тыва дыл кичээлинге ажыглаар карточкалар
картотека (3 класс) на тему

Ондар Айлана Даш-Могеевна

Карточкалар дузазы-биле бот тускайлан билиин хынаарынга дузалыг

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл kartochka_d-m.docx138.11 КБ

Предварительный просмотр:

ТЫВА УЛУСТУЁ ААС ЧОГААЛЫНДА

АНТОНИМНЕР

Тыва улустун уран чуул культуразында к=ск\ черни аас чогаалы ээлеп турар. Аас чогаалы шаандан тура салгалдан салгалче дамчып келген. Ында чоннун эрткен теегузу, чуртталгазы, ажыл-агыйы, тайбьщ амыдырал дээш демисели, чаагай чаёчылдары чуруттунган.

Аас чогаалы хей янзы хевирлерлиг. Оларга тоолдар (маадырлыг тоолдар - эпос, дириг амытаннар дугайында тоолдар, хуулгаазын тоолдар); тоолчургу болгаш т==гу чугаалар, ырылар, кожамыктар, улегер домактар, тывызыктар, алгыш-й=рээлдер хамааржыр.

Мээн бо ажылымныё кол сорулгазы тыва улустун аас чогаалыныц биче хеврлеринде удурланышкак уткалыг сестерни (антонимнерни) шинчилеп, ееренири болур. Чуге дээрге антонимнер аас чогаалынын биче жанрларында хейу-биле таваржып турар.

Тывызык

Тывызык дээрге бисти долгандыр турар бойдуста, ертемчейде бугу-ле чуулдернин аттарьш чиге адавайн, ойзу-кыйзы чугаалап, оларнын им-демдектерин, дурзу-хевирин, аажы-чанын. =ё-чузунун чечен-мергени-биле чуруп к=ргускеш, чул ол дээрзин тыптырары-дыр. Тывызыктар колдуунда шулук тургузуглуг болур.

Тывызыктажып меерейлежири тыва улустун, шаандан тура барык чацчылчаан хандыкшылы турган. Ужук-бижик чок кешкун амыдыралдыг чон ажыл-агыйын кылын каапкаш хостуг уезинде ойнап-хеглеп, дыштанып тура, азы байырлалдар, найыр-дой уезинде-даа тывызыктажып, чечен-мергенин кергузуп, сагынгыр-тывынгыр болурунга адааннажып, меерейлежи бээр турганнар. Тывызыктажыры дээрге-ле би- чии уругларлан эгелээш, улуг назылыг кыр- ганнарга чеднр кижилерниц сонуургалын хаара тудуптар онзагал алаан-меерейлиг оюн.

Тывызыктарнын темазы янзы-буру болгаш делгем. Удурланышкак уткалыг сестерни (антонимнерни) тывызыктарда хейу-биле ажыглааны оларньщ утказын у лам байыдып, чеченчидип турар. Чижээ, шаанда тыва улус кидис еглерге чурттап чораан болгаш ег болгаш оон дериг-херекселдеринин дугайында тывызыктар чечен- мергени-биле ылгалып турар: Кежээ келир, эртен - чанар. Бо тывызыкта эртен-кежээ деп удурланьппкак уткалыг с=стер кажан деп аитырыгга харыылаттынар болгаш уенин наречиези-биле илереттинген, уенин байдалын кергузуп турар. Кидис =гнун =регезин ынчаар тывызыктааны ол.

/не калбаё, кире калбаё. Огнун эжии. Yh, кир деп кылыг сестеринге -е- деп кожумакты немепкенинден тывылган деепричастие-биле илереттинген кылдыныг аргазыныё байдалы.

Сен ынай бат, мен бээр келийн.

(Кожалаё, =г куру.)

Бо тывызыкта ыядй-бээр деп антоним сестер удурланышкак кылдыныгны илереткен.

         Изигни изиг дивес ырбаадай,

         Соокту соок дивес ырбаадай. (Илбек.)

Хяртд= 4ККЫР,

Xеелен кара, Аътт&н чябыс, Тев^нтн :^лнк. (Сааскан.) A »г<:-» г - кара леп удурланьппкак сестер ед-чу- зунну глЕрегкея. Бедик — чавыс - хемчээлди, изиг — еоок - шынарны илереткен демдек атгары.

~ -—tj кара, ишти - кылад.(Хввлуг сава.) Ч^дьсн дуттаар хелум, Кь;жын кадар хелум. (Сут.)

Оглу опчок, Адазы кадыг,

Авазы чымчак. (Чалбыыш, хвмур, хул.) Коданы ак,

Хою кара. (Хул, хвмур.) Башкы буду маннаан. Сонгу буду шошкаан. Ийи караа сууреннээн. Ишти-баары хылыраан.

(Даараныр машина.) Боду борбак, Мойну шейбек. (Сыный.)

Удурланышкак уткалыг сестерни (антонимнерни) аас чогаалынын биче хевири болур тывызыктарда хейу-биле ажыглап турарыньщ чижээн ам-даа керуп болур. Чувелерниц ед-чузунун, дурзу-хевирин, аажы-чанын ойзу-кыйзы сеглеп, че- чен-мергени-биле шулуктеп турар.

Оон ынай антонимнер улегер домактпарда хейу-биле таваржып турар. Чон улегер домак- тарны кончуг унелээр. Оларнын эц-не унелиг талазы кижнлерни чагып-сургап, аажы-чацыдда четпестерни сойгалап, частырыглардан чайлап чоруурун угаадыл турары.

Дуне борга, дуктуг сыртык, Хундус боорга, унгер аяк.

Алыры амыр, бээри берге.

Шевер кижи мактадыр, Чевен кижи бактадыр.

Сеткилдиц бичези херек, Эртемнин улуу херек. Биче чалгаа улуг чалгаага чедер.

Бердинген улегер домактарда дуне - хундус, глыры - бээри, шевер - чевен, мактадыр - бакта- Уыр, бичези - улуу, биче - улуг деп антонимнерни 1алгаа, хоптак, алыксак-чиксек, уйгужу кижилер- ш сойгалаарынга ажыглаан. Бо улегер домактар- ja антонимнер тывызыктарда ьтттткаш, уени, хем- 1ЭЭЛДИ, кылдыныгны илеретпишаан, домактарнын, 1нзы-буру кежигуннери бооп турарлар.

Оон ацгыда чугле удурланышкак уткалыг :естерден тургустунган улегер домактар хейу- 5иле таваржып турар. Чижээ: Кел дээн эки, Бар дээн багай.

вврээнде — ыглаар, Муцгараанда — каттырар. Чоокка чованчыг, Ыракка ыянчыг.

Устунде чижекте вврээнде — муцгараанда jen антоним кылдыныгны, а чоокка - ыракка - гурушту илередип турар. Мурнун хынаар, Соон истээр.

Бай мен дээш бардамнава, Ядыы мен дээш муцгарава. Экиде эдержир. Бакта кагжыр.

