открытое занятие
план-конспект занятия

Чоон-Хемчик кожууннун Шеми сумузунун  «Чечек» уруглар сады

Долгандыр турар хурээлелге ажык кичээл

«Бойдус дугайында чугалажыыл»

Школаже белеткел болуу

Кижизидикчи башкы: Куулар Е.В

                                                      2023 чыл

Долгандыр турар чуулдер биле таныжылга.

( экология хевиринге)

Темазы: «Бойдус дугайында чугаалажыыл»

Сорулгазы: Уругларны торээн чурттунун каас-чаражын унелеп, оон бойдус байлаанга ынак болуп, чажындан биче сеткилдиг кээргээчел чорукка, бойдусту камгалап, кадагалаарынга ооредип кижизидер.

Уругларны ооренген ужуктеринден состерни тургузуп билирин чедип алыр. Уруг боду состу аксы биле адап тургаш унну шын илередип, ужукту тып, шын дараазында ужукке кожуп  салырынга ооредир.

  Херек чуулдери: Бойдус  болгаш экологияга хамаарышкан чуруктар; Ужуктер кассазынче суггарынга белетекп каан, кадыг картондан кылган ажык болгаш ажык эвес ужуктер ( бир ужук-ле 4-5 штук болур, чуге дизе ол ужуктерден «ХУН», «ЧАС», «ЧАЙ», «КУС», «КЫШ», «СУГ», «ДАГ», «АВА», «АДА», «ЧЕР», «КУШ», «АР-ГА» деп, состерни уруглар тургузар.)

  1.Чылдын уелери болгаш часкы уени чугаалажыр.

    Уругларга тывызыктарны салыр:

 1.Ужуп чорааш ыытавас, удуп чыткаш ыытавас, оттуп келгеш моореп унер(хар).  2. Алдын чайыр чылытты, ак ширтек союлду( хун биле хар).    

  3.   Дорт алышкы, дорт чузун(чылдын уелери).

- Уруглар, даштын чылдын кайы уезил?

- Часкы уе-деп, канчап билип алдынар?

- Часкы уенин соонда кайы уе келирил? Мурнунда кайы уе турган?

- Ынчаарга чылда каш уе бар болуп турарыл?

-Часкы уе келирге чылый берген бе азы соой берген бе?

 - Часкы уе келгенинге ооруп тур силер бе?

- Ам каш хонгаш кымнарнын байырлалы болурул? ( март-8 кыс улустун байырлал хуну)

- Часкы уе келгенинге шынап-ла дыка-ла ооруп турар болгай бис, ынчангаш часкы уенин дугайында кым кандыг шулуктер билирил, ооренген шулуктеривисти сактып тургаш, чугаалап корээлинерем.

( 3-4 хире уругларнын «Час» дугайында шулуктерин дыннаар)

 - Кижилер ышкаш час дужуп чылыырга оон ынай чулер ооруп-амырап турар-деп, бодаар силер? (кушкаштар, дириг амытаннар, бойдус)

- Бо бугу адаан чуулдеринер шупту бойдус боду ол-дур. Ам ынчаарга бойдус –деп, чул тайылбырлап шыдаар кижи кымыл? (уругларнын харыылары)

- Ол дээрге: арга-арыг, дириг амытаннар, куштар, курт-кымыскаяк, унуш-ыяштар, суглар-хемнер, тайга-даглар-дээш, бисти долгандыр турар хурээлелди бойдус дээр .

- Сактып келинерем, бойдус каш кезекке чарлырыл?(2 кезекке чарлыр)

- Адаптынарам? ( амылыг база амы чок-деп, кезектерге чарлыр)

- Амылыг кезээнге, озуп-унер, ковудеп-торуур чуве бурузу анаа хамааржыр: дириг амытаннар, балык-байлан, курт- кымыскаяк, чечек-буру, унер ыяштар, куштар аймаа.

- Амы чок бойдуска: суглар-холдер, даштар-даглар, элезин-довурак, ай-хун, сылдыстар, хар-чаъс хамааржыр.

- Уруглар, сактып келинерем, бойдусту, черни бис чувус дээр ийик бис? ( бойдус-бажынывыс, ие-бойдус , чер-чемгерикчивис, «дээр –ада, чер-ие»)

- Чуге ынча дээр бис кым билирил? Ону кым тайылбырлап шыдаарыл?( уругларнын харыыларын дыннаар)

- Чуге дизе кижилер база оске дириг амытаннар ышкаш бойдустан, черден чемни тып, кылып амыдырап чоруур. Сактып келинерем уруглар, хлеб кайыын келир деп, ооренген ийик бис? ( тараанын урезинин тарыырга, тараа озуп кээр, ону кескеш дээрбедеп тырткан соонда далган болу бээр, ол далгандан ам кандыг-даа чем унуп кээр)

- Бистин тыва чон дыка-ла шын чугаалан-дыр корунерем: дээр- адавыс, чер-иевис-деп.

