Класс шагы "Тыва дылым - торээн дылым"
классный час (3 класс)

Утверждаю

ЗД по УВР:__________/О.В.Ондар/

«___» _______2016 г.

Класс шагы

 «Тыва дылым—

торээн дылым»

                                                  Класс башкызы: Б.В.Ховалыг.

Кара-Чыраа-2016.

Класс шагы  «Тыва дылым—торээн дылым»

               Сорулгазы: Тыва дыл дугайында уругларнын билиин улам сайзырадып, торээн дылынга сонуургалды, хандыкшылды, хундуткелди оттуруп, оске дылдар-билехолувайн, тыва дылга арыг чугаалап, тыва ужук-бижикти хандыр ооренип, сайзырадып чоруурунга чагып ооренир, билиндирер.

              Дерилгези: Тыва дугайында чуруктар, тыва чогаалчыларнын чуруктары, чогаалдары, шулуктери.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

     - Экии, уруглар!Бо класс шагында чунун дугайында чугаалажырывысты кроссвордта бижип каан.Кроссвордту тыпкаш, билип алыылынар.

2. Сорулгазын дыннадыры.

- Класс шагында торээн тыва дылывыс дугайында чугаажыр бис. Тыва

Тыва дылывысты хундулеп, камныг эдилеп, ону бокталдырбайн, арыг чараш ажыглап чорзувусса эки.

    Башкы: - Торээн тыва дылынын дугайында тыва чогаалчылар элээн хой чогаалдарны бижип, орта боттарынын хамаарылгаларын илереткилээн. Тыва дыл оларнын чогаалдарынын тынгарыкчызы, сеткил-хоннунун илередикчизи. Тыва дыл чок болза, тыва чогаал турбас. Улустун аас чогаалы, тоолдар, улегер домактар, ырылар, тывызыктар-даа турбас.

       Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хоннун илередир, чону-биле чугаалажыр кучулуг чепсээ.

3. Тыва дыл дугайында чамдык чогаалчыларнын чогаалдары-биле таныжып корээлинер.

      Оореникчи 1: «Тыва дыл», Леонид Чадамбаныы-биле.

        Бистин тыва дылывыс эрте-бурунгу Азий чурттуг кижилернин дылы. Ол турк дылдар болуунге хамааржыр. Ол болукке тыва, алтай, хакас, якут, кыргыс, казах, узбек, туркмен, азербайджан болгаш кавказтын чамдык аймактарынын дылдары кирип турар.

       Кандыг-даа чон бир дугаарында бодунун торээн дылы-биле онзаланып ылгалыр. Торээн дылы ол чоннун тускай нация, куруне болурунун бир демдээ. Бис тыва дылывыстын ачызында тыва деп тускай нация бис.

        Чон бодунун торээн дылын авазынын аа судунге домейлээр, торээн дылын хундулээр, анаа ынак. Чамдык чоннар боттарынын торээн дылын «Ава дылы» дээр. Чуге дээрге ава кижи эн баштай чаш толу-биле бодунун дылынга чугаалажып, опейлеп, опей ырын ырлап бээр. Чаш туруг бир дугаарында авазы-биле чугаалажыр.

        Тыва дыл байлак болгаш чараш. Торээн дылын кижи бурузу хундулеп, камныг эдилеп, ону бокталдырбайн, арыг чараш ажыглап чорза эки.

          Оореникчи 2: Шулук «Тыва дылым», Александр Даржай.

Сузуум болган авамайнын суду ышкаш,

Суузуннуг, мага-боттан адырылбас,

Тынар агаар, сеткилимнин хорзуну бооп,

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

        Кырган-ачам уран-мерген тоолундан

        Кыштын узун кежээзинде сени танааш,

        Маадырлыг олбес чоннун дылы-дыр деп,

        Магадааштын, кезээ шагда ынакшаан мен.