Децнелге аргазы-'iL^e тургустунган анто- шмнер кирген улегер -:мактар: Дурту кыска, Туразы улуг.

>СКХХ>0<><><><><><><>0<><><>^

Гипербола ажыглаан (улгаттырып сеглээр) арга: Даг дег караны Довук дег ак базар.

Аллегория ажыглаан (элдээртип, ойзу сеглээн) арга:

Мурнай унген кулакты Соцнай унген мыйыс эртер.

Даартагы чагдан Бегуму екпе дээре.

Антитеза ажыглаан (удурланыштырар) арга: Сеткилдиц бичези херек, Эртемнин улуу херек.

Чазаары берге, чарары белен, Чалгаа кижиден, кежээ кижи коргар.

Човаары дурген, чыргаары оожум. Эштин эргизи эки, Эттиц чаазы эки. Кежээниц мурнурда - хунду, Чалгааныц мурнунда - кочу.

Чайын шанаац белетке, Кыжын тергец белетке. Бо улегер домактарда эргизи - чаазы деп удурланышкак уткалыг сестер чузу? деп айты- рыгга харыыылаттынгаш, домактыц кол сезу апарган. Бо таварылгада кол сес чуве адынче ПШ.ТЧНЙ берген демдек ады-биле илереттинген. Кочу — хунду деп антанимнер бо домактарнын свглекчилери болур.

Улегер домактарда антонимнерниц чижек- терин моон-даа хейну квруп болур бис.

ыва дыл башкыларынга

2-ги класска тыва дылга карточкалар-биле ажыл

Чечек ЧИНМИТ, Кызылдыц, № 5 гимназиязында эге класс башкызы

Темазы:   Кыска   болгаш   узадыр   адаттынар ажык уннер болгаш ужуктер

Карточка 1

1.        Кыска ажык уннернин адаан шыйыцар.

Мээн, келди, дузалаан, чагыг, тоовас, беру, улус, соок, билбес, чепшээредир, кичээл, кввр.

2.        Сес бурузунун бирги ужуктери-биле чаа сестен
тургузуп бижинер.

Чодураа, анаа, аннаар, шуут, кыштаар, ырлаар, ногаан.

Карточка 2

1.        Ужуктери-биле уннеринин, саны дуушпейн турар
сестерни ушта бижинер.

Даараан, бок, ойнаар, еннуг, аът, келбес, ээрем-де, чаъска, эриир, чурукчу, шалбааландыр.

2.        Узадыр адаар ажык уннерлиг 5 сестен сактып
бижинер.

Карточка 3

1.        Узадыр адаар ажык уннернин адаан шыйынар.
Бызаа, кыдыраажы, Эгерек, болбаазырадыр, хоо-

рай, унелиг, дораан, турду, турар, мактаан.

2.        Сериин   деп сес-биле домактан чогаадып би
жинер.

Карточка 4

1.        Хей сек орнунга ажык ужуктерден немел би-
жээш, номчунар.

Эки чанчыл Арыг-силиг   чор...р   херек.   ...рыг-даа   халдавас болур. Арж...л болгаш -хепти ч...р. Чугган с.нда изиг ил...р-биле базар. Бо эки чанчыл кижилерге херек.

2.        Сестер болу бээр кылдыр ажык эвес ужуктер
ден немеп бижинер.

О...  аа       (оваа), ...и...ээ...   (кичээл), ...о...аа       (ногаа), ...ы...аа       (шынаа), ы...ы...аа    (ымыраа).

Карточка 5

1.        Узадыр адаар ажык уннерлиг сестернин адаан
шыйынар.

Тур,  даайым,   терен,   ээрем,   ыяштар,   аржыыл, суур, арыг, боова, Агбаан.

2.        Сестер болу бээр кылдыр ажык ужуктерни кии-
рип бижинер.

к...п... ст...     (капуста),

Л...М...Н        (ЛИМОН),

к...з...л        (кузел),

б...л        ш        (балааш),

д...з...л        р   (дозулаар).

Темазы: бк-биле адаар ажык уннерлиг сестер Карточка 6

1. Улегер домактарда ек-биле адаар ажык уннернин адаан шыйынар.

Эки кижээ эш хей,        Аът - кижинин буду,

Эки аътка ээ хей.        Ыт - кижинин кулаа.

Чок чувен, аазава,        Артык тенек аъдын мактаар,

Чоржан аъдын мактава.  Болбас тенек бодун мактаар.


Аътты баглап еередир, Ажылды сургап еередир. 2.   бк-биле адаар ажык уннерлиг сестерден сактып бижинер.

Карточка 7 1. Дараазында сестерге айтырыглардан салынар. Шын бижилгезин сактып алынар.

9        9        9        9

аът

аъттар

аътты г

аъды

оът

оъттар

оъттуг

оъду

эът

эъттер

эъттиг

эъди

каът

каъттар

каъттыг

каъды

2. 9к-биле адаар кадыг демдек (ъ) бижиир сестер кажыл? Сактып бижинер.

Карточка 8

1.        Сес каттыжыышкыннарында каапкан сестерни
киирип бижинер.

Чугурук         (аът),  семис        (эът), аар        (чуьк),

суггур         (чаъс), беш дугаар ...   (каът), амданныг ...

(аъш-чем).

2.        Тывызыкты тывынар.

Танды кырындан тарбыдады.        (Чаашкын.)

Карточка 9

1.        Скобканы ажыткаш, айтырыгларга харыыланар.
Аалывыс артында кара эзим бар. Оон ортузунда

кырлан каът бар. Ол дыка (кандыг?) (оъттуг) чер. Ачам (чузун?) (аът) анаа (канчаар?) (оът). (Каяа?) (каът) ан-нар база (канчаар?) (оът). Мал (канчаар?) (оът) кадар оът элбек.

2.        Дуъш, оът, чеъп деп сестер-биле домактардан
чогаадып бижинер.

Карточка 10

1.        Сезуглелди номчааш, аттан беринер.
Суурда а...ш-чем садыы бар. Ында кандыг чем чок

дээр! Э...т, балык, чигир, далган дээш. Ургулчу семис э..т база садып турар. А..т э..динден кылган колбаса-ны бо-ла сада бээр.Садыгжылары шупту аныяктар-ла болтай.

2.        Бердинген сестерни хейнун санынче киирип би
жинер.

Аът-        аъш-чем -

эът -        чуьк -

оът -        чаъс-

каът -

Темазы:   Ыыткыр болгаш дулей ажык эвес уннер Карточка 11

1.        Кайы сестерде Т деп ужукту каапканыл? Киирип
бижинер.

Чы...кан, ...ириг, дужу..., ...аарта, дем...ек, ...ыва, ...ерт, пеш...ер, ...умчуу, тулаа...а, тывызык...ы, ...оорук.

2.        Ыыткыр ажык эвес ужуктерни демдегленер.
Эжеш ыыткыр ажык эвес уннернин дулей ажык эвес
эжеш уннерин бижинер.