2. Чуруктар биле ажылдар.  «Бойдустан домейлеп чуну чогаадып кылып алганыл?»- ийи чурукту домейлээр( оол бойдуста, оол бажында)

- Бо бирги чурукта оол кайда турар-дыр? (арыг иштинде)

- Ам бо 2-ги чурукта, оол бажынында. Баштайгы чурукта хунге домейлеп тургаш кижилер чуну чогаадып, карангыда-даа чырып турар кылдыр кылып алганыл?( хунге домейлеп-чырыкты, лампочканы чогаадып алган; чара-чеченни чарашсынып тургаш, бажынга азыраары биле ытты, диисти кижи туда берген; салгыннап сериидедир хадыырынга домейлеп,  токка суггар сериидедир чуулду чогаадып алган; чунар чуулдер, газ-плитка, орээл чечектери, попугай дээш о.о…)

Физминутка: Адыг ирей кандыг ийик –аар-аар кылаштаал

Дилгижек-оол кандыг ийик –чиик-чиик шошкуулу

Бора-хокпеш кандыг ийик, бажын ол-бо борбаннадыр

Койгунчугаш кандыг ийик, хокпаннадыр шураалы, че!

    - Уруглар азырал болгаш черлик дириг амытаннарнын ылгалы чул, чугаалап корунуерем?( азырал амытаннарнны кижилер азырап турар: сигенин белеткээр, чылыг кажаазын тудуп кылып бээр, а черлик амытаннарга кым-даа кажаа кылбас, чем белеткевес олар боттары амыдыраар)

Чуруктар «Чангыс ыяшта чеже амытаннар чурттап амыдырап турарыл»

- Бо ыяшты одура хирээлээн болза, азы бо ыяш ортени берген болза, чеже дириг амытаннар чурттаар оран-сава чок, чаш ажы-толу биле артарыл? Коргунчуг-дыр бе?

Кижилер биле домейлээр болза хой каът бажында, хой-ле улуг-бичии кижилер чурттап турары ышкаш, бо ыяшта базы шак-ла ындыг хой-ле янзы-буру дириг амытаннар чурттап турар боор шээй.( чурукта коргускен конгулдарлыг, уяларлыг, дазылында унгур-бажыннарлыг амытаннарны санап ададыр)

Чуруктар «Хемнин кыдыын деннеп корээли»

- Баштай бо 1-ги чурукту корээлинер, чараш-дыр бе? Аннар-куштар бо арыг хемнин суун амырап ижип турар, а балык-байлан ында эштип ойнаан, хемнин кыдыында ыяшта айлан кушкаш эдип ырлаан, чараш бойдуска ооруп турар .

- Ам бо 2-ги чурукту корээлинер, канчап барганыл, демги чараш куштар, аннар кайыл, бо балыктар чоп мынчап барганнары ол? ( уруг бурузунун тайылбырын дыннаар)

- Коргунчуун корунер даан, багай кижилер манаа келгеш мындыг чараш бойдус чурумалды тооп, кээргеп корбейн, арагалааш,  шилдерин бускаш сугже киир октаан, от салгаш ожурбээн, оон орт унген. Бензин куткан канистрин аскы ажык хевээр октаптарга, ол бензин артыы агып чыдар арыг хемче кирген туннелинде, сугда балыктар хораннанып олген бооп турар-дыр. Ол чангыс хемнин суунда безин хой-ле амытаннар чурттап амыдырап турар боор болгай. Дем чугаалаштывыс чангыс ыяшта безин хой-ле амытаннар чурттап турар деп, ам ол амытаннар ажы-толун каапкаш бо айыылдыг черден дезе бергеннери ол. А бо суг баксыраарга оон чурттакчылары хоокуйлер кайнаар-даа барып , дезип шыдавас, бо балыктар ышкаш ол-ла хораннанган суунга артып, чок боорлар. Шак-ла ындыг багай кижилернин уржуундан чеже дириг амытаннар, арга-арыг, суглар-холдер урелип, узуткаттынып турар-дыр коргунчуун корунер даан. Ынчангаш бойдусту кижи бурузу камнаар болза эки.

Оюн «Эки- багай демтектерни салыр»( уругларга карточка коргузерге эки чуулдерге «5», а багай чуулдерге «2» демтектерни салыр)

3-ку туннел кезээ. Самбырага  ужуктерден, состер тургузар.

- Уруглар бис богун бойдус дугайында хой-ле чуулдерни билип алдывыс, бойдусту камнаар дизе чуну канчаар бис? ( уругларнын харыылары: арга-ыяш ортетпес, суг бокталдырбас, кайы-хамаан чок ыяш кеспес дээш о.ы…)

- Ам бо самбырага богун чугаалашкан состеривис чамдыызын сактып, бо ужуктерни кожуп, состерни тургузаалынарам. Кышты оттур элээн хой ужуктерни танып билип алган болгай бис.