шагаа оюннары
классный час (1 класс)

Сундуй Галина Тыртыколовна

1-ги класска Шагаага ойнаар оюннар

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл 1-ги класска Шагаа оюннары22.19 КБ
Файл shagaa_oyunnary.docx59.46 КБ

Предварительный просмотр:

1 ги класса ШАГААДА ОЙНААР ОЮННАР

 

Сорулгазы: мөзү-бүдүш хевирлээри.

Шагаада бичии уругларга конкурстар (мөөрейлер), оюннар болгаш ажык чугаалар эрттирип болур. Мындыг янзы хевирлер уругларның эгелекчи, чогаадыкчы, сонуургаачал, чүвени билип, ылаптаар шынарларын шаа-биле сайзырадыр. Ындыг ажылдың түңнелинде кижи кандыг-бир чүүлдү ылап сактып ап, дараазында шын ажыглап билир апаар.

Мөөрейлерге шоолуг үе негеттинмес,ынчангаш оларны доктаамал ажыглап, системаже киирип алыр болза эки.

Мөөрей үезинде уругларның белеткелин, чедер-четпес чүүлдерни белени-биле илередип ап болур. А өөреникчи кижи бодунуң билиин өске кижи-биле деңнеп, шүүштүр анализтеп шыдаар апаар.

Башкы кижи мөөрей организастаарда, уругларны чүгле ойнадыр дээш эвес, а ойнап тургаш, кандыг-бир билиг, арга чедип алырын тодаргай айтып, ооң-биле чергелештир «чараш оюнну» ойнаарынче дорт угландырар. Ынчангаш, шынап-ла чараш оюн болу бээрге, «көъш (тевиг, девиг, харыы, ёзулал) чараш болду» деп, мактаарын черле утпас. Оюнну уругларның назы-харын барымдаалап тургаш, шилип алыр.

Мөөрейлер, оюннар, ажык чугаалар, онаалгалар мында чүгле чижек кылдыр бердинген, башкы кижи ону боду сайзырадып, бөдүүнчүдүп азы чогаадып алыр. Ол ышкаш мында чүгле ниити угланыышкыннар бердинген ужурунда, башкы бодунуң ажылын кончуг таптыг тургузуп, уругларны боттарының дуржулгазынга даяндырып, оларның белеткелин, сонуургалын барымдаалаар.

Ажык чугаа кичээлдерин амыдырал-биле холбап, ооң эң чидиг талаларын көргүзүп, өөреникчилер мурнунга проблема тургузуп эрттирери чугула.

Мөөрейлер (конкурстар)

Мөөрейни темалар аайы-биле чорудар. Ооң айтырыгларын уругларның белеткелин барымдаалап тургузар. Мөөрейниң кол сорулгазы – билигни үнелээри болгаш кара угаанны сайзырадыры.

Мөөрей үезинде уругларның төрээн дылының кырынга арыг, тода, чарт чугааларын чугулалаар.

Белеткел чадазы. Мөөрейге, бирээде, хөй кижи киржир болза эки, ийиде, мөөрей кижи бүрүзүнге солун болур ужурлуг, үште, мөөрейниң айтырыглары өөреникчилерге күш чедингир болза эки.

Мөөрей өг-бүле, дөргүл-төрел харылзааларынга, мал-маган аттарынга, үлегер домактар, йөрээлдер, ёзулалдар утказынга, тывызык ыдарынга, уран чонулга, уран номчулгага, уран чазалгага, уран чогаалга дээш өске-даа темаларга бооп болур. Чаңгыс ол-ла конкурсту аңгы-аңгы класстарга эрттирери албан эвес.

Мөөрей чаңгыс-даа класска, чергелешкек-даа класстар аразынга болур. Баштай бүдүн классты үш бөлүкке, а дараазында чаржалашкан бөлүктерни ийи аңгы класстан тургузар.

Мөөрейге, аргалыг болза, үштен эвээш бөлүк киириштирер. Айтырыг (онаалга) бүрүзү 2 минутадан ашпас. Бүдүн мөөрейни 30-35 минута чорудар. Чиик мөөрейлерге 5-6 азы 10-15 минута чарыгдаар. Айтырыг-онаалгаларны саазынга тода кылдыр чара бижиир.

Мөөрей чорударынга улуг класс өөреникчилеринден 5 кижини шилиир (2 башкарыкчы, 3 дузалакчы).

Жюри кежигүннеринге 3 кижи херек (башкы, өөреникчилер). Мөөрейниң түңнелин ол-ла дораан 5 баллдыг системага үндүрер(санар бижип каан тудалыг саазыннарны жэри кежигүннери көдүрерге, дузалакчылар тускай таблицаже киир бижиир).

Мөөрей болур черге янзы-бүрү үлегер домактарны, йөрээлдерни бижээш, эптиг черге азар.

Мөөрейни тускай сценарий ёзугаар чорудар.

Тиилекчилерни шаңнааш, тергиин билиг көргүскен өөреникчилерге журналга демдек салыр.

ЖЮРИГЕ СҮМЕЛЕР

1-ги онаалга. Айтырыгның кол утказын дамчыдар – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: айтырыгга частырыг чок, шын, тода харыылааны.

2-ги онаалга. Дүрген-чугааны шалыпкын күүседир – 3 балл.

Үнелээр чүүлү: а) дүрген-чугааның дүрүмүн сагааны (тыныш, дүргени).

3-кү онаалга. Чурук-биле ажыл – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: а) чурукта таварылганы шын тодаратканы; б) бодунуң чугаазын шын, тода тургусканы.

4-кү онаалга. Бажыңга ажыл (дыңнадыг) – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: а) дыңнадыгны кылгаш, шупту айтырыгларга шын харыылааны; б) сөзүглелди шын тургузуп алганы.

Тайылбыр. Кыдыындан дузаны 1 катап дилеп болур.

5-ки онаалга. Аас чогаалын күүседир – 5 балл.

Үнелээр чүүлү: а) артисчи шынарны көргүскени; б) аянныг номчулга.

Жюри кежигүннериниң ылгавыр демдээ – эктинге ак кадак салып алыр (мөөрейни шын шиидериниң ыдык демдээ).

 

 «АДА ТӨРЕЛИ – АЛДЫН, ИЕ ТӨРЕЛИ – МӨҢГҮН»

(1 класс)

1. Ачазының эр дуңмазы (акый).

2. Авазының акызы (даай).

3. Авазының угбазы (даай-авай).

4. Ачазының ачазы (кырган-ачай).

5. «Ада төрели – алдын, ие төрели – мөңгүн». Үлегер домактың утказы:

— ада-ие дугайында;

— алдын, мөңгүн эдилел дугайында;

— ада-иезиниң төрелдериниң дугайында.

 

ӨГ – ЧУРТТААР ЧЕР

(1 класс)

1. Чазын чурттаар чер (чазаг).

2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).

3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).

4. Өг шывар кылын материал (кидис).

5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).

6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).

7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).

 

ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!

(1 класс)

1. Тейи дежик, ишти курттуг (өг).

2. Эртен чанар, кежээ келир (өреге).

3. Өг ишти шупту туткууш (өг хана-карактары).

4. Үне калбаң, кире калбаң (эжик).

 

АЪТТЫҢ ЧҮЗҮНҮН АДА!

(1 класс)

Бо оюнга каш-даа кижи ойнап болур. Башкырыкчы кижиге янзы-бүрү чүзүннүг аъттар чуруктары турар. Чижээ, кара (карала, кускун кара, дас кара), калдар (кара …), мелдер (хүрең …), бора (ак-бора, кара-бора, көк-бора), өле, ой(ояала, ой кара …), кыскыл (кыскыл сарыг …), доруг (дорала, кара-доруг, калдар-доруг, кызыл-доруг, сарыг-доруг), шокар (ала-шокар, сылдыс-шокар), шилги (хүрең шилги, сарыг шилги …), хоор, шавыдар, хувала мал дээш оон-даа ыңай.

Башкарыкчы шилип алган кижизинге аът чуруу көргүзер. Шын харыылаан кижи кажык (мал бажы) алыр. Шын эвес харыы берген кижи оюндан үнер. Тиилекчини ойнап алган кажыктарының санындан илередир.

 



Предварительный просмотр:

ШАГААДА ОЙНААР ОЮННАР

18.01.2016 • 0 Комментариев

Печать

Сорулгазы: мөзү-бүдүш хевирлээри.

Шагаада бичии уругларга конкурстар (мөөрейлер), оюннар болгаш ажык чугаалар эрттирип болур. Мындыг янзы хевирлер уругларның эгелекчи, чогаадыкчы, сонуургаачал, чүвени билип, ылаптаар шынарларын шаа-биле сайзырадыр. Ындыг ажылдың түңнелинде кижи кандыг-бир чүүлдү ылап сактып ап, дараазында шын ажыглап билир апаар.