Т, ж, ц, з, ф, х, м, р, л, д.

Карточка 12 1. Кайы сестерде Д деп ужукту каапканыл? Киирип бижинер.


3-ку класска тыва дылга карточкалар-биле ажыл

I. С=стер Карточка 1

1. Т=рел сестерни ушта бижээш дазылын шыйьёар.

Авазы Коляга чуруктуг ном садып берген. Номда янзы-буру чуруктар бар. Коля ак саазынга Васька деп моортайын янзы кылдыр чураан. Чурулгага салымныг т=л. Чурукчу болурун кузээр. Ооё к\зели албан б\дер.

2. Бердинген с=стерни с=с тургузуунга сайгарыёар.

Тону, аъдымдан, тудуунда, чонувусче, ажылыёарга, уруглары, дуёмазы.

Карточка 2

  1. Дараазында с=стерни кезектерге сайгаргаш адаан шыйьёар.

Чемгерер, х\нзээн, саанчылап, чунганнар.

  1. Дазыл с=стерден укталган т=рел с=стерни чыып бижиёер.

Чай         

Диин -        

Даг        

Туман -        

Карточка 3

1. Падеж кожумактарлыг с=стерни с=з\глелден тьшкаш падежин тодарадынар.

Тудугда

Бис б=г\н тудугже экскурсиялап чордувус. Чуртталга бажыёыныё тудуунга келдивис. Тудуг баарында к=д\рт\р кран тур. Ч\ъкт\г машиналар-даа шуужуп-ла тур. Белеткеп каан соёгаларны, эжиктерни, дээвиир дуглаар калбак плиталарны эккеп дужуруп-ле тур. Ажылчыннар оларны эптей салып турлар. К=руп турувуста- ла хана дыка бедип \не берген.

2. -чы, чи, -жы, -чу, -жу, -чу деп кожумактыг сестерден сактып бижиёер.

Карточка 4

1. Падежтерин тодарадьщар.

Булуттуё -        п, Булутту -        п,

Булутта -         п, Булуттан -        п,

Булутка -        п, Булутче -         п.

2. Чогаадылга кожумактарлыг 5 с=стен сактып бижиёер.

       

Карточка 5

1. Дазылын, кожумактарын ылгаёар.

Хемчигеш, чайлаг, малчыннар, балыктап, катсыг, Шивилигде.

2. Чаёгыс дазылдыг с=стерни бижиёер.

Час -         Кыш -        

Эм -         Мал -                

Карточка 6

1. Сан кожумактыг с=стерни ушта бижиёер.

Часкы ажыл

Час душкен. Часкы хун чылыды х\ннеп турар. Баштайгы. чечектер-даа унуп келген. Куштар чанып кээп-ле турар. Тракторлар-даа тарылгаже кирипкен. Школа чанынга чечек тарыыр. Бистиё класстыё уруглары ийи б=л\к кылдыр \ст\п алган. Оолдар ыяштарныё бажын дескилээн. Уруглар унун чугайлаан. Часкы ажыл кайда-даа чоруп турар.

2. -лыг, -лиг, -луг, -луг, -тыг, -туг, -туг, -тиг деп кожумактыг с=стерден тургузуп бижиёер

Карточка 7

  1. С=с тургузуунга сайгарыёар. Кожумактарын тодарадёар.

Каътче, малчыннарныё, хаактар, кутканнар, далайжы, артистер.

  1. Бердинген сестерден укталган т=рел с=стерни сактып бижиёер.

Балык-        Эм-        

Хат-         Кат-        

Карточка 8

1. С=з\глелде демдек аттарын дыйлагар шыйыг-биле шыйыёар. Демдек ады чогаадыр кожумакты тывыёар.

Кышты уткууру

Амылыг бойдуста б\г\-ле чуве кышты уткуп алырынга белен болур. Калбак б\р\л\г ыяштар болгаш чадаё \н\штер чаёгыс-даа б\р\ чок, т\леп кааптар. Насекомнар чиде бээр. Чанар куштар чылыг чурттарже ужуп чорупкан.

2. Тырт, теп, тут, деп с=стерге кожумактар дузазы-биле чаа с=стерден тургузуп бижиёер.

Карточка 9

  1. Чуве аттарын тыпкаш сан кожумактарын ылгап к=рг\з\ёер.

Чайлагныё артында узун-узун шивилер унген. Тереё х=лде =д\ректер эштип чор. Сериин к\с душкен. Частыгда тайгалар бажы туманнай бээр.

  1. Схемалар дузазы-биле с=стерден тургузуёар.

Карточка 10

1. С=с тургузуунга сайгарыёар.

Шивилернин. майгыннар, аъттыг, аалчывыс, уруглардан ажылдааннарны,.

2 Бердинген с=стерден укталган чаёгыс да- зы."ь:г еестерлен тып бижицер: ном, чем, тут, эът. хал.

Карточка 11

  1. Улегер домактарда падеж кожумактарын лнгылааш, падежин бижицер.
  1. Ажылдан дескеш, турегге дужер, Билигден дескеш, чазыгга дужер.

Б) Алышкы улуска дем херек, Ажылдаар уеде суме херек.

  1. Эки кижини бакка чыгава, Эки аъдыцны доъмка чыгава.
  1. Чуве адынга демдек адындан тып бижицер.

Чай (кандыг? /        , чыт (кандыг?)        

дужут (кандь.:?         . бурулер (кандыг?)        

арыг (кандыг? I        , булуттар (кандыг?)        

кежээ (чулуг? )        , аът (чулуг?)        

Карточка 12

  1. Сезуглелден нарын сестерни ушта бижиир. Тыва

Тыва дээрге бедик-бедик дагларныц, делгем- делгем ховиларныц, шапкын-шапкын хемнерни- цчурту. Олар дыка хвй. Оларны санап, бижип четпес. Бедии бедик, чаагайы чаагай, янзы-буру тайгалар, даглар эргим, тврээн, кадыг-шириин, кайгамчык чараш квстур. Мвнгун-Тайганы an кврээли, ооц ады-ла бодун чугаалап турар.

  1. Саржаг, бежен, чонар-даш, Кызыл-Даг, ар- га арыг деп сестерни ажыглап тургаш айтырыг домактардан чогаадыцар.

Карточка 13

  1. Терел сестерни ушта бижээш, дазылын ылгацар.

Тудугга

Бис бегун тудугже экскурсиялап чордувус. Тудугжулар чуртталга бажыцы тудуп турлар. Чуъктуг машиналар-даа шуужуп-ла тур. Тудуг тудары амыр эвес ажыл. взуп келгеш хоора- йьщны оон-даа чараш кылдьф тут.

  1. Тып, тик, тек деп сестерге кожумактар- ны немеп тургаш чаа сестерден тургузунар.

II. Чугаа кезектери

Карточка 14

  1. Бердинген сестер кандыг чугаа кезектери болуп турарыл тодарадыцар.

