааннар дугайында, кроссвордтан тургузуп эккээр силер, уруглар.