Мөөрейлерге шоолуг үе негеттинмес,ынчангаш оларны доктаамал ажыглап, системаже киирип алыр болза эки.

Мөөрей үезинде уругларның белеткелин, чедер-четпес чүүлдерни белени-биле илередип ап болур. А өөреникчи кижи бодунуң билиин өске кижи-биле деңнеп, шүүштүр анализтеп шыдаар апаар.

Башкы кижи мөөрей организастаарда, уругларны чүгле ойнадыр дээш эвес, а ойнап тургаш, кандыг-бир билиг, арга чедип алырын тодаргай айтып, ооң-биле чергелештир «чараш оюнну» ойнаарынче дорт угландырар. Ынчангаш, шынап-ла чараш оюн болу бээрге, «көъш (тевиг, девиг, харыы, ёзулал) чараш болду» деп, мактаарын черле утпас. Оюнну уругларның назы-харын барымдаалап тургаш, шилип алыр.

Мөөрейлер, оюннар, ажык чугаалар, онаалгалар мында чүгле чижек кылдыр бердинген, башкы кижи ону боду сайзырадып, бөдүүнчүдүп азы чогаадып алыр. Ол ышкаш мында чүгле ниити угланыышкыннар бердинген ужурунда, башкы бодунуң ажылын кончуг таптыг тургузуп, уругларны боттарының дуржулгазынга даяндырып, оларның белеткелин, сонуургалын барымдаалаар.

Ажык чугаа кичээлдерин амыдырал-биле холбап, ооң эң чидиг талаларын көргүзүп, өөреникчилер мурнунга проблема тургузуп эрттирери чугула.

Мөөрейлер (конкурстар)

Мөөрейни темалар аайы-биле чорудар. Ооң айтырыгларын уругларның белеткелин барымдаалап тургузар. Мөөрейниң кол сорулгазы – билигни үнелээри болгаш кара угаанны сайзырадыры.

Мөөрей үезинде уругларның төрээн дылының кырынга арыг, тода, чарт чугааларын чугулалаар.

Белеткел чадазы. Мөөрейге, бирээде, хөй кижи киржир болза эки, ийиде, мөөрей кижи бүрүзүнге солун болур ужурлуг, үште, мөөрейниң айтырыглары өөреникчилерге күш чедингир болза эки.

Мөөрей өг-бүле, дөргүл-төрел харылзааларынга, мал-маган аттарынга, үлегер домактар, йөрээлдер, ёзулалдар утказынга, тывызык ыдарынга, уран чонулга, уран номчулгага, уран чазалгага, уран чогаалга дээш өске-даа темаларга бооп болур. Чаңгыс ол-ла конкурсту аңгы-аңгы класстарга эрттирери албан эвес.

Мөөрей чаңгыс-даа класска, чергелешкек-даа класстар аразынга болур. Баштай бүдүн классты үш бөлүкке, а дараазында чаржалашкан бөлүктерни ийи аңгы класстан тургузар.

Мөөрейге, аргалыг болза, үштен эвээш бөлүк киириштирер. Айтырыг (онаалга) бүрүзү 2 минутадан ашпас. Бүдүн мөөрейни 30-35 минута чорудар. Чиик мөөрейлерге 5-6 азы 10-15 минута чарыгдаар. Айтырыг-онаалгаларны саазынга тода кылдыр чара бижиир.

Мөөрей чорударынга улуг класс өөреникчилеринден 5 кижини шилиир (2 башкарыкчы, 3 дузалакчы).

Жюри кежигүннеринге 3 кижи херек (башкы, өөреникчилер). Мөөрейниң түңнелин ол-ла дораан 5 баллдыг системага үндүрер(санар бижип каан тудалыг саазыннарны жэри кежигүннери көдүрерге, дузалакчылар тускай таблицаже киир бижиир).

Мөөрей болур черге янзы-бүрү үлегер домактарны, йөрээлдерни бижээш, эптиг черге азар.

Мөөрейни тускай сценарий ёзугаар чорудар.

Тиилекчилерни шаңнааш, тергиин билиг көргүскен өөреникчилерге журналга демдек салыр.

ЖЮРИГЕ СҮМЕЛЕР

1-ги онаалга. Айтырыгның кол утказын дамчыдар – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: айтырыгга частырыг чок, шын, тода харыылааны.

2-ги онаалга. Дүрген-чугааны шалыпкын күүседир – 3 балл.

Үнелээр чүүлү: а) дүрген-чугааның дүрүмүн сагааны (тыныш, дүргени).

3-кү онаалга. Чурук-биле ажыл – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: а) чурукта таварылганы шын тодаратканы; б) бодунуң чугаазын шын, тода тургусканы.

4-кү онаалга. Бажыңга ажыл (дыңнадыг) – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: а) дыңнадыгны кылгаш, шупту айтырыгларга шын харыылааны; б) сөзүглелди шын тургузуп алганы.

Тайылбыр. Кыдыындан дузаны 1 катап дилеп болур.

5-ки онаалга. Аас чогаалын күүседир – 5 балл.

Үнелээр чүүлү: а) артисчи шынарны көргүскени; б) аянныг номчулга.

Жюри кежигүннериниң ылгавыр демдээ – эктинге ак кадак салып алыр (мөөрейни шын шиидериниң ыдык демдээ).

 

 «АДА ТӨРЕЛИ – АЛДЫН, ИЕ ТӨРЕЛИ – МӨҢГҮН»

(1 класс)

1. Ачазының эр дуңмазы (акый).

2. Авазының акызы (даай).

3. Авазының угбазы (даай-авай).

4. Ачазының ачазы (кырган-ачай).

5. «Ада төрели – алдын, ие төрели – мөңгүн». Үлегер домактың утказы:

— ада-ие дугайында;

— алдын, мөңгүн эдилел дугайында;

— ада-иезиниң төрелдериниң дугайында.

 

ӨГ – ЧУРТТААР ЧЕР

(1 класс)

1. Чазын чурттаар чер (чазаг).

2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).

3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).

4. Өг шывар кылын материал (кидис).

5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).

6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).

7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).

 

ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!

(1 класс)

1. Тейи дежик, ишти курттуг (өг).

2. Эртен чанар, кежээ келир (өреге).

3. Өг ишти шупту туткууш (өг хана-карактары).

4. Үне калбаң, кире калбаң (эжик).

 

АЪТТЫҢ ЧҮЗҮНҮН АДА!

(1 класс)

Бо оюнга каш-даа кижи ойнап болур. Башкырыкчы кижиге янзы-бүрү чүзүннүг аъттар чуруктары турар. Чижээ, кара (карала, кускун кара, дас кара), калдар (кара …), мелдер (хүрең …), бора (ак-бора, кара-бора, көк-бора), өле, ой(ояала, ой кара …), кыскыл (кыскыл сарыг …), доруг (дорала, кара-доруг, калдар-доруг, кызыл-доруг, сарыг-доруг), шокар (ала-шокар, сылдыс-шокар), шилги (хүрең шилги, сарыг шилги …), хоор, шавыдар, хувала мал дээш оон-даа ыңай.

Башкарыкчы шилип алган кижизинге аът чуруу көргүзер. Шын харыылаан кижи кажык (мал бажы) алыр. Шын эвес харыы берген кижи оюндан үнер. Тиилекчини ойнап алган кажыктарының санындан илередир.

 

ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!

(3 класс)

Башкы буду майыжаңнаан, соңгу буду шоюжаңнаан. (Койгун.)

Көк буга чер чыттап маңнады. (Бөрү.)

От-көс шынарлыг, оюк-дежик шокарлыг. (Дырбактыг.)

Калчаа далай ыыттыг, казыра дег боттуг. (Сыын.)

Доора майтак майыктыг, дозур далчыр карактыг. (Кодан.)

Шилир-шилир чоруктуг, башка саадаар чолдуг. (Киш.)

Хоолургактың холу чолдак, чиктигбейниң читкези калбак. (Алак-таагы.)

Сарыг-аскыр сайт диди, сарыг довурак бурт диди. (Өрге.)

Дүгде кызаш, мында кызаш – дүгү кызыл, боду кызыл. (Дилги.)

Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг, аңдарлыңнаан арынныг. (Адыг.)

 

МАЛ-МАГАН

(1 класс)

Бо мөөрейни кончуг дүрген, шалып эрттирер. Айтырыгга харыыны ол дораан алыр. Башкарыкчы кижи өөреникчилерниң  харыызын чүгле «Шын!» азы «Шын эвес!» деп үнелээр. Харыы шын эвес болганда, башкарыкчы аңаа боду харыылааш, дараазында айтырыгже шалып кирер. Чижээ:

Башкарыкчы:

—   Тываның кол ажыл-агыйы?

Киржикчи:

—   Чер.

Башкарыкчы:

—  Шын эвес. Мал.