Чуу? Кым? Кандыг? Канчаар?

Адыг         ац         

балык         суг        

хеме        

  1. Дугаар сан аттарындан сактып бижицер.

Карточка 15

  1. Домактарда демдек аттарын хамааржып чоруур сезу-биле ушта. ?яжицер.

Аъттыг улустуц "лтааны шагда-ла кезул- бейн барган. Дувурээз::нн2г оерге чылдар эрте берген. Авазы уруунун ал^ъсн-сарыг бажын ды- рап берген. Сохвозта эъ~туткур, малдарны естуруп турар. Володяньш бнчжв Маша деп дуц- мазы бар.

  1. Чугаа кезектеринге т<: д11-1дъгр.

Кежээки         ногаан

Хээлиг         хектер

Чрс -        оъттаан -

Карточка 16

1. Демдек атгарын ушта бшкзок:. антоним (удурланышкак уткалыг) демдек аттадь^        р.

Лаазадан уш ак диис унуп келген. Лага эрги самовар хоолайынче шимеш дээн. Аныяк -.ары- ларны чуък чудурер кылдыр белетк^ -э. Чайгы хун чидиди дээп келген.

2. Дараазында демдек аттарынга синонгм (чоок уткалыг) демдек аттарын бижицер.

Бичии -        , дурген -         

Куштуг -         , карацгы -         

Чазый -         , ажылгыр -         

Оожум -         , тар -         

Хирлиг -        .

Карточка 17

1. Улегер домактарда антоним (удурланышкак уткалыг) сестерни шыйьщар. А. Кежээ кижи мактадыр,

Чалгаа кижи бактадыр. Б. Ядыы кижи чогунга чалынмас,

Бай кижи барынга пвкпес. В). Дылдыц кысказы эки,

Дынныц узуну эки. 2. Антоним (удурланышкак уткалыг) демдек агтарынын эштерин тывьщар. Делгем        эрес

орлан        кошкак

кылын        арыг-силиг

бедик        чуга

чуттуг        кызаа

куштуг        чавыс

Карточка 18

  1. Улегер домактарда каапкан демдек аттарын киирицер.
  1. Кижини ... дивес. Кидисти ... дивес

Б. Аас ... Ава ...

  1. Авыястыг кижи ... Арагачы кижи ...

Хереглээр сестери: чыттыг, хирлиг, айыыл- - :. бужар, багай, кежиктиг.

  1. Тывызыкты тыпкаш доктаадып алыцар. Ак кара чузуннуг,

Алдан д&рт хонаштыг, Алыр бээри аргалыг, Алды янзы шолалъи. Карточка 19

  1. Чуве адынга кылыг сестерин тыл бижицер. Оол (канчап тур?)                

Хун (канчанган?)                

Чаъс (канчаар?)        

  1. Улегер домакта чугаа кезектерин тодарадыцар. Улегер домакты доктаадып алыцар.

А. Теведен аът. коргар,

Тенектен ыт коргар. Б. Иелиг кыс угаанныг,

Адалыг оол томаанныг. Карточка 20

  1. Сан аттарын тыпкаш, кырынга кандыг сан аттарыл дээрзин демдегээр.

Хун чуруму

Мен эртен чеди шакта турар мен. Орнумну эдип каар мен. Соцганы ажыдыпкаш, сула шим- чээшкин кылыр мен. Дижим чуурун утпас мен. 11-:олаже сес шакта чоруптар мен. Кичээл сес _j ужен минута турда эгелээр. Школадан он ийи шак турда кээр мен. Чемненген соонда ийи шак агаарлаар мен.

  1. Ребустарны номчааш, оларга немей ребу- стардан тургузуп бижиир.        

ЮООгаш Юза '' 6н 11 7р | 18тир 1 9-карак 100кук j        

Карточка 21

1. Улегер домактарда кылыг сестериниц уезин тыпкаш кырынга демдеглээр.

А. Чочак чойган тайга каастаар,

Чоргаар уруг вг каастаар. Б. Эврзек мал киштеген,

Экпежи уруг ыглаган.

В. Хоп хорандан хоралыг.

2. Тывызыктарны тыпкаш, доктаадып альщар.

А. Кврунчукке мацнаар аъдым, Хврзунге хоржок аъдым.

Б. Омааштыг деспим-биле Ол-бо чарык кештим.

Карточка 22

  1. Улегер домактарда кылыг сестерин че- дир бижээш, уезин кырынга демдеглецер.
  1. Демниг сааскан теве . . .

Б. Ада кврбээнин оглу . . .

Ие кврбээнин кызы . . .

  1. Эре чокта . . . Аарыг чокта . . .
  1. Тывызыктарны тыпкаш, доктаадып алыцар.
  1. Соок кээрге, чочая бээр.

Б. Квру. .пы/аап адарымга, хвлегези артып калды.

  1. Лврт алышкы, Дврт чузун.

III. Домак болгаш харылзаалыг чугаа

Карточка 23

  1. Домактарны ацгылап бижицер.

Уруглар садында ойнаарактар хвй бичии

чаштар кады ойнап турган чугле Оолак олар-би- ле кады ойнаваан ол ойнаар боозун кымга-даа бер- бээн часкаан-на ойнап орган ацаа чалгааранчыг болу берген.

  1. Сезуглелге улаштыр домактардан чогаа- дып тендуруцер.

Карточка 24

1. Айтырыгларга харыылап оргаш, домактардан тургузуп бижицер.

  1. Кандыг? Чуу? Канчалдыр? Канчанган? Б. Кажан? Кандыг? Чуу? Канчанган?
  2. Кайда? Чулер? Канчап тур?

2. Артынчы сестерлиг ийи домактан чогаа- дып бижицер.

Карточка 25

  1. Домактарныц чугула кежшуннерин шыйыцар. Са...та розалар чечектели ...ерген. ...ииц ко-

цгулда ...оорук казып казып олур. Соок кыш ...вшкен. Январ...да куштуг соок ...олган.

  1. Домактарны сайзырадып бижицер. Булут шыпкан. Койгун шимэш дээн. Уруг

ырлап орган. Хар чаапкан. Малчыннар чайлаг- ладыр.

Карточка 26

1. Домактарга чугула кежигуннерден кии-

рип бижицер.

Чайлагныц артында узун-узун        

Сентябрь бирээде        

Терец хвлде         

Тайгада кылын        

2. Домакты домак кежигуннеринге, чугаа кезектеринге сайгарынар.

Чарышка ачамныц аъды эрткен.

Карточка 27

  1. Домактарны айтырыглар дузазы-биле делгеренгей кылдыр тургузунар.

Бис (        ) ногаанчыдып турар бис. Бис

чущ ногаанчыдып турар бис? У луг хоорайларны

куржалган сесерликтер (        ). Сесерликтер

кандыгы.'.- Олар хвмцрзуг ажыг хейни (        )

Олар хв.у . г .: ажыг хейни канчап турарыл? ( ... ) агаарны а: - лап турар. Кажан агаарны арыглап турары.'.' У-., —тер кудумчуларда оон ыцай чунц кылып m.w-j-r-.:'

  1. Бойдус лугайында медээ уткалыг уш домактан чсгь^ьш бижицер.