      -  Шулукчу Александр Даржай бо шулуун дыл эртемнеринин доктору, тыва дылдын улуг шинчилекчизи, профессор Шулуу Чыргал-оолович Сатка тураскааткан. Улуг эртемден Ш.Ч.Сат бодунун торээн тыва дылынга аажок ынак, ону дыка хундулээр чораан.

      Ол тыва дылынын дугайында мынча деп бижээн:

         Оореникчи 3: «Тыва дылым—торээн дылым», Ш.Ч.Сат.

         Тыва дылым—торээн дылым! Улуг-Хемнин агымы дег куштуг сен. Тыванын ак-кок дээри дег арыг сен. Бора-хектин эдери дег откут сен. Алдын-сарыг сыгырганын ырлаары дег элдептиг сен.

         Тыва дылым—Торээн дылым! Хову шолдер дег делгем сен. Тайга-тандылар дег бедик сен. Кылан холдер дег маажым сен.

         Тыва дылым—торээн дылым! Оран-делегейнин оът-сигенинин эмзиг чыды сенде синген. Ан-меннин алгы-кышкызын ол олчаан оттунуп турар сен.

         Тыва дылым—торээн дылым! Бо турган ортемчейде оргун ковей улустарнын хамык дылдарынын аразында хомустун уну бооп чангыланып чор. Ырак-чоокта кижилернин аразанга монге шагда ыянгылыг ырлап чор.

         Торээн дылым—тыва дылым! Олчей-кежиктиг дылым сен. Хайыралыг дылым сен. Хувулгаазын дылым сен.

         Оореникчи 4: Шулук «Ие дылым», Антон Уержаа.

Арга-эзим аялгазын,

Агым сугнун шолураажын,

Оът-сиген сымыраныын,

Оолдуг элик огурганын,

Чуулган кошке динмирээнин,

Шуурган-хаттын улуурун-даа

Дыннап, билип чоруурумга,

Тывалап-ла турар боор-дур.

       Кандыг-даа дыл менээ домей,

       Кандыызын-даа хундулээр мен.

       Ынчалза-даа торээн дылым –

       Ыдыкшылдыг кызыл тынным,

       Ийи харлыг чажымдан-на

       Ием менээ айтып берген.

       Игил ыры сагындырар

       Ие дылым ындыг кончуг.

      Башкы: Торээн дылын ханы билири кижинин угаан-медерелинин сайзыраарынга база улуг ужур-дузалыг. Талантылыг шулукчу Антон Уержаа бодунун дылынын ужур-дузазын кайы хире чечен-мерген состер-биле илереткен-дир. Арга-эзимнин коолаан даажы, аккан хемнин шаалаан даажы, оът-сигеннин салдырааны, ан-куштун эткени безин шулукчунун хоонунге тывалап дынналып турар. Шулукчу тыва дылын ол хире билир болгаш ынак. Ол оске чоннарнын дылын база хундулеп билир.

        Оореникчи 5: Шулук «Торээн Тывам».

4. Моорейлер.   (2 болук аразынга)

• Тыва чогаалчыларнын орус дылче очулдурган шулуктери (бажынга онаалга).
• Улегер домактар.
• Йорээлдер.
• Дурген чугаалар.
• Тывызыктажыры.

5. Туннел.    - Бодунун торээн дылын эки билири—оске чоннун дылын

ооренип алырынга дулгуур болур. Оске дылды билири кижиге кажан-даа артык эвес. Ол оске чоннун культуразын, чанчыл-ёзулалын хандыр билип, амгы уенин болбаазын эртем-техниказын шингээдип алырынга улуг ужур-дузалыг. Ылангыя орус дылды бодунун торээн дылы дег ооренип алыр болза, амгы уеде эн-не ажыктыг. Орус дыл дамчыштыр оске даштыкы дылдарны белени-биле ооренип ап болур. Хой дыл билир кижи хойну билир.

        Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хоннун илередир, чону-биле чугаалажыр кучулуг чепсээ.

       Торээн тыва дылывысты хундулеп, арыг чараш ажыглап чорзувусса эки.

       Тыва дылывыска ынак болуулунар!