бИЧИИ ЧАШТАРНЫН ШАГААДА ОЙНААР ОЮННАРЫ
классный час (1 класс)

Темазы: «Шагаада чаштарнын ойнаар оюннары» 1 класс

Ак-Чыраа ортумак школазынын эге класстар башкызы

 Тюлюш Азияна Борисовна

Сорулгазы: Чоннун национал байырлалы шагаа дугайында уругларга эге билиглерни берип, сонуургалын оттурар.

Тыва чоннун чаагай чанчылдарынга даянып хундулээчел, эвилен-ээлдек эки чанчылдарын билиндирип кижизидер.

Шимченгир оюннарга даянып, сагынгыр тывынгыр чоруун, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: Артыш, кажык, аржыыл, чинчи, ама саазында бижээн улегер домактар, презентация, шагаа ырылары.

Чорудуу

- Экии, уруглар. Бо хун бистин клазывыс шагында тыва улустун национал байырлалынын дугайында чугаалажыр бис. Кандыг байырлал чоокшулап олурарыл, кым билирил? (Шагаа)

-Шагаа деп чул? (уругларнын харыылары)

-Мен ам силерге Шагаа дугайында кончуг кысказы-биле чугаалап берейн уруглар. Кандыг-даа чон эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур езу чанчылдыг. Тыва чон база чаа чылды уткуп, эрги чылын уткуур байырлалын Шагаа деп адап, ону кыштын чыкылама соогунун чылыг час-биле солчур уезинде эрттирип чоруурлар. Шагаа болур айны АК АЙ деп база адаар, чуге ындыгыл?  Ол суттен кылган аъш-чем-биле, сут биле холбаалыг болурга ынчаар адап турар. Час дужери  билек хамык-ла мал-маган, ан-мен оолдап торуп, толддерин аа суду-биле эмзирип эгелээрлер. Шагаа деп состун утказын сайгарып коор болзувусса шаг (уе) база  аа (эн-не баштайгы сут) деп ийи состун каттышканындан турустунган бооп турар.

Чаш кижи тооруттунгеш иезинин аа судун эмери дег бойдус база час дужерге ие-черинин чулуу-биле оът-сигенин, унуштерин, хемнер-холдерни,арга арыгны суггарып чемгерер. Оон соонда бугу бойдус чоорту оттуп, частып эгелээр болгай. Шагааны шагнын аазы дээн ханы утказы ол дур, уруглар.

        Тыва кижилер Шагааны эн-не кол чугула уе кылдыр коор , ынчангаш анаа белеткелди кустен эгелээр, ак чеминин дээжизин кузун-не белеткеп, донуруп, уужелээр турган.Шагаага канчаар белеткениринин дугайында дараазында класстарга чугаалажыр бис. Ам бо хун байырлалдын эн онзагай солун кезээ, силер хире бичи чаштаркенын шагаада ойнап чораан оюннарынын кезик чамдыы-биле силерни таныштырайн.

        Бистин ада-огбевис оюннарга улустун аас-чогаалын хойу-биле ажыглап чорааннар. Улустун аас чогаалынга чулер хамааржырыл, билир силер бе?

Ол болза тоолдар, тывызыктар, дурген чугаалар, узун тыныш, улегер домактар, кожамыктар дээш ООН даа оске хевирлери-дир.

А кандыг оюннарны ойнап чораан деп бодаар силер? (кажык, тевек, шыдыраа, чинчи, аржыыл чажырары, согур азалажыр дээш ООН-даа оске оюннарны хамаарыштырып болур.) А силер кандыг оюннар ойнаар дыр силер? Ам ЧИНЧИ ЧАЖЫРЫП ойнаар бис бе. Ол оюнну билир силер бе? Кым тайылбырлап бээрил? Ойнаар. Тыппайн барза шиидерде узун тыныштадыр.

Че ам чинчи чажырдывыс ам АРЖЫЫЛ ЧАЖЫРЫП ойнаар бис бе? Кым билирил? Тайылбырлап берем. Ойнаар. Шииткели: улегер домактарны уламчылаар: Улегер состе________ , уер суунда ________.

                       Ада олур ________, аът олур _____________.

                       Балды чокта _________, башкы чокта __________.

Шаандан тура тыва кижилер хой кадарып чорааш даа, ажыл соонда аалга узун кежээлерде-даа бир-ле оюнну тып алган турар турганы дыка солун. Чижелээрге : Бо кымыл (улуг салаазын коргузер) Матпаадыр…

Азы авазы азы ачазы уруу-биле арткаш уруунун холун тудуп алгаш: Матпаадыр паштаныр,…… кичик, кичик.

Холдарны кажаалай туткаш : Боже кирип болур бе? Чок…

Олар мал-маганынын чамдык сооктерин база октавайн чыып, оларнын-биле янзы буру оюннарны ойнап чорааннар. Чижелээрге бо чуу дур? (кажык)   а бо чангыс кажыкта каш чузун азырал амытан чашты берген чоруурун кым билирил? Чугле бо кажыктар-биле 10 ажыг ангы оюннарны уруглар ойнап чорааннар. Кандыг оюннарны билир силер? Кажык-биле оюннарны национал оюннар кичээлинге база келир клазывыс шагынга ойнап. Танып ооренир бис. А силер кажыктардан чыыр силер аа, уруглар.

Че, ам силернин-биле база бир солун оюнну ойнаксап тур мен. «СОГУР АЗА» деп оюн билир силер бе?  Ойнаптаалынарам че. Мен согур аза болур мен. Кым авазы болурул? Ойнаар

Дыка-ла ойнап-хоглеп алдывыс уруглар. Ам силерни айыс кыпсып айызап каайн, холдарынарны мейлей туткаш эки чуведен бодап олурунар.

Башкынын йорээли:

Акы-дунма, ажы-толум

Ада хунге, ие черге

Ак-кок дээрге, аржаан сугга

Айыс кыпсып, чажыг сажып

Авыралдвп чудуп тур бис

Чырык чаа чыл унуп келди

Чылан бажы тулей берди

Чанып турар куске чылы

Чаагай улуг ууленер дээш, четтирдивис.

Чаа келир Инек чылы

Чаяалганар будер болзун

Элбекшилин ковей болзун

Эзининге аарыг-ажык, багай чуве

Эстип хайлып чиде берзин

Аш чут турбазын

Аарыг ажык арылзын

Азыраан мал кодан долуп

Ак сут сава сынмас болзун!

Чам бы типке чаа дайын турбазын

Аймак чонум амыр тайбын чуртаар болзун

Ыы-сыыны, карак чажын

Ыры шоору солуур болзун, Курай курай!!!

Байырлыг клазывыс шагынын тончу кезээ кылдыр танцы самдан салып бээр бис бе. Танцы.

Класс шагынга идекпейлиг киришкенинер дээш ооруп четтирдим.

Овур кожууннун Ак-Чыраа ортумак школазы

1-ги класска класс шагы

Темазы:

 ,,Шагаада чаштарнын ойнаар оюннары,,

Ак-Чыраа ортумак школазынын

 эге класстар башкызы

 Тюлюш Азияна Борисовна

Ак-Чыраа-2021 чыл