Карточка 28

  1. шын кылдыр эде тургузуцар.

Кузцн

Jf -., -. -. чу ее арыг, шимээн-не. Ырлашпастай, куштар, берген. Ийшс, гире, турган чечектер, хвй, чайын! Аразынга. дыка, оът-сиген, чечектерлиг,

мацнаарга, эки, ойнап. Чек-, -нектер, ам, чыттыг, чаагай. Саргарган, душкен, оът-сиген, бурузу, ыяш. Чоруурга, ышкаш, арыг, иштинге, болур. Куску, чалгааранчыг-даа. Чараш, ынчалза-даа, бодунуу-биле, кус.

  1. Терээн чурт дугайында кыйгырыг уткалыг уш домактан чогаадып бижицер.

Карточка 29

  1. Домактарны челир бижицер. Чаъс мурнунда

Булуттар хунну дуг.лап ... . Хун еввлгу катап кветуп, дээрни чырыда.... Лолгандыр бугу чуве шири- ин шырай .... Шар.'.ан нпрлыг борбак арыг чайганып . .. . Ак хвректш хараачыгайлар чавыс кылыйтып .... Дымыраашкынныг хат ....

  1. Чай дугайында чацгыс аймак кежигун- нерлиг уш домактан чогаадыцар.

Карточка 30

  1. Улегер домактарныц уланчызын тывыцар.
  2. Тел базы вг чуду,        jЭртемнерни номдан тывар. Б. Хирецни миннип чор, ! Тврэл багы аал чуду.
  3. Эртинени черден казар.j Хирицни чунуп чор.
  4. Санап адаан сестер кирген ийи домактан чогаадып бижицер.

3-4 КЛАССТАРГА ТЫВА ДЫЛДА ОЛИМПИАДА

Борбак Бызанчиевна ДАНГЫТ,

Кызылдын, №5 гимназиязында эге класстар башкызы

  1. Сезуглелди демдек аттары-биле чеченчи- дип бижиир.

Тываны чугле даглыг чурт деп болбас. Тыва - ... ховуларныц, „. шынааларныц чурту. Ында квдээниц ажыл-ишчилери чер ажылын кылып, хвй тарааны ажаап an турар. Амгы уеде кур чер- лерни шицгээдип. ажыглалга кииргилээн. Тыва- ныц ... дагларында мал ажылын сайзырадып турар..., ... малчыннар м.уц-муц кодан хойларны, инектерни, чылгъ..~.зрчы азырап встуруп турар. Олар ... сутту, эът*г.~. т.кту курунеге дужаап турар.

  1. Бердинген еестерге чангыс дазылдыг (тврел) свстерни немей бижжжр.

Мал                 ..., .... Аясыл _ _                 

  1. Хуулгаазын тегернк. Бгтгкнген ужук- тер-биле свстерден тургуз— гг^жир.

К        А

О

Т

А        :-:

Р        о

А        Т

  1. Свстерден тургузар.

Ажык эвес ун + бичии эр кижн =        

Сан ады + ажык эвес ун = ...

Ажык эвес ун + судно доктаар чер = ...

Ажык эвес ун + черлик амытан = ...

  1. Бердинген схемаларга сестер тып бижиир. 1. ... 2. ... 3. ... 4. ...
  2. Свстерни чедир бижиир.

Чечектер аттары: _ Каттар аттары: ~ Хоорайлар аттары: ..., Куштар аттары: ...,        

  1. Утказы чоок демдек аттарын хвй сек ор- нунга киирип бижиир.

Идегелдиг вцнук - ... вцнук. Дыдык шоодай - ... шоодай. Бичии хлеб -... хлеб. Эрес чорук - ... чорук.

  1. Улегер домакты чедир бижиир:

Сеткилдиц бичези херек,        улуу херек.

  1. Дараазында свстерни орус дылче очулду-

рар.

Лээр - ... хуннеп тур - ~ Луруяалар - ... тараажы - _ Олар -... силер - _

  1. Кылыг свстерни ке.тир уеге хамаарыш- тырьш бижиир.

Хм ирг час држрп (кел). Хар-даа эрип (кал), ш ну яшр wufJtgpmdbtp агып (бат).

Сеелгу чылдар- да еереникчилерге быжыг билигни бээ- ринии негелделери улам шиитпирлиг тургустунуп турар апарган.

©ереникчилернии чаа билиглерни шицгээдип алырынга болгаш оларнын дараазында класстарга чедиишкинниг еередилгезин хандырарынга эге класстарга башкылаашкынныи шынарын квдурерин болгаш башкыларныц чогаадыкчы езу-биле ажыл- даарын негеп турар. Эге класстарга тыва дылдыц еередилгезинин шынарын бедидеринге кергузуг материалдарын ажыглаары, грамматиктиг оюннарны чорудары улуг ужур-дузалыг.

Ылангыя тыва дылдыц грамматика кичээлде- ринге еереникчилерни чазыг чок бижип еередиринге кол чуулдун бирээзи кергузуг материалдары, янзы- буру карточкалар, чуруктар болур. Бо бугуну кичээл- дерге канчаар ажыглап чораанымны чугаалап берейн.

1. Кыска болгаш узун адаттынар ажык уннерни ееренип эртип турда, мындыг карточкаларны ажыглап болур. Ону кылырда 7x7см кылын саазын- ныи бир талазынга чангыс, веке талазынга ийи ажык ужукту бижип алыр.

Чижээ: а-аа, о-оо, у-уу, э-ээ, и-ии, о-оо, у-уу.

а)        Башкы слогту адаарга, уруглар ында кандыг ажык ун дыиналырыл, узадыр азы, кыска дыиналыр бе деп чувени тодарадып алгаш, карточказын кедуруп квргузер. Чижээ: Чу-гаа деп сестуц ийиги слогун адаарга ийи аа-ны квдурер. Улаштыр дараазында свстер-биле ажылдаар: хаар-жак, чыыш, оъттаар, оолдар...

Бо ажылды чугле башкы эвес, еереникчилер боттары аразында-даа чорудуп болур. Бир еереник- чи башкыньщ ролюн кууседир, ескелери квргузер.

б)        Ол-ла карточкаларны бижимел ажылга мын- чаар ажыглап болур. (Башкызы карточканы канчаар ажыглаарын еереникчилерге тайылбырлап бээр).

- Мен домакты номчуп бээр мен. Домакты номчааным соонда бижип эгелээр силер. Домак иштинге кандыг-бир веке ун ажык узадыр дыцналза, солагай холуцар-биле ийи ажык ужууиерни квргузер силер. Чижээ: Б истиц суурда чаа школа бар.

Суур деп свске уруглар ийи уу-зун квдургеш, салып каар. Бо таварылгада кымньщ шын эвес би- жипкенин билип алгаш, дораан эдип ап болур. Мын- чаар ажылдаарга уругларныи кыдырааштарынга арыг бижииринге, чазыг чок, сес бурузун кичээн- гейлиг, медерелдиг бижииринге дузалыг. Бо арга тайылбырлыг бижилгеден-даа артык туцнелдиг. Чуге дээрге тайылбырлыг бижилге уезинде бир еере- никчи тайылбырлап турда, шала кошкак еереникчилер анаа-ла кандыг-даа бодал, кичээнгей чокка эдертир бижип олурар болгулаар.

в) Кичээл эгелээринин мурнунда самбырага сестерни ийикпе, азы домактарны бижип белеткеп алыр.

Чижээ: д...рта, ч.. да, х..саа, т.. pre, х..рек.

Пионер кез...де улег...рлиг.

Башкызы сесту айтырга, уруглар ажык ужуун кедурер. Ол ужукту еннуг чугай-биле бижээш, еереникчилерниц шуптузунга хары-угда бир ун-биле номчудар: Даарта, чада, хуусаа, терге, херек.

2. Эгезинге т-д, п-б кирген сестерни ееренип эртип тургаш, карточкаларны мынчаар ажыглап турган мен. База-ла ажык уннернии ужуктеринге кылган карточкалар ышкаш кылып алыр. Кылын саазынныц (7x7см) бир талазынга т-д-ни, ескезинге п-б-ни бижип алыр.

Бо уннернии кыска характеристиказын берип керейн:

д - еередирге берге эвес, ынчалза-даа артику- ляциязын хайгаараары берге, дурген адаттынар, доктааттынгыры ортумак.

т - еередирге эн берге уннернии бирээзи, артикуляциязы четче хайгаараттынмас. Домактыи

эгезинге дыцзыг, ортузунга кошкак, сес сеелунге оон-даа кошкак.

Чижээ: торга, ар а а тан, аът. б - ввредирге дыка берге эвес, артикуляциязын хайгаарап болур, белен адаттынар, уттундурбас. Сестер, слогтар тургузарынга белен, эптиг.

п - ввредирге берге, артикуляциязын хайгаарап болур, дурген адаттынар, номчуттуннары уш ангы: пар, какпа, сеп. Уруглар бо уннернин ужуктеринге кончуг хвй чазыгларны эрттирип турар. Ону бол- дурбас дизе, эге школаныц бирги клазынга уннерни болгаш ужуктерни ввредип тургаш, уннерни шын адаарынче, дыннаарынче кичээнгейни салыр.

Ийиги класска т-д кирген свстерге карточ- каларны, оюннарны мынчаар ажыглап турган мен:

а)        Башкы т деп ужукту квдурерге, уруглар шупту дынзыг бир ун-биле унну адаар, а д-ни квдурерге, кошкак ун-биле адаарлар.

б)        Плакатта свстерде т-д деп уннерни децнеп ададыр:

те - диис тос -дос туе - дус

в)        Башкы дараазында сестерни адаарга, уруглар ол уннуц ужуун кедурер: тараа, далган, тавак, дапай, даг, даш, тарак.

г)        Дараазында еереникчилернин бирээзи класс мурнунга туруп алырга, ескелери айтырар, азы ол еереникчи класстан айтырар.

д)        Ыыт чокка кергузер оюн. ...айбыц, ...айынны ...иилээр. ...елегейге быжыг ...айбыи, ...дээш! ...йын кузевес бис.

...айбьщ кузеп тур бис!

е)        Чурукка хамаарыштыр словарьлыг дик- тантыларны бижидер. (Хаактар кеткеш дагже чо- рупкан уруглар чуруун кергузер). Ол-ла сестери- биле чацгыс аай уткалыг 4-5 домактан тургустунган бижимел чугааны чогааттырып болур.

Чижээ: Долзат биле Дарый угбашкылар хаактап чорупкан. Долзат даг дан та в а ар бадып турган. Аттарында т-д кирген чуруктар-биле альбом кылып ап болур. Альбомда кандыг чуруктар киргенил оларны бижип алыр. (Альбомну кергузер). Аль- бомну еереникчи бурузу тус-тузунда-даа кылып ап болур, чок болза звено аайы-биле кылып алыр.

Мындыг хевирниц карточкаларын чуве адыньщ санынга, демдек адыньщ кожумактарынга -дыр-дир; тыр-тир; тур-тур деп артынчыларга кылып болур. (Ол карточкаларны кылып чуруп кергузер).

3. Чуве аттарын ееренип тургаш, мындыг карточкаларны кылып ап болур.

Хоорай, школа, колхоз, азырал амытаннар.

Бо чугле чижээ-дир. Кичээл санында ацгы-ацгы эгелер-биле солуп ап болур. Аъш-чем, эдилелдерге хамаарышкан аттар дээш еске-даа.

Карточкаларны кичээл эгезинде 3-4 хире еере- никчиге берип каар. Башкы веке арткан еереник- чилер-биле эрткен кичээлди катаптап турда, олар карточкаларны долдурар. Оларныи харыызын бажьщга хынаар. Чогум чуве ады деп чуну Ынча дээр чувел, ол сестерни канчаар бижиирил деп чуве- ни билип алганын бижимел харыылардан билип алыр.

  1. Улуг ужуктерни чувениц хуу аттарынга шын бижиирин ееренип тургаш, карточканы ажыглап болур. Бо езулуг-ла оюн-кичээл, уруглар ону кончуг сонуургаарлар. Бо ажылга будун класстьщ еере- никчилери киржирлер.

Хоорай - Кызыл, ...

Суурлар - Элегес, ...

Кудумчулар - Ленин, ...

Тайгалар - Саян, ...

Хемнер - Улуг- Хем, ...

Хвлдер - Чагытай, ...

Кичээл эгезинде карточкаларны улеп бээр.

Чорудар чуруму: « Кым санныг болурул?» деп оюнну ойнаар бис. Шупту бижииринге белеткенир. (Уруг бурузу демир ужуун тудуп алыр).

Хоорай - К кирген хоорай адындан бижинер (1 минута бээр).

Суур - Э кирген суур адындан бижицер (1 минута). Оон ынай ботары уламчылаар.

Бердинген минута иштинде сактып бижип четтикпээн кижи ол атты хос кааптар. 2 одуру^ну бижээн соонда хынаар. Хвй сан алган болгаш чазыг чок бижээнин барымдаалап, демдек салыр. Бо оюнну катаптаашкын уезинде чорудары эи-не ажыктыг.

  1. Словарь-биле ажыл

Шын бижиири словарь-биле ажылдан кончуг улуг хамааржыр.

а)        «Кым эц-не утпазыл» деп оюн.

Словарь сестерден «т» кирген сестерни сактып бижинер; тегер, тудар, туман, туманнаар, турар, тургузар. Азы тыва, туман, тайга, Туран.

б)        Башкы тывызык ыдарга, ооц баажызын словарьдан дилеп тывар. Чижээ: Бир ужундан еске ужунга чедир чоруп турда, кара хлевин кезип турар. (Трактор).

в)        Бижиири берге сестер утказы чараш до- мактарга, улегер домактарга, тывызыктарга турда, уттундурбас болгай, ынчангаш кижизидилгелиг ужур-уткалыг домактарны шилип бээр.

Бак кижинин чоруу

Баарда, кээрде - дерт (улегер домак).

Бак - словарь сес.

- Мен тывызыкты ыдайн. Сен тывар сен:

«Тии чок торгум, дизии чок чинчим».

Тии, дизии - словарь сестер.

Кара хелден суг ишти,

Харлыг черге орук ундурду.

Демир-ужук - словарь сес.

г)        Хей сек орнунга кирзе чогуур ужуунуц адаан -сызыл карандаш-биле шыяр. Самбырага ецнуг чугай- биле бижээш, адаан шыяр.

Чижээ: Сериин чайлагга аянчок (аажок эки) болур. Инектер эмии суттуг (суткур) апаар.

д)        Словарьдан сестерни бергеш, домактар чогааттырар азы сактып бижидер.

Чижээ: Доигурактан дангырак чидиг. Тоолайдан таалай чугурук.

Тудугжу, тудуп, чурттаар.

Бо сестер-биле домак чогааттырар. Тудугжу- пар чурттаар бажыц ту дар.

е)        Чуруктарга словарьлыг домактар бижидер. Радио, ракета, щетка, кызыл-тас, бора-хвкпеш, вожатый, аъш-чем.

6. Грамматика кичээлдери-биле еске эртем- нерни харылзаштырары база-ла шын бижилгеге улуг дузалаар. Чижээ, чуве адыныи падежтерин еередип тургаш, мындыг харылзааны кылдым. («Арыгда куску хун». И.С.Тургеневтии-биле). Янзы-буру па- дежтерде чуве аттарындан падежтер катаптавайн турар кылдыр бир-бирден, азы ийи-ийиден тыпты- рар. Арыгже - у/п (углаарыныц падежи) хун - а/п, диицнич - х/п, бурупер - хейнун саны, а/п.

Улегерлеп алган сестерни сан, хамаарылга, падеж кожумактарынга ескертир. (4 кл. «Ленин Смольныйже бар чору». Савельевтии-биле). Сестерни тыптырар: Октябрьныи - х/п.

Большевик партияныц - х/п.

Теп комитединиц - х/ п, (хамаарылга кожумаа).

Кежигун/нер[ и[ н[ че[- х/к, у/п.

Револьверин- х/к, о/п.

Юнкер(лер|ни) - с/к, о/ п.

Трамвайже - у/п .

(Сан, кожумаа, хамаарылга кожумаа, углаарыныц падежи).

Бо темага хамаарыштыр тыва солуннарны ажыглап болур. Эн ылацгыя кошкак еереникчилер- биле ажылга кончуг таарымчалыг.

Кылыг сезунге («Найырал» В. Г. Короленконуу- биле) дараазында сестерни сайгартыр:

Ойнап турган- эрткен уе, чац. саны, ушку арын.

Чурувайн тур силер - а /у, х/с.

Домак дугайында еередип тургаш, домактар каш сестен тургустунуп болурун кергузер. («Куштуг кузел» Б.Н.Полевойнуу-биле): Эзим шаарарып келген (3 сес). Хар кырында кышкы оруктар

ойбуцнары кеступ чыткылаан (7 сес.).

Мындыг сайгарылганын соонда домак деп чул дээрзинге туцнелди уруглар боттары ундурер.

Домактар тургузарынга сестерни чугле ном- чулга номундан эвес, бойдус, теегу номнарындан база ажыглаар.

Домактьщ чаигыс аймак кежигуннерин болгаш ацаа эвилелдерни еередип тургаш бойдус номун ажыглап турдум.

«Хову куржааныи бойдузу» деп эгеден: «Фиал- калар, тюльпаннар чечектели берген. Ховуларда шел кускелери, ергелер, кужугуннер хей. Ховуларныц кара херзуну кызыл-тастыц, кукурузаныц, чигир свеклазыныц, тарымал тооруктуц бедик дужуттерин берип турар» - дээш оон-даа еске чижектерни киирип болур.

7. Чазыг чок бижиири бажьщга ажылды шын организастаарындан улуг хамаарылгалыг.

Онаалганы кууседип эгелээриниц мурнунда мындыг дурумнерни сагыырын еереникчи бурузу билир ужурлуг:

  1. Словарьда берген сестерни ееренир.
  2. Бажьщга берген онаалганы кууседиринге хереглеттиннер дурумну баштай номчааш, оон соонда кууседир.
  3. Бижип олурар уеде кыдыраашты шын салы- рын, демир-ужукту шын тударын, столга шын олурарын сагыыр.
  4. Мурнунда кылган ажылдарында чазыгларны

эдер.

  1. Кичээлдеп турар уеде кым-биле-даа чу- гаалашпас. Боду кууседир.
  2. Бир эвес туруп, шагзыраза 5-1 0 минута дыш- танып алыр.
  3. Далашпас, арыг бижиир.
  4. Бижээн соонда шын бижээнин хынаар.

Хей чылда ажылдап келген дуржулгамдан

мындыг туцнелге келдим. Уругларныц чазыг чок бижиирин чедип алырда:

  1. Хей янзы хевирнии бижимел ажылдарын чорудар.
  2. Кергузуг материалын шын, чеп белеткеп, уе шаанда ажыглаар.
  3. Уругларн^н чогаадыкчы аргазын кедурер.
  4. Словарь-биле хун-буру ажылдаар.
  5. Бажынга ажылды шын организастаар.
  6. Эртемнер аразында болгаш амыдырал-биле холбаштырар.

Амгы уеде эге школага тыва дыл башкылааш- кыныныи кол негелдезиниц бирээзи—еередилгениц шынарын экижидери. Ол сорулганы амыдыралга боттандырарда, дыл кичээлинге чугле дээштиг янзы- буру методтарны, аргаларны чогаадыкчы ажыглаа- ры кердунуп турар эвес, а кичээлдерге уругларныи бот-ажылдарын кевудедир ажыглаары негеттинип турар.

Республика школаларынын эге класс башкы- ларынын дуржулгаларындан алгаш кеврге, тыва дыл кичээлдеринге дараазында бот-ажылдарныц хевир- лери калбаа-биле ажыглаттынып турар: еередилге номнарында бердинген янзы-буру хевирлернии мер- гежилгелери; грамматиктиг сайгарылгаларныи янзы- буру хевирлери; сюжеттиг болгаш аттыг чуруктар- биле ажыл; сес болгаш домактар-биле ажыл; ши- лилге болгаш словарьлыг диктантылар; ребустар, кроссвордтар-биле ажыл; дурген чугаалар; аянныг номчулга; баштак айтырыглар; чогаадыг-миниатюра- лар, схемалар, таблицалар-биле ажыл; тывызыктар, улегер домактар-биле ажыл; карточкалар болгаш перфокарточкалар-биле ажыл; «Сылдысчыгаш» со- лундан алган сезуглелдер узундулери-биле ажыл; тоолдар сезуглелдери-биле ажыл дээш оон-даа еске.

Устунде айыткан бот-ажылдарныц хевирлерин кичээлдиц кайы кезээнге, кажан ажыглаарын башкы боду шилип алыр. Оон шилиишкини колдуунда еере- дип турар материалыныи белен азы бергезинден база еереникчилерниц билиинии децнелинден, со- нуургалындан дорт хамааржыр. Оон ыцай башкыныи мергежилинии чогаадыкчы, тывынгыр чоруундан база хамаарылгалыг.

Ам уругларныи бот-ажылдарыныи тус-тус хевирлерин кичээлдерге канчаар ажыглап болурунуи методиказын керээлииер.

Мергежилгелер-биле ажыл

Оларны онаалга хыналдазыньщ уезинде база чаа материалдар тайылбырлап тургаш, оон ынай ки- чээлдии быжыглаашкын кезээнге ажыглап болур. Мергежилгелер-биле ажылдап турар уеде уруглар дылдыи болуушкуннарын хайгаарап, оларны херек кырында эскерип, ажыглап ееренир ужурлуг.

Сеелгу ундурулгении еередилге номнарында мергежилгелернии утка-шынарынче, оларныц систе- мазынче улуг кичээнгейни угландырган бооп турар.

Тыва чечен чогаалдардан хей санныг харылзаалыг сезуглелдерни шилип киирген. Ук мергежилгелер^

билиглерни шиигээдип алырынга болгаш оларны        

практика кырынга хереглеп мергежииринге базз^^^ уругларныи сес курлавырын байыдарынга чугула черни ээлеп турар. Оередилге номнарында киирген мергежилгелерни билиглер болгаш мергежилдер хевирлээр шинчизинии талазы-биле графиктиг, op-^t. фографтыг, грамматиктиг болгаш чугаа сайзыра- дырынга мергежилгелер деп белуктерге чарып!^ болур. Ылангыя 4-ку класска графиктиг болгаш op- фографтыг мергежилгелер кылырынче улуг кичээн-  гейни салып турар. Оларга янзы-буру онаалгаларлыг дужуруп бижилгелер, диктантылар сактып бижиири  хамааржыр.

Оередилге номнарыныи мергежилгелеринин | ^ хей кезии "Номчунар. Сезуглелдии кол бодалы чул?" _ "Сезуглелде чунуи дугайында чугаалап турар-дыр?" I "Сезуглелге аттан тывыиар", "Сезуглелди чуге ын- | _ чаар адаан деп бодаар силер?" дээн чергелиг айты- рыглар уругларны бодандырып, угаан-бодалын сай- I зырадырынга улуг идигни берип турар.

Мергежилгелер сезуглелдеринии тематиказы I янзы-буру. Чижээлээрге, Терээн чурт, куш-ажыл, бойдус камгалалы, Ада-чурттуи Улуг дайыны, маа- дырлыг чорук, буянныг чорук, кедээ ажыл-ишчилер, школачы амыдырал, чылдыи уелери. Эн ылаигыя тыва улустуи чаагай ёзу-чанчылдары, бойдус кам- галалы-биле холбашкан сезуглелдерни шилип киир- гени уругларныи мезу-шынар кижизидилгезинге таарымчалыг бооп турар.

Сайгарып кеерге, 60—70 чылдарныи еередилге номнарыныи мергежилгелеринии хевирлери уруг- ларга боданыр арганы база чогаадыкчы чорукту шоолуг-ла бербейн турган. Мергежилгелернин хевирлерин чангыс аай кылдыр берип каан бооп турар: дужуруп бижилге, хей сектер орнунга чогуур ужукту немээр, карартыр парлаан сестерни дужуруп бижиир дээн ышкаш хевирлер колдап турар. Бодунуи уезинде К.Д.Ушинский мынчаар айыткан турган: «Дужуруп бижилге уругларга шоолуг-ла боданыр арга бербес. Аргалыг-ла болза, чогаадыкчы бот-ажылдарны мергежилгелерге кевудедир бээр»'.

Сеелгу ундурулгелернии еередилге номнары-

1 Ушинский К.Д. Собрание сочинений, т.2,—М.,1949, арын 268.

Концепции

- «.ec-ежилгелериниц хевирлери чаарттынган, -е^-елделеринге дуушкек, янзы-буру. Кайы- i «евэсс-зрньщ еередилге номнарыньщ мергежил- тгсм-^е аттыг болгаш сюжеттиг чуруктар-биле и»р ;э-стер, домактар-биле ажыл, аянныг ном- зыктар, улегер домактар-биле ажыл бар >-.-»—.сары уругларньщ боданыр чоруун сайзыра- а ажыктыг.

'-'есежилгелер бурузунде берип каан немел- ларньщ болгаш онаалгаларныц сорулгазы ew болза чаа теманы уругларга билиндирери, в, ^~с-е-(ип эрткен материалын катаптаары, быжыг- «ас&. ззы чаа тема-биле оларны холбаары. Не- еяаа& г^аалгаларда колдуунда вереникчилерниц : алырынга берге болгаш нарын бооп турар -всь-тарны киирген бооп турар. Ол онаалгаларны штш эскертип ап база болур база номда бердин- - п-галгаларны, ыяап-ла, шуптузун куусеттирери :-вес. Бо таварылгада евреникчилерниц ол- сыглар талазы-биле билииниц децнелин ба- -^.гглаар апаар.

•••ергежилгелерни кайы-даа класстарга куусет- шг -. рар уеде Чуге? Чылдагааны чуп? Чуге ын- w/ деп уругларны бодандырар айтырыгларны ры эргежок чугула. Оон ьщай мергежилгелерде бердинген сезуг- иы^есни шуптузун кылдыртыры албан эвес, уруг- ажылдаарыньщ темпизин керуп тургаш, ол елдерниц кезиин кылдырып болур. Сезуглелдерниц утказыньщ аайы-биле кижизи- е ажылын кичээл санында чорудары—башкыньщ гг*~~ 'улээлгези.

"рамматиктиг сайгарылгаларны чорударыныи jg2003 чылда унген №4 "Башкы" сеткуулге ,ь=ь-геоенгейи-биле тайылбырны кылган бис. Ону катаптавайн, чуруктар-биле ажылдаарыньщ —г -г~делерин керээлицер.

1ожеттиг болгаш аттыг чуруктар-биле ажыл Нурук-биле ажылды кичээлдиц кайы-даа ке- чорудуп болур? Чурукту кергузуп тургаш, «^-г-таашкын азы быжыглаашкын кылырга, уруг- тёс-ыц аас болгаш бижимел чугаