Экер-оол Дулушович Кечил-оолдун уругларга шулуктери
план-конспект урока по чтению (3 класс)

Кичээлдиё темазы: Экер-оол Дулушович Кечил-оолдуё уругларга ш\л\ктери.

Сорулгазы: Э.Д. Кечил-оолдуё допчу намдары-биле уругларны таныштырары. Чогаалчыныё чогаалдары болгаш уругларга ш\л\ктериниё утказын билиндирип, ==редилгеге кызымак, харыысалгалыг, сонуургалдыг болурунга, номчулгага ынак болурунга кижизидер.

Кичээлдиё чорудуу:

I. Башкыга с=с. Бо х\н бистиё клазывыс шагы анаа эвес, бир онзагай класс шагы. Бо номнар делгелгезинче к=р\п к=р\ёерем, уруглар. Кайы чогаалчыныё номнары-дыр? (Экер-оол Д.К).

Ынчангаш б=г\н бис Э.К.Д\л\шовичиниё ш\л\ктериниё дугайында класс шагы эрттирер бис. (Слайд 1). Э.Д. Кечил-оолдуё чуруу, кыска намдарын бир ==реникчи чугаалаар.

- Экер-оол Д\л\шович Кечил-оол 1934 чылдыё декабрь 1-де Улуг-Хем кожууннуё Ак-Кожагар деп черинге т=р\тт\нген. Ол башкылап, Тываныё аныяктар солунунга секретарьлап, Тываныё ном \нд\рер черинге редакторлап ажылдап чораан. Ооё чогаалдары 1953 чылдан эгелеп чырыкче парлаттынып \нген.

Слайд 2. Чогаалдарыныё темалары:

1. Бичии =ён\ктерим.
2. Ынак чуртум.
3. Дириг амытаннар дугайында.
4. Эт-херекселдер дугайында.
5. Улуг улуска чогаалдары.
6. Чылдыё \елери.
7. Тоолдар.
8. Очулгалар.
9. Чечен чугаалар.
10. Тывызыктар.

Школа, ==реникчилер, башкылар, ==редилге дугайында дээш оон-даа =ске х=й аёгы-аёгы болуп турар.

II. Чогаалчыныё ш\л\ктерин ==реникчилер номчуур.

Экии, школам

Карак чырып, эртем-номга ==ренгеним,

Ханы быжыг найыралга, чаагай ишке

Ыяк каёнап, доруктурган школамны

Ырак, чоокка иемни дег сактып кээр мен.

+=р\нч\г к\с

Алаак ишти удувайн,

Алдын =ён\г апарды.

Шалыр-шалыр шалыргай

Сарыг б\р\ с\ст\в\с,

+=ренип кирдивис.

Санап, бижип, номчуп

Чаа бистер эгелээн бис.

Эртем-билиг чедип аар бис.

«Экии» дээр мен

«Амыр-мендиё утпайн чор» - деп,

Авам, ачам чагып с=глээн.

Улугларга, бичиилерге

Уткушканда: «Экии!» дээр мен.

Ам-на к\з\н ==ренир мен,

Аажок-ла солун тур боор…

Башкыларга, ==р\мге

Баштай душкаш: «Экии!» дээр мен.

Коёга «кыё» дээн

Коёга кыё дээн –

Коридорда шимээн читкен.

Даштын бир оол

Даштар октап, \р-ле ойнаан.

Кайгап калган:

Караш кынныр ч\ве-даа чок.

Эжик хак дээн –

Эгиштээн оол кирип келген.

Каш баскан –

Катап база дааш \нген.

Эжик соктаан –

Элээн болгаш ажыттынган.

+=р\ кайгаан –

+скээр к=р\п доёгайыпкан.

Тайылбыр чок.

Дагба башкы: «Олур» диген.

Билген ч\\лдер

Биче када уттундурган.

Хайыраан \е

Халас эрткен, хомуданчыг.

/р-даа болбаан,

/ж\к бижип дооскалакта,

Коёга кыё дээн –

Коридор оон х=лзей берген.

Школаже

Автомадым, пистоледим,

Астып алыр селемем-даа,

Адыр-д\\рге, пулемет дээш –

Адар-боолаар чепсээм-не х=й.

+зе берген кижи-дир мен,

+=ренир \ем келген.

Ок-боодан шуут чарлып,

Овааландыр октапкан мен.

Кыдырааштар, номнар ч\ктеп,

Кызыл чечек холга туткаш,

Школаже \деттирип,

Ырлыг-шоорлуг базыптар мен.

Школавыс

Сорук-к\зел чедип аарда,

Тыва чашка моондак турбас:

Эртемнерниё далайынче

Эштиринге чакпа кадаар –

Чылдар санай уттундурбас

Чырык чаагай школавыс.

Алдар-аттыг эртемден-даа,

Артист, эмчи, космонавт…

Башкыларга «четтирдим» дээш,

Базып эртер чаёгыс оруу –

Каткы-х=гл\г, каас-чараш

Хайыралыг школавыс.

Слайд 3. Физминута. Зарядка кылыр мен.

Эзеп-херлип чытпас мен,

Эртен эрте турар мен.

Даштын арыг агаарже

Далаш маёнап \нер мен.

Чалбак ш=лге чиик, сергек

Зарядка кылыр-ла мен.

Маёнап, шошкуп турарга,

Магалыын-даа кандыг дээр!

Слайд 4. Школачы амыдыралдан солун эскериглер дугайында кандыг солун ш\л\ктер барыл, дыёнап к=рээлиёерем, уруглар.

Элдептиг чаё

Бирги классчы Аёгырбан

Бир-ле элдеп чаёныг оол.

Ада-ие ону билир,

Ажыктыгны с\мелээр.

«Д=ртт\» азы «бешти» бе

Т=репчилеп алганда,

Херим аксын дагжадып,

Хертек, чоргаар кирип кээр.

Ыргак «ийи» алганда,

Школадан бажыёынче

Бажы халаё, ыыт читкен,

Базар-баспас келгилээр.

Портфельде дневнигин

Боду уштуп к=рг\спес.

Хартыгазы база-ла

Кайын эндээр, шимээн баар.

Аёгырбанга ада-ие

Анчыг с=с-даа с=глевес:

- Омак, х=гл\г кээп-тур – деп,

Оожум, чымчак чагыырлар.

Чалгаапайныё к\зелдери

Школаже баар-кээрде,

Ужуп чоруур болзумза аар.

Бодалгалар боттары-ла

Бодаттынып турар болза.

Экзаменге билеттерниё

Эё-не чиигин =тт\р билгеш,

Чаёгыс ону доктаадып аар,

Сагыш ышкаш болган болза.

Аштазымза, амданныг чем

Ааска белен делгеттинзе…

Ч\гле мээё-не к\зелдерим

Ч\м\-биле б\д\п турза!

«Идегелдиг» эш

Бодалганы бажыёга

Бодап чадай берзимзе,

Дегийт-ле оон эжимче

Телефоннап долгаар мен.

Партада орар эжим

Бадый черле амыр-ла.

Т\вексинмес адап бээр,

Д\ж\ре шаап алыр мен.

Бижип азы имнеп-даа

Билбезимни айтып бээр.

Идегелдиг =ён\\м бар,

«Ийи» демдек албас мен.

Слайд 5. Эки ==реникчилер дугайында.

- Уруглар, Э.Д. Кечил-оолдуё бо ш\л\ктеринде кандыг ==реникчилерни бижээн-дир? (Чалгаа, чиик ч\\лге ынак, боду онаалга кылбас, чалгаапайлар дугайында бижип турар).

- Силерниё клазыёарда ындыг чалгаа уруглар бар бе?

Ам ч\гле чалгаа, ш\шпеё уруглар дугайында ш\л\ктер бар бооп турар бе азы кым оон =ске ш\л\ктер билирил, уруглар?

Бодум бодааш амыраар мен

+рээл ыржым. Бичии оолак

+=р\шк\л\г, х=гл\г эвес:

Бодалганыё харыызын тып,

Бодап, шыйып шаг бооп орган.

Таёдашсымаар хаайындан

Дамды дег дер сыстып келген.

Хаваан шагда д\й\в\ткен,

Катап-катап номчугулаар.

«Мону бодап албаан шакта,

Моон \н\п ойнавас» деп,

Улам харын хедерленип,

Угаан к\ж\н м==ёнеп орган.

Чоогундан эжи келгеш,

Соёганы оон соктагылаан.

+рээл ээзи эскербес-даа,

+скээр к=рбээн, шимчеш дивээн.

Арай дыёзыг соктаптарга,

Ам-на аяар к=рн\п келген.

- Аан менден бижип аар сен,

Амдыызында чуёгуулаал – дээн.

Бажын чайгаш, номче к=ргеш,

«Барбас мен» деп удур имнээн:

- Бодалганы ыяап харын

Бодум бодааш амыраар мен.

Сылдыстарже орук

Сылдыстарлыг океанче

Сыыладып \неримде,

Угаап бодаан к\зелим бар:

Узун, быжыг чада херек.

Делегейде бар-ла турган

Демир-дести кожуп, эптеп,

Ынаар ш=е салзымза-даа

Ындыг херек б\дер чоор бе?

Эртем-номга ч\н\ мурнай,

Эки кызып ==рензимзе,

Ыраксынмас, бергезинмес

Ынаныштыг чадам ол боор.

Эртем-билиг бедиинче

Эртем-билиг чедип аары –

Ээрем далай кежери дег,

Кадыг туруг шыпшыындыва

Халбактанып \нери дег.

Ч\гле эрес кызымаккай

Ч\тк\лд\глер ону чедер!

- Бо ш\л\ктерде кандыг уруглар дугайында бижип турар-дыр, уруглар?

(Кызымак, кежээ, эки ==редилгеже сундулуг уруглар дугайында бижип турар).

- Бисте ындыг ==реникчилер х=й бе?

- Э.Д. Кечил-оол орус дылдан дыка х=й чогаалчыларныё С.Маршактыё, Галина Принцеваныё, А.Бартонуё дээш =ске-даа х=й чогаалчыларныё чогаалдарын тыва дылче очулдурган.

Оларныё бирээзи «+=реникчи диис П. Вороньконуё.

+=реникчи диис

Васька диис школаже

Баарындан ойталаксаан.

- Кудуругум аараан – деп

Куруг черге мегеленген.

- Ону ч\гле кезип эмнээр,

Оон =ске арга  турбас!

- Ындыг бе кай? Ындыг болза,

Школаже чорууйн-чорууйн.

Слайд 6. Ам бо домактарны номчуп к=рээлиёерем.

- Дарыймаа санап чораан.

- Дарыймаа тааннарны санап чораан.

- Дарыймаа б=л\к тааннарны санап чораан.

- Дарыймаа б=л\к чемнеп чораан танннарны санап чораан. Домактар канчап бар чыдар-дыр?

- Солун-дур бе? Кайы чечен чугаадан, кым деп чогаалчыныё деп бодап тур силер?

- Ч\\ деп чечен чугаа деп бодаар силер?

(Э.Д.Кечил-оолдуё «Тааннарныё хайы» деп чечен чугаазы).

Дараазында кичээлде Э.Д.Кечил-оолдуё чечен чугааларын номчуур бис.

Слайд 7.

Келчыдар башкылар х\н\ таварыштыр силерге ажыл-ижиёерге чедиишкиннерни к\зеп тур бис.

Башкыларым

Эптиг-демниг, найыралдыг

Эдеришкен ==р\мн\.

Эртем, номга айтып сургаар

Эргим ынак башкыларым.

Алызында =ён\ктешкен –

Аралашкан ==р\мн\.

Айтып сургаар ==редир

Ачылыг-ла башкыларым.

Т\ёнели: Э.Кечил-оолдуё ш\л\ктериниё ам кандыг ш\л\ктери арткан-дыр? Дараазында кичээлдерде база номчуп таныжар бис. Ам бистиё школавыстыё библиотеказынга белек кылдыр Э.Д.Кечил-оолдуё «Экии,х\н\м!» деп номун белекке берээлиёер, уруглар.

Кичээл т=нген.