Дараазында айтырыг:

—  Чашпан баштап оътаар мал?

Киржикчи:

—  Өшкү.

Башкарыкчы:

—  Шын.

Дараазында айтырыг …

Бирги кезээ:

1. Тываның ажыл-агыйының кол адыры? (Мал ажылы.)

2. Чашпан баштап оъттаар мал? (Өшкү.)

3. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)

4. Ак сагыштыг мал? (Иви.)

5. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)

6. Мал кадарар чер? (Кадат.)

7. Мад одарладыр чер? (Одар.)

8. Малга базак демдек? (Им.)

Ийиги кезээ:

1. Чылгы мал? (Аът.)

2. Мыйыстыг бода мал? (Инек, сарлык.)

3. Малдың бир дугаар сүдү? (Аа, уурак)

4. Сүт холумактыг суксун? (Сүттүг шай.)

5. «Ак чем»? (Сүттен кылган чемнер.)

6. Кыжын чиир эъттиң ниити ады? (Чиш, хырбача.)

Үшкү кезээ:

1. Молдурганың иези? (Инек.)

2. Инектиң 2 харлыг оглу? (Молдурга.)

3. 3 харлыг инек? (Хунан инек азы хунажын.)

4. Мөгенниг мал? (Теве.)

5. Тоотпалап саар мал? (Хой.)

6. «Чиип-чиип, чиип-чиип!» деп кый дээр азырал куш? (Дагаа.)

7. «Чи-чи, чи-чи!» деп кый дээр шээр мал? (Өшкү, ооң анайы.)

Дөрткү кезээ:

1. Тевениң төлү? (Бодаган.)

2. Даг черниң малы? (Сарлык.)

3. Баштың теве? (Буура.)

4. Хову черниң малы? (Теве.)

5. Эр кижиниң эргелиг малы? (Аът.)

6. Тайга черниң малы? (Иви.)

7. «Куру-куру!» деп оожуктурар мал? (Бе.)

8. Бичии уруглар хемдивес сөөк? (Ыглаар сөөк.)

9. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)

10. Инектиң төлү? (Бызаа.)

11. Хойнуң төлү? (Хураган.)

12. Өшкүнүң төлү? (Анай.)

 

ҮЛЕГЕР ДОМАКТАН ЧУГААЛА!

(2 класс)

Белеткээр чүүл: үлегер домактар дизии (далашкан күске сүтке дүжер; баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт; баштай ушкан эжин каттырбас; тоткан ыт ээзин ээрер; бак кадай көште даараныр; аскак хой ырады; чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек).

Башкарыкчы бир таварылга номчааш, аңаа дүүштүр үлегер домак чугаалаарын сүмелээр (бердинген үлегер домактарны ажыглап болур). Чижектер:

Бирги таварылга. Старт эгезинде Алдын-оол эдиски эткелекте, далажып халый бергеш, илдиккеш барып дүшкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болурул? (Далашкан күске сүтке дүжер.)

Ийиги таварылга. Школаже бар чыткаш, Орлан демир-үжүүн каапканын сактып келгеш, дедир бажыңынче маңнапкан. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт.)

Үшкү таварылга. Алдын-оол барып дүжерге, Орлан каттыра берген. Кайы үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баштай ушкан эжин каттырбас.)

Дөрткү таварылга. Ачазы Кызыл киргеш кээрге, оглу «Меңээ чүге чадаг-терге садып бербедиң?» — деп хорадап алгырган. Бо таварылгада кандыг үлегер домакты ажыглап болурул? (Тоткан ыт ээзин ээрер.)

Бешки таварылга. Самолетка ужуп чоруурунга чедир ийи-ле шак артканда, Айлаңмаа сумказының орлу бергенин, эжиниң чагыын күүсетпээнин, тонунуң өөгүн илип албаанын, идииниң ээжээниң турлу бергенин сактып келгеш, буу-хаа оларны кылып кирипкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Бак кадай көште даараныр.)

Алдыгы таварылга. Дүъш үези эртип, онаалга кылыр үе чедип келген. Оолаккай ам-даа телевизор көрбүшаан хевээр. Оолаккайга кандыг сүме кадып болурул? (Чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек.)

 

ТҮМЕН БОЙДУС

(5 класс)

Башкының тайылбыры. «Бойдус» деп темага тураскааткан мөөрейни эгелээр-дир бис. Эң эгезинде мөөрейниң чурумун силерге тайылбырлап бээйн. Мөөрей үш кезектен тургустунган. Хөй сан ойнап алган кижи дараазында чадаже эртер. Шын харыылаан кижи кажык (мал бажы) алыр. Айтырыгларны колдуунда эрткен темаларга дүүштүрүп каан, ынчалза-даа мында номнардан номчуп болгу дег, ол ышкаш амыдыралда бар чүүлдерни база киирген. Мен силерге үш белен харыылыг айтырыглар салыр мен. Бис силерге 1, 2, 3 деп саннарлыг карточкалар үлеп берген болгай бис. Айтырыг салдынарга-ла, бодуңарның харыыңарның вариантызын көдүрер силер. 3 шын эвес харыы берген кижи оюндан үнер, а 3 шын харыы берген кижиге 1 балл немээр. Эң хөй кажык алган кижи тиилекчи болур.

Мөөрейниң бирги кезээ:

1.Эртен эрте туруп тейлээр,

Эртинелиг таңдым, өршээ!

Даңгаар эртен туруп тейлээр,

Даңгыналыг таңдым, өршээ!

Бо аас чогаалының хевирин адаар:

а) йөрээл;

б) чалбарыг;

в) өршээл*.

2. Чөөн-Хемчик биле Чаа-Хөл кожууннарның аразында улуг арт?

а) Адар-Төш*;

б) Он-Кум;

в) Авырал.

3. «Бай-ла Хемчиим» деп ырның автору?

а) Степан Сарыг-оол*;

б) Кызыл-Эник Кудажы;

в) Николай Куулар.

4.Чаңгыс дөстен кожаланчак үнген ыяштар?

а) тел ыяш*;

б) бай ыяш;

в) хам ыяш.

5. Ыдык сүрлүг куш?

а) сааскан;

б) ус кушкаш;

в) эзир*.

6. 1994 чылда «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп ном чырыкче үнген. Ук номнуң автору кымыл?

а) Эдуард Мижит;

б) Чап Чүлдүм;

в) Монгуш Кенин-Лопсан*.

7. Шынаа черниң кужу?

а) матпадак*;

б) кээрген;

в) сайлык.

Мөөрейниң ийиги кезээ:

1. Тыва календарның 11 дугаар амытаны?

а) дагаа;

б) ыт*;

в) инек.

2. Частың башкы чечээ?

а) хек-даван*;

б) шеңне чечээ;

3. Эртенниң-не бодум база бедик черден

Эргим хүнүм эргеленип уткуксаар мен.

Алдыннап каан удазын дег херелдерге,

Аът баштыг игилге дег, ойнаксаар мен.

Бо одуругларның автору кымыл?

а) Кызыл-Эник Кудажы*;

б) Екатерина Танова;

в) Антон Үержаа.

4. Езулал чеми?

а) чиңге-тараа*;

б) хлеб;

в) хойтпак.

5. Кайы аңнын хинин эм кылдыр ажыглаарыл?

а) адыгның;

б) тооргунуң*;

в) тарбаганның.

6. Тываларның хам чүдүлгезинде дээр каш каът болурул?

а) 33;

б) 13;

в) 9*.

7. Кымыскаяк өөн бедик-бедик тутса, кыш кажан дүжерил?

а) эрте дүжер*;

б) орай дүжер.

Мөөрейниң үшкү кезээ:

1. Кара сугну ижер ужуру

а) кош-адыштап*;

б) чаңгыс-адыштап.

2. «Челди-челди чээрен, чел кудурук чок чээрен, барды-барды чээрен, баар-өкпе чок чээрен» (тывызык):

а) сырын;

б) салгын;

в) казыргы*.

3. «Шыр-шур чоруктуг, шымдагай кара аъдым» (тывызык):

а) дамырак*;

б) кымчы;

в) чаъс.

4. Надя Рушеваның космоска четкен чуруу:

а) «Мальчиш-Кибалчиш»*;

б) «Авам»;

в) «Пушкин».

5. «Тооруктуг долгай таңдым» деп ырның бир дугаар күүседикчизи артист:

а) Максим Мунзук;

б) Николай Өлзей-оол*;

в) Сат Дамба-Доржу.

6. «Кылаштаза, кылажым четпеди, карыштаза, карыжым четпеди» (тывызык):

а) чиргилчин*;

б) дээр;

в) чер.

7. «Бут чок боду чүгүрер, карак чок боду ыглаар» (тывызык):

а) булут, чаашкын*;

б) бус, шоргада арага;

в) туман, хем.

 

ЧӨПТҮГ СӨСТЕ НҮГҮЛ ЧОК…

(Эп-сеткил мөөрейи)

6       класс

  1. Мөөрейниң сорулгазы:

– бодунуң социал бөлүүнге мөзү-бүдүш талазы-биле хуу үнелел кылыры;

– өске социал бөлүкке мөзү-бүдүш талазы-биле үнелел кылыры;

– эптиг-чөптүг болгаш ээлдек-эвилең чугаа ужурларын сагып өөренири.

  1. Мөөрейниң тургузуу:

Мөөрей 4 кезектен (раунд) тургустунар.

1-ги раунд: бөлүк бүрүзү бодунуң 5 эки бүдүжүн илередир.

2-ги раунд: бөлүк бүрүзү өске бөлүктүң 5 эки бүдүжүн илередир.

3-кү раунд: бөлүк бүрүзү бодунуң 5 чогумча чок бүдүжүн илереткеш, мөөрейге салыр.

4-кү раунд: бөлүк бүрүзү өске бөлүктүң 5 чогумча чок бүдүжүн илереткеш, мөөрейге салыр.

  1. Мөөрейниң негелделери:

–       үнелелди аңгы киржикчиге эвес, а социал бөлүкке хамаарыштыр бээр;

–       үнелелге чөшпээрешпээн таварылгада, аргумент-шынзылга бээр;

–       мөөрей үезинде эптиг-чөптүг болгаш эвилең-ээлдек чугаа ужурларын хажык чокка сагыыр;

–       бөлүктүң мурнундан бир төлээ сөс алыр. Херек болза, өске киржикчи немеп болур;

–       кыдыындан сүме алыр азы сүме бээр чорукту болдурбас;

–       ниити сайгарылгага 5 минута, ажык үнелел болгаш аргумент-шынзыдылга кылырынга 1-1 минута чарыгдаар;

–       мөөрейни 1 шак 30 минута хире эрттирер;

–       мөөрейниң башкарыкчызының негелдезин хажык чокка күүседир;

–       онаалганы күүседипкеш, холун көдүрер;

–       онаалгаларны чүгле мөөрей үезинде бээр.

  1. Мөөрейниң киржикчилери:

Социал бөлүктер. Мөөрейге ийиден өрү беш-алдыга чедир социал бөлүк кижилер (өөреникчилер, башкылар, ада-иелер; оолдар, кыстар; спортсменнер, хөгжүмчүлер, удуртур ажылдакчылар дээш оон-даа өске) киржип болур. Назы-хар барымдаазы чок. Бир бөлүкке 5-6 кижи болза ажырбас.

Башкарыкчы. Мөөрейниң эскит чок чорудулгазы, киржикчилерниң идепкейи, бодун алдынары башкарыкчы кижиден кончуг хамааржыр. Эки башкарыкчы дээш тускай шилилге-көргүзүгнү эрттирип болур. Башкарыкчы кижи шыңгыы белеткенир.

Ховар таварылгада бир социал бөлүктү чаңгыс кижи төлээлеп болур.

  1. Белеткел ажылы:

-мөөрейге киржир бөлүктерни, ооң киржикчилерин илередир, дугуржулгадан кылыр;

— мөөрей болур делгем чер шилиир;

— столдарны бөлүктерниң санынга дүүштүр өрээлдиң ортузунга тарамык кылдыр, а сандайларны кижи санынга салыр;

— магнитофон, оожум аялга;

— коңга;

— секундалыг хана шагы;

— саазыннар, демир-үжүктер;

— талалакчыларның олурар чери;

— башкарыкчыларның дузалакчылары: секундант, саазын үлээр, чыыр кижи, хөгжүм башкарыкчызы.

Мөөрейниң чорудулгазы:

Башкарыкчы: Эргим оолдар, кыстар, аалчылар, талалакчылар! Бир-ле дугаарында силерниң бо эп-сеткил мөөрейинге киржиринге чөшпээрешкениңер дээш улуу-биле четтиргенивисти илереттивис! Бис бөгүн аравыста ажыт-чажыт чок чугаа кылыры-биле чыглып келдивис. Оолдар биле кыстарны ийи аңгы бөлүк кылдыр чарган ужуру – оларның аразында онзагай хөөннежилгелерни болгаш билишпейн чоруур чүүлдерин илередири. Ону эптиг-чөптүг болгаш ээлдек-эвилең, баштак чугаа дузазы-биле чедип алырын кызыдар бис. Мөөрей бодувустуң аажы-чаңывыска, сагыш-сеткиливиске, эр болгаш кыс мөзү-бүдүжүвүске хамааржыр. Бистиң мөөрейивистиң өске мөөрейлерден ылгалы болза, маңаа тиилекчилер-даа, тиилеттиргеннер-даа турбас. Бөлүк, ол ышкаш кижи бүрүзү, бот-түңнел үндүрер. Чүге дизе кижиниң эки-даа, багай-даа талазы чаңгыс хүн хевирлеттинмес, чаңгыс хүн чедип алдынмас, эттинмес. (Дараазында башкарыкчы мөөрейниң негелделерин тода, билдингир кылдыр номчуур азы тайылбырлаар.) Мөөрей 4 кезектен (раунд) тургустунар. Кичээнгейни менче! Чүгле менче! Бирги раунд! Бөлүк бүрүзү бодунуң 5 эки шынарын илереткеш, мөөрейге салыр. Бирээ, ийи, үш! Мөөрей эгелээн! (Коңга эдер, оожум аялга дыңналы бээр. Сүмелешкен улуска кым-даа шаптыктавас.)

Башкарыкчы: Үеңер келди, коңга хапты. Сайгарылгазын баштай доозуп алган оолдарга сөс бээр-дир мен.

Оолдар төлээзи: Хүндүлүг башкарыкчы, кыстар, аалчылар. Оолдар аравыста сүмелешкеш, дараазында эки беш шынарлар бисте бар деп түңнелге келдивис. Оолдар шиитпирлиг, дидим, эрес, хүндүлээчел, чаңгыс сөстүг бис. Дыңнааныңар дээш, четтирдим.

Башкарыкчы: Эр хейлер! Кыстар, силерниң удурланыкчыларыңар хуу үнелелди кылган-дыр. Ук шынарларны канчаар көрүп турар силер? Оларны бадыткап азы хүлээвейн барып болур силер бе? Араңарда сүмелешкеш, харыыдан бериңер (коңга эдер, кыстар аразында сүмележип, сайгарылга кылыр.)

Башкарыкчы: Үе келди. Кыстар белен-дир. Силерни дыңнап тур бис.

Кыстарның төлээзи: Оолдарның хуу үнелелин дыңнадывыс. Силер шынап-ла шиитпирлиг, эрес, хүндүлээчел, чаңгыс сөстүг болгай силер. А дидим деп шынар арай бистиң сеткиливиске таарышпады. Бис бодаарывыска ындыг шынар оолдарда ам-даа быжыкпаан. Чижээ, бот-боттарынга хамаарышкан шун чүве чугаалаарындан дидинмес.

Башкарыкчы: Эргим оолдар! Силерни кыстар дидим эвес деп үнелеп турар-дыр. Ону чүү деп бодаар силер? Аргумент-шынзыдылгадан бериңер. Кыстар шын чугаалап турар-дыр бе? Азы шуут чазып турлар бе? Сүмележиңер (коңга эдер, оолдар аразында сүмележир.)

Оолдар төлээзи: (сүмелешкен соонда): Бистер аравыста сүмелешкеш, кыстарның таарзынмаан чүүлүнге чөпшээрештивис. Шынап-ла, бисте быжыкпаан, а күзенчиг шынарны бодувуста «чыпшырып» алган-дыр бис. Чамдык оолдарда ындыг шынар бар-ла ыйнаан, а шуптузун дидим дээрге шынап-ла таарышпас чүве-дир. Ылаңгыя кыстар-биле чеже-даа хөөрежиксээр, оларга сагыш-сеткиливис ажыдыксаар болзувусса, дидинмейн шаанга кирер болгай бис.

Башкарыкчы: Эр хейлер! Шуптуңарга четтирдим. Ам кыстарның бот-үнелелин дыңнап көрээлиңер.

Кыстар төлээзи: Эргим оолдар, хүндүлүг башкарыкчы! Кыстар бөлүү дараазында эки шынарлар бисте бар деп бир үн-биле шиитпирледивис. Оларга бистиң кезээде сергек чоруурувус, сагыш-човаачалывыс, ажылгырывыс, томаанныывыс болгаш кызымаавыс хамааржыр.

Башкарыкчы: Кыстар бистер сергек, сагыш-човаачал, ажылгыр, томаанныг, кызымак бис деп турар-дыр. Шын чугаалап тур мен бе, кыстар? Ам оолдар чүнү бодап турар эвес, дыңнаалыңар.

Оолдар төлээзи: (сүмелешкен соонда): Ийе, харын, колдуунда шын адап турар шынарлар-дыр. Ынчалза-даа шупту кыстарны томаанныг дээрге ол биске арай билдинмейн тур. Чоп кыстар эмин эрттир сөскүр боор чүвел? Чамдыкта оолдарны чула сөглепкеш, баар боор чорду. Томаанныг деп шынарга удур бис.

Башкарыкчы кыстарга боданыр үени бээр.

Кыстар төлээзи: Четтирдивис. Бистиң харыывыс мындыг: кыс кижи бойдустан сөскүр кылдыр чаяаттынган. Кижиниң сөскүрүн ааспырак чорук-биле салчавас болза эки. Ааспырак кыс уруглар бар-ла харын. Ынчалза-даа оларның саны эвээш. Ааспырак кижиге алзып, аңаа хорадаары азы муңчулары кижиниң арай кошкак талазы деп бодап турар бис. Бир эвес чидиг азы чымчак сөс кижиниң хөңнүнге дээп, ону билиндириптер болза, ында багай чүү деп! Харын-даа кижиге дузалыг болбас деп бе?

Башкарыкчы: Мерген сөс биле ааспырак чорукту ылгап көрүңер деп кыстар чугаалап тур. Ааспырак улус бар. А кыс улус колдуунда чугаалаарының бетинде боданыр бис деп шынзыдарын оралдажып турар-дыр. Ындыг бе, кыстар? Оолдарга сөстен берээлиңер.

Оолдар төлээзи: (сүмелешкен соонда): Эргим кыстар, бо талазы-биле аравыста элээн чугаалаштывыс. Ам ону силерге дамчыдаалы. Силер кончуг шын чугаалап турар-дыр силер. Бис ам база частырыывысты билип кааптывыс. Бисти өршээп көрүңер, буруулуг болдувус. Ийе, силер томаанныг силер. Четтирдивис.

Башкарыкчы: Эр хейлер! Ам мөөрейивисти ийи дугаар кезээнче кирээлиңер. Кичээнгейни чүгле менче! Ийи дугаар мөөрейниң онаалгазын дыңнаңар: бөлүк бүрүзү өске бөлүктүң эң эки шынарын илередир. Бирээ, ийи, үш! Сайгарылга эгелээн (коңга эдер, оожум аялга дыңналы бээр, сүмелешкен улуска кым-даа шаптыктавас).

Дараазында мөөрей бо-ла шиг-биле эртер.

Башкарыкчының түңнел сөзү: Эргим оолдар, кыстар, аалчылар, талалакчылар! Бөгүн бис аравыста ажыт-чажыт чок чугааны кылдывыс. Аажы-чаңывыста таарымчалыг азы таарымча чок чүүлдерни мага хандыр сайгардывыс. Кижи бүрүзү мөөрейге идепкейлиг киришти. Улуу-биле четтирдим. Эгезинде-ле чугаалаан болгай мен: маңаа тиилекчилер-даа, тиилеттиргеннер-даа турбас. Бөлүк бүрүзү, кижи бүрүзү боду хууда түңнел үндүрер, боданыр, хынаттынар. Тыва улус «багын чугаалаарга бачыды арлыр», «кудай багы арыычал, кижи багы дек арывас» дээр. Ол шынап-ла ындыг. Аажы-чаңывыста, чугаавыста чедимче чок чүүлдер бар болза, эттинээлиңер, а эки чүүлдер бар болза, аңаа өөрүүлүңер. «Чөптүг сөсте нүгүл чок» деп ада-өгбевистиң мерген чугаазы бар. Ооң херечизин бөгүн эптиг-чөптүг болгаш эвилең-ээлдек чугаалажып тургаш көрдүвүс. Кижилер аразында эп-сеткил каттыштырылгазындан күштүг чүве чок. Мөөрейниң киржикчилеринге база катап четтирдивис, менди-чаагай!

 

ТЫВЫНГЫРЛАР МӨӨРЕЙИ

Белеткел чадазы. Тывынгыр уруглар мөөрейинге хөй белеткел, угаан ажылы негеттинер. Чогум-на ооң ужурунда, уругларның изиг күзелин, чөпшээрелин барымдаалап эрттирер. Бо мөөрей бир кижиниң өске кижиден эки харыылаксаар, эки көстүр, кара угаан-биле мөөрейлежир күзелинге даянган болганда, оларның талазындан хөй номчуур, хөй хайгаарал кылыр, ол ышкаш хөй материалдар чыыр ажыл негеттинер. Белеткел үезинде уруглар сүмележир, онаалга күүседир сорулга-биле удаа-дараа ужуражыр, чаңгыс черге чыглыр апаар. Ынчангаш бир бөлүкче эптиг, найыралдыг, сонуургалы дүүшкек улусту киирзе чогуур.

Тывынгырлар мөөрейинге 2-3 хире бөлүк чыып алза-ла четчир. Бөлүктер саны көвүдей бээр болза, оюн узамдыгып, уруглар чалгаарап, сонуургал өжүп болур. Уругларны бөлүктерге чарарда, киржикчилерниң билии дең турарын албан барымдаалаар. Чижээ, ийи шыырак уругларны ийи аңгы бөлүкче киирер. Уругларга чаңгыс тускай дыңнадыр чүүл: шын болгаш шынчы мөөрейлежир. Оон өске холгаарлаашкын кылбас. Бөлүктер тургустунган соонда, оларның капитаннарын шилиир.

Онаалгаларның хөй кезиин бажыңга кылып эккеп болур.

Тывынгырлар мөөрейин колдуунда кандыг-бир байырлал мурнунда чорудар. Чүге дизе школага байырлал шинчизи уругларның хей-аъдын, тура соруун, эртем-билигже сундулуун оттурар.

Башкы белеткел үезинде уругларга материал тыварынга, шилииринге, ажыглаарынга дээш өске-даа организастыг айтырыгларга дузулажыр.

Тывынгырлар мөөрейиниң негелделерин, болур черин, тодаргай хүнүн, үезин айтып каан чарлалды бир ай бурунгаар азар, күзелдиг киржикчилерни, ада-иени, сонуургалдыг кижилерни чалаар.

Жюри кежигүннеринге үштен беш чедир кижи соңгуур. Олар эктинге ак кадак салып алыр. Ол болза мөөрейни «шын, ак сеткилдиг үнелээр мен» дээни ол.

Бир неделя бурунгаар мөөрейниң башкарыкчыларын шилиир. Олар онаалгаларның сөзүглелин шын тургузуп, боттарының дыл-домаан, шимчениглерин, идик-хевин чугулалап белеткенир.

Мөөрейни чорудары. Оюн болур чер делгем болза эки. Көрүкчүлерниң олурар черин таарыштырар. Чүге дизе кымның кым дээш хөлзеп турарын башкарыкчылар билир ужурлуг.

Бөлүктерниң талалакчылары мөөрей болур черге: «Эр хей!», «Чүгле бурунгаар!», «Кады бис!», «Чөрүвеңер!», «Адаан кончуг» дээн чижектиг кыйгырыгларлыг, ол ышкаш кандыг-бир болгу дег таварылгаларга дүүштүрүп каан үлегер домактарлыг («Чечек черде, чечен бисте», «Танып сөглээр буянныг», «Чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек», «Демниг сааскан теве тудуп чиир», «Алдавас дизе, айтыр, аспас дизе, хая көрүн» дээн чижектиг), плакаттарлыг кээр. Чиге сөглээн үлегер домак дээш, 3 балл немээр.

Түңнелдер таблицазын баш бурунгаар азар.

Чижек сценарий

Эргим өңнүктер! Жюри кежигүннери-биле силерни таныштырарын чөпшээреңер (аттарын адаар). Мөөрейниң киржикчилери-биле таныжып көрүңер. Бирги бөлүктүң киржикчилери-биле таныжып көрүңер (аттарын адаар). Бөлүктүң капитаны (адын адаар).

Удавас бистиң чонувус … (байырлалдың адын адаар) эрттирер. Ол дээрге тываларның кончуг улуг, чараш байырлалы-дыр. Бо хүн кижи бүрүзү омак-сергек болуп, эң чоок кижилеривиске байыр чедирип, оларга чүгле эң эки, эң чаагай чүүлдерни күзээр бис. Тыва улус байыр-наадым үезинде онзагай мөөрейлерни, угаан адаанын эрттирип чораан. Угаан мөөрейинге: шыдыраа, тоолдар, тывызыктар, чүглүг чугаалар, чечен, солун, коргунчуг чугаалар, дүрген-чугаалар дээш чүү хамаарышпас дээрил!

Хүндүлүг уруглар! Мөөрейниң онаалгаларын кичээнгейлиг дыңнаңар:

Бирги мөөрей. Бөлүк бүрүзү бот-боттарынга байыр чедирер.

Ийиги мөөрей. Хана солун мөөрейи.

Үшкү мөөрей. Чурукка ат чогаадыр.

Дөрткү мөөрей. Капитаннар мөөрейи.

Бешки мөөрей. Уран талант мөөрейи.

Мөөрей бүрүзүн беш баллдыг системага үнелээр.

–                   Кичээнгейни менче! Бирги мөөрейни эгелээр-дир бис. Байыр чедириишкини!

Ону кандыг-даа хевирге кылып болур.

–                   Болду бе? Кымнар баштай эштеринге байыр чедириптерил?

(Бирги мөөрейниң түңнелдерин жюри даргазы чарлаар, оларны таблицаже киир бижиир, тиилекчи болган бөлүктү башкарыкчы кижи: «Эр хейлер!» деп мактаар, тиилеттирген бөлүктү: «Кызыңар, багай эвес болду, ам-даа шырбайыңар» деп омакшыдар.)

Ийиги мөөрейже кирээлиңер. Хана солунну мөөрейжилер баш бурунгаар белеткээн. Бөлүк бүрүзү кезек үеде чурукчулар, чогаалчылар, баштак кижилер апарып, боттарының солуннарын үндүрүп алган. Ынчангаш баштай бодунуң солунун… көргүзер-дир. (Бөлүк бүрүзү солунун көргүзүп, канчаар, чүү дээш ынчаар кылганын, чүнү-чүнү илереткенин чугаалаар. Ооң кадында бижиттинген чүүлүн ырлар, шүлүктер, баштак көргүзүглер-биле немеп болур.)

Үшку мөөрейже кирээлиңер. Бо чурукту кичээнгейлиг көргеш, 5 минута дургузунда тааржыр аттан чогаадыңар (Чурукту көскү черге азар.)

Че-ве, эгелээн! Үе болду. Кым кандыг ат чогаадып алды? Чогааткан адының тайылбырын кончуг кыска, тода бээр (жюри түңнелдерни үндүрер, баллдарны таблицаже киир бижиир, башкарыкчы ону чарлаар).

Дөрткү мөөрей. Капитаннарның угаан мөөрейи! Силерниң үеңер келген-дир, хүндүлүг капитаннар! (Капитаннарның аттарын онзалап адап, чаңгыстап чалаар.) Кичээнгейни менче угландырыңар. Бо чагаа хаптарында улусчу ужурларга, чаңчылдарга хамаарышкан онаалгалар бар. Мээң «Че-ве!» — дээним соонда, оларны ажыткаш, 1 минута дургузунда онаалганы күүседир (чагаа хавының иштинде онаалгалар янзы бүрү болур. Чижээ, тывызык тывар, чечен кижиге харыы бээр, олут ужурун көргүзер, тел ыяшты чуруур, йөрээл, чалбарыг, өршээл салыр, дуңмазын чассыдар, авазындан дилег кылыр, кыс уругну концертче чалаар, чалалгадан эвилең ойталаар. Харыыны кончуг тода кылдыр бээр).

Капитаннарның мөөрейи адакталып тур. Жюри кежигүннери түңнелди үндүрүп турда, бистиң школаның тулган ыраажыларының бирээзи… капитаннарга байыр чедирип, ырлап бээр-дир!

Хүндүлүг жюри түңнелди үндүрген-дир, дыңнаптаалыңар (жюри даргазы түңнелдерни адаар, дузалакчылар таблицаже баллдарны киир бижиир, башкарыкчы капитаннар мөөрейиниң тиилекчизинге байыр чедирер, ниити баллдарны дыңнадыр).

Шылай бердиңер бе? Бис ам эң сөөлгү, бешки мөөрейивисте келдивис. Биске ам оюннуң киржикчилери уран талантызын көргүзер-дир! Ону магадап, дыштанып алыр бис. Бо шылгалдага кончуг белеткенген улус болгай. Че-ве! Бодунуң уран талантызын бир дугаар бөлүк көргүзер-дир… (Башкарыкчы киржикчилерни чалап, көрүкчүлерни «Уткуп алыңар!» деп хөөктүрер, күүселде соонда адыш часкадыр.)

Жюри түңнелдерни адаар, дузалакчылар таблицаже киир бижиир, башкарыкчы хөй сан алган кижиге байыр чедирер.

Түңнел үндүрери. Жюриниң даргазы стол артындан туруп, мөөрейниң сорулгаларынга кысказы-биле доктаагаш, оюн үезинде илереттинген чедер-четпес чүүлдерни делгереңгейи-биле чугаалаар. Ооң соонда ниити баллдарны дыңнаткаш, тиилекчи бөлүктү адаар. Тиилекчи бөлүкке шаңналдарны тыпсыр (шаңналдарны школаның эки өөредилгелиг сургуулдары, төөгү, дыл, чогаал башкылары, хүндүлүг аалчылар тыпсып болур). Шылгараан сургуулдарга журналга «беш демдек» салыр. Киржикчилерге, көрүкчүлерге, байырлал-биле улуг-улуг чедиишкиннерни, улуг угаанны, аас-кежикти башкарыкчы күзээр.

Тывынгырлар мөөрейиниң негелделери:

Темазы: Улусчу чаңчылдар.

Бөлүк 5 киржикчилиг. Мөөрей 6 онаалгалыг.

1. Бөлүктү таныштырары: бөлүктүң ады; бөлүктүң сүлдези; бөлүктүң йөрээли.

Бедик үнелели: 5 балл.

2. Байыр чедириишкини.

Бедик үнелели: 5 балл.

3. Хана солун.

Бедик үнелели: 5 балл.

4. Чураан азы тырттырган чурукка ат чогаадыры.

Бедик үнелели: 3 балл.

5.Капитаннар мөөрейи.

Бедик үнелели: 3 балл.

6.Уран-талант мөөрейи: инсценировка; ыры.

Бедик үнелели: 5 балл.

Оюннар

Ойнаар бетинде, киржикчилерни таптыг белеткээр. Башкырыкчыга шимченгир, сагынгыр, улус-биле тода чугаалажыр кижини шилиир. Аңаа оюннуң дүрүмүн шуут көргүзүп, каяа, кайы үеде, кымнар-биле, канчаар ойнаарын, ол ышкаш кандыг херекселдер ажыглаарын айтып, тыпчып бээр. Кол сорулга – оюнну ала-чайгаар хөй кижи ойнаар хевирже киирер.

Башкының сагыш салыр чүүлүнүң бирээзи-киржикчилерниң айыыл чок чоруун хандырары. Оюн бүрүзүнүң мага-ботка айыылдыг болгу дег талаларын ыяап өөренип көрүп, ол дугайында башкарыкчыларга тускай айтыышкынны бээр. Чижээ, хаак аъттар чарыжының үезинде киржикчилерниң туружун, «аъдының ужу-бажын, кудуруун» өйлеп башкарарын айтыр.

Бо номче шимченгир оюннарны киирген. Ук оюннар тыва улустуң амыдыралы, мифологиязы-биле холбашкан.

АСКАК-КАДАЙ

(1 класс)

Башкы айтып-ла бээр болза, «Аскак-Кадайны» бичии уруглар хөлчок сонуургап ойнаар. Бо оюнну каш-даа кижи ойнап болур. Баштай черге аразы 10 метр хире ырак ийи өг төгериктей чуруп алыр. Аал коданының чижек кызыгаарын дугуржуп алыр. Ол дээрге Авазының болгаш Аскак-Кадайның девискээри болур.

Оюнну ойнаар улус: Авазы, уруглары, Аскак-Кадай.

Баштай Авазы биле уруглары өөнге турар. Хенертен Аскак-Кадай чедип кээр. Уруглар Авазының артынче чаштынгылай бээр. Аскак-Кадай ужур эдерип, Авазынче даңза сунар (маңаа өгге келген улус-биле албан таакпылажыр ужур дугайында бичии чугаалай кааптар). Авазы даңзаны соргулааш, артында уруунче сунар.

Уруу тургаш:

-Аза таакпызы тыртпас мен – деп чугаалаар.

Өске кижиниң чугаазын дыңнап кааш, Аскак-Кадай мынча деп айтырар:

— Артыңда кым боор?

— Аа, артымда бе? Көгээржиим-дир ийин, агбайым.

— Көгээржииңниң артында кым боор?

— Ооң артында бе? Көгээржиктиң хөлегези-дир!

— Хөлеге артында хөлзеп турар кым чувел?

— Уругларым-дыр ийин, агбайым.

— Ындыг чүве болза, уругларыңны тудуп чиир мен.

— Хоржок, сеңээ уругларым бербес мен!

— Ыңай тур, туттум-на!

Авазы уругларын камгалай туруп алыр, а Аскак-Кадай оларже карак-кулак чок халдап эгелээр. Шупту улус Аскак-Кадайга туттурбас дээш дезип маңнаар, бот-боттарынга дузалажыр, авазы уругларын бербес дээш кызар. Дезип маңнаарда, улус тударда аал коданының кызыгаарындан эртпес. Уруглар тударынга Аскак-Кадайга чүгле 10 минут бээр. Тудуп алган кижизин Аскак-Кадай өөнге сугар. Туттурган улусту шиидер (чаңгыс бут кырынга 5-6 минута турар). Чаңгыс-даа уруг тутурбаанда, Авазын шаңнаар. А уруглары дөгерези туттурганда, авазын шиидер (мегелеп ыгладыр).

АСКАҢГЫРЛААРЫ

(1 класс)

Аскаңгырлап колдуунда кыс уруглар ойнаар. Сорулгазы – чаңгыс буттап халып тургаш, «суг» баспайн, «чурт» эжелээр. Ук оюнну, чүге-ле ийик, уруглар час кадында кидин түлүк ойнай бээр. Ол үени ажыглап, башкы кижи, бир дугаарында, аскаңгырның шыйыгларын, хана-карактарын дорт, чаңгыс аай кылдыр шыярын, ийи дугаарында, шимчениглер чиге, аянныг, чараш болурун, үш дугаарында, уругларның ара-аразында эптиг-эвилең чугаалажырын кызып тургаш чедип алыр. Ооң сорулгазы – оюннуң дузазы-биле кандыг-даа чүүлдү чиге, ылап, чурумнуг, чараш, аянныг, эптиг күүседир шынарны хевирлээр. Ук чүүлдерге хамаарыштыр тускай негелделерни тургусса канчап-даа артык эвес!

Ойнаарының чуруму:

1. Узуну 3-4 метр, дооразы 50 см хире, ол-бо талазында 5-5 дең хана-карактарлыг дөрбелчин аскаңгыр шыяр. Хана-карактарны «чурт», а шыйыгны «суг» дээр. Чуртче киир октаар бичии даш тып алыр.

2. Анаа аскаңгырлаары. Бир дугаар хана-карактан эгелээш, он дугаарында чедир аскаңгырлаар. Ооң дүрүмү мындыг: бир дугаар хана-каракче бичии дашты аскаңгырның даштындан киир октааш, чаңгыс буттап аскаңгырлап четкеш, будун салбайн дашты ап алгаш, он дугаар хана-каракка чедир улаштыр аскаңгырлап чоруптар. А алды дугаар хана-каракка дыштанып алыр. Ындыг янзылыг ийи, үш, дөрт… дээш ойнап чоруй баар. Часкан кижи ойнаарын соскаткаш, бодунуң ээлчээн манааш, часкан черинче даш октааш, эгезинден эгелеп аскаңгырлаар. Частырыг болу бээрге (даш өскээр чүгүре бээр, шыйыг базыптар, даяныптар), «Суг!» азы «Суг базыптың!» деп чугаалаар. Он дугаар хана-каракче дашты беш дугаар хана-карактың даштынга кулак чурааш, оон октаар.

3. Илчирбелеп аскаңгырлаары. Маңаа кандыг-даа даш киир октавас.

4. Карактарны шийип алгаш, суг кежери.

5. Хая көрнүп алгаш, даш октааш, чурт эжелээри. Ону баштай 5-6 дугаар хана-карактардан эгелеп, дес-дараалай эжелээр. Эжелээн чуртту имнээр (хүн, кадар, кас демдектер, кулун дуюу, чол демдээ, чечек). Эжелээн чуртту баспас, чаңгыс бут-биле арта халыыр.

Хөй чурт эжелээн кижи тиилекчи болур.

ПАШТА БЫДАА

(1 класс)

Бо оюнну каяа-даа ойнап болур. Бөлүк уруглар бөкперлежип, холдарын хөрек дужунга чудуруктанып алгаш, туруп алыр. Башкарыкчы кижи чудурук бүрүзүнге холу-биле дээп, «пашта быдаа хайны берген, ону барып ижип ал!» деп чугаалаар. Бир чудурукка-ла бир сөс онаажыр. «Ал!» деп сөске таварышкан чудурукту дараазында саналгага киириштирбес. Ийи дугаар чудуруу таваржы берзе, оюндан ол кижи үнер.

КИЧИК-КИЧИК

(1 класс)

Бо оюнну сургуулдарга бичии дунмаларын чазыктырып ойнадыр кылдыр шиңгээттирер. Оюннуң чуруму мындыг:

1. Угбазы (акызы) дунмазының адыжын туткаш, «фү-фүү, фү-фүү, тараа хоорар пашты баштай аштап алыр-дыр, оон башка тараа хирлиг апаар» деп чугаалангаш, адыш иштин аажок үрүп арыглаар.

2. «Арбай-хоор, арбай-хоор, алдын баштыг арбай хоор» деп аялгалыг чугааланып, тараа хоорган кижи өттүнүп, Ортаа-Мерген-биле тарааны былгаар.

3. «Ап-адыш» дээш, адышка, «бип-билек» дээш, билекке, «кып-кыры» дээш, кырыга, «өп-өжүн» дээш, өжүнге, «чап-чарын» дээш, чарынга чиик, ийи-ийи часкагылааш, колдукка келгелек чыткаш, «коп-колдук!» дээш, часкай каапкаш, «колдук, кичик-кичик!» деп сал-ла колдукту кичигилээр.

ЧЫЛГЫЧЫЛАР

(1 класс)

Бо оюнну ойнаарда, киржикчилерниң санынга дүүштүр узуну 100-200 см, чоону 25-30 мм «аът-хаактар» белеткеп алыр. Аът бүрүзү аттыг болур. «Че-ве!» деп дужаал үнген соон дарый, аът маңын дес-дараалаштыр көргүзер:

1. Шошкудары – аяар шошкуп маңнаар.

2. Маңнадыры – анаа маңнаар.

3. Даалыктадыры – шурап маңнаар. Бир бут мурнунда азы кожа турар.

4. Челдирери – соонда бутту мурнуку бутче кожа базып маңнадыр. Буттарның туружун маңнап чорааш, солуп болбас.

5. Чырааладыры – дөрт дугаар маң-биле дөмей, ынчалза-даа мурнуку бутту кожа баскан соонда, үргүлчү солуп маңнаар азы соңгу бутту мурнуку бутче кожа баскан соонда, мурнунче базар. Шурап болбас.

6. Саяктадыры – белден өрү дурт-сынны (эгин, холдар) сулараткаш, бут баштарынга дүрген маңнаар.

САЙЗАНАК «КОЖАЗЫ КЕЛГЕН»

(1 класс)

Бөлүк аалдар. Өгнүң иштинде кижи бүрүзү бодунуң ажылын кылып олурар: ачазы дөрде баг дилген, авазы алгы ууштаан, бир уруу чеп эшкен, а өскези дүк дыткан.

Ачазы. Дүүн кожа аалдың хойга катчып келген дөтпезин мал-биле одарже кады сүрүптүм.

Уруу. Мен оларга барып чугаалап кааш келийн.

Авазы. Ийе, ынчал кежээкейим.

Авазы иштенип олурган чүвезин кедээр салып кааш, паш тиге бээр, а ачазы үнүп, кожазын өг хаяазындан уткуп, «өгже кириңер» деп чалаар. Кожазы кирип кээрге, авазы өгнүң солагай талазынче эрттирер.

Кожазы. Амыргын-на тур силер бе, угбай?

Авазы. Амыргын-амыргын. Силерде бүгү чүве амыргын-на бе?

Кожазы. Амыргын-амыргын.

Ол аразында авазы олурган улуска шай кудуп, чем салыр. Уруглары шала кедээр олуруп алгаш, ажылын уламчылаар.

Кожазы. Мен-даа бо мынчаар дөтпе хайдынып чор мен ийин.

Ачазы. Бисте, бисте. Бертен хой-биле кады үне берди.

Кожазы. Ол эки-дир. Ындыг деп бодадым-даа. Кежээ моон кээп уткуп алыр мен. Четтирдим, акым. Четтирдим, угбам. Силерниң шайыңар дээрге черле кедергей чаагай болур болгай. Кижи ижип-ле ханмас. Мен чоруптайн.

Аал ишти кожазын кодан хаяазындан (чоогундан) үндүр үдээр.

Тайылбыр. Бо таварылгада элдээртиг аргазы колдаан. Ачазы уруун кожа аалче сөс дамчыдарын элдертиирге, оозу айбы чокка билген. Ужур ындыг.

МАССАЛЫГ ИНФОРМАЦИЯ ЧЕПСЕКТЕРИ

Киирилде сөс. Массалыг информация хевирлеринге солуннар, сеткүүлдер, радио болгаш телевидение хамааржыр. Олар бистиң  чуртталгавыста көскү черни ээлеп турар. Өөредилге черинге оларга стенд, хана солун, бюллетень, чарлал, делгелге хамааржыр. Бо хевирлер уругларның кандыг-бир чүүл дугайында дыңнадыг алырынга ажыктыг. Ол дыңнадыгларның чижээнге улусчу чаңчылдар база дорт хамааржыр.

Бир эвес үстүнде адаттынган хевирлерни уруглар боттары кылып турар болза, ук дыңнадыгларның ужур-утказы кедергей улуг. Бо ажылга хөй кижи киришкен тудум, ол дээштиг болур.

Бистиң сүмелеп турар хевирлеривисти кичээлге-даа, класстан дашкаар-даа үеде ажыглап болур.

Янзы-бүрү дыңнадыг материалын чыып тура, уруглар практиктиг билиглер чедип ап, ханы боданыр аргага, угаан делгемчидеринге чаңчыгар.

Бо ажылдың чедиишкини уругларның бот-идепкейинден, сонуургалындан, ооң канчаар организастап тургустунганындан кончуг хамааржыр. Олар бир демниг чорукка чаңчыгар, ооң күжүн медерээр, үнелээр, бот-башкарлып, чүвени чиге болгаш шевергин кылып өөренир, ажыл-херекке чогаадыкчы хамаарылгалыг апаар.

Хана солун, бюллетень, стенд, делгелге кылып тургаш, уруглар улусчу чаңчылдарга өөренир, төрээн дылының онзагай байдалдарын илередир, кол-ла чүве – арыг тыва чугаага хандыкшыыр.

Материалдарны база-ла чижек кылдыр берген, ынчангаш ону чогаадыкчы езу-биле немээри башкы кижиден хамааржыр.

ХАНА СОЛУН

Шагаа байырлалының хана солунун белеткээри

1. Хана солунну чаңгыс-даа, чергелешкек-даа класстар аразынга кылып болур. Бир дугаар таварылгада уруглар 2-3 бөлүк болуп алыр. Ийиги таварылгада конкурс ийи аңгы класстар аразынга болур.

Класска хана солун үндүрерде, харысаалгалыг кижилерни шилиир. Оларны дараазында ийи бөлүкке чарып алыр:

—  материалдар чыыр улус;

— чурук каасталгазы кылыр улус.

Хана солун мөөрейи:

— шагаа дугайында эң эки дыңнадыг;

— йөрээл чогаадыры;

— чуруктарга ат чогаадыры;

— чылы келген дириг амытанның дүрзүзүн ойнаарак хевирлиг кылыры;

— кроссворд тургузары.

Эки ажылдар хана солуннуң «маадырлары» апаар. Ону солун, чараш, утка-шынарлыг чырыдары – редколлегия кежигүннериниң кол хүлээлгези.

2. Хана солуннуң каасталга-шимелдези, ажыглалы, эгелери. Шагаа байырлалының хана солуну дириг амытан, ыяш, оваа, өг, хүн хевирлиг-даа бооп болур. Ооң-биле чергелештир Ак-Сал ирей, Алдын-кыс, Өскүс-оол дээн чижектиг тоол маадырларын киириштирзе солун.

Хана солуннуң материалдарын улусчу ужурлар кичээлдеринге ажыглаар. Хана солунга, аргалыг болза, доктаамал эгелер кылып алыр болза кончуг тааржыр. Чижээ, «Таанда!», «Езулал», «Дыңнадың бе?», «Ажырбас» дээн чижектиг эгелер боттары-ла уругларның кичээнгейин хаара туда бээр. Маңаа аңгы-аңгы кожууннарның, чурттарның чаңчылдарының, аас чогаалының, байырлалдарының дугайында чүүлдерни чырыдар.

3. Хана солун үндүреринге идепкейлиг киришкен өөреникчилерни онзагайлап демдеглээр.

4. Эки ажылдарлыг болгаш хана солуннуң утказын сайгарарынга идепкейлиг киришкен өөреникчилерге демдек салыр.

ШАГАА ДУГАЙЫНДА ӨӨРЕНИКЧИЛЕРНИҢ БЕЛЕТКЭЭН МАТЕРИАЛДАРЫ

Шагаа деп чүл?

Кандыг-даа чон эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур чаңчылдыг. Тывалар шагдан тура бир чыл эргилип, өскези келир душта, улуг байырлалга оваарымчалыг белеткенип чораан. Чүге дээрге удавас чаа чыл төрүттүнер, ол кандыг-даа бооп болур. Чаа чыл чаш кижи төрүттүнери-биле дөмей. Багай чүве болбазын дээш, кижилер ол үеде кончуг серемчилелдиг, сагыш-сеткилинден эгелээш, оран-савазын, чугаа-домаан арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.

   Чаш кижи төрүттүнгеш, авазының аа сүдүн эмер. Үе-шаг-даа, чер-даа база ындыг чаяалгалыг. Час кээрге, ие-чер бодунуң чулуун төп, оът-сигенни, хем-хөлдерни, ыяш-дашты, дириг амытаннарны чемгерер. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «шагаа», шагның аазы азы эгези дээн ужуру ол.

Шагаа – улус чоннуң төөгүден байырлалы.

Шагаа–эргилип кээр чаа чылдың ёзулалы.

Шагаа – чемзиг чемниң дээжизи, өктерели.

Шагаа–оолдуң, кыстың   өөрүшкүзү.

Уруг-дарыг ойнап-хөглээр чаагай хүнү,

Улуг-биче чолугужар найыры-дыр.

Шагаа йөрээли

Торлаа ышкаш өөрлүг болзун,

Торгу-маңнык кедер болзун!

Эргек-дыргаа шевер болзун,

Эдилели элбек болзун!

Шагаа-шагаа, амыр солчуп,

Чалыы, кырган чолукшуулу.

Чаглыг эъттен чооглаалы,

Часты уткуп, кышты үдээл!

Чыраа, саяк аъттың чылы

Чымчак болзун, чаагай болзун!

Чашкан тараа, одарларым

Чаъстан, өлден куруглатпа!

Үнүш-чимис элбек кылдыр

Үргүлчү-ле хүннээректе.

Эки чолду хайырлап көр,

Элбек дүжүт шаңнал болзун!

 

                      Шагаа ёзулалдары

  Шагааның эртенинде төрел бөлүктүң эң улуг кижизинге чедип, кадак, белек сунуп чолукшуур.       Чолукшуурда, бичии кижи холдарының адыштарын өрү кылдыр, а улуг кижи куду кылдыр сунар. Чүгле ооң соонда кадаан ийи холдап сунгаш, белээн база шак ынчаар хайырлаар.

     Келген кижиге аяк шайны ийи холдап сунарда солагай холунуң адыжын оң холунуң адаанга сөлей аарак тудар.

     Шагаа хүнүнде өгге чаш кижи келген болза, ооң хаваан өгнүң кыс ээзи саржаг-биле чаар. Дөрде хүндүлүг улуска чаш кижини чыттадып алыр.                                                        

       Шагаа   байырлалында   албан-биле  харга аңдаштаныр, тонун, бөргүн уштуп кактаар. Эрги чылдың хир-чамы тайлып чорзун дээни ол.

 

(Г.Д. Сундуй, Г.К. Ондар. Улусчу педагогика. Тываның ном үндүрер чери, Кызыл, 2004. – 142 а.)

 


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

классный час "Шагнын чаазы- Шагаа хуну келди"

Шагаа    байырлалы. Сорулгазы:1.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек,...

Шагаа-ыдыктыг байырлалывыс

Шагаа - праздник Белого месяца, знаменующий встречу Нового года по лунному календарю, имеет древние и прекрасные традиции, ставшие неотъемлемой частью богатейшего духовного и культурного наследия наше...

Шагаа-ыдыктыг байырлалывыс

Шагаа - праздник Белого месяца, знаменующий встречу Нового года по лунному календарю, имеет древние и прекрасные традиции, ставшие неотъемлемой частью богатейшего духовного и культурного наследия наше...

«Шаг чаагай, шагаа чаагай !» Улуг болуктун уругларынын «Шагаа» байырлалынын сценарийи.

«Шаг чаагай, шагаа чаагай !»Улуг болуктун уругларынын «Шагаа»  байырлалынын сценарийи.Шагнын чаагай эргилдезиШагаа хуну унуп келдиЧанчыл ындыг артыш-санынЧаагай чыдын айдызаалы !...

Грамматиктиг оюннар

Тыва дыл кичээлинге ажыглап болур оюннар...

Проект : "Шагаа белеткел-2020" / Подготовка к национальному празднику "Шагаа-2020"

Был проведён совместно с родителями проект: "Шагаага белеткел-2020". В ходе реализации проекта: дети посетили семьи учащихся класса. Узнали легенду "Шагаа чеми-Хырбача" и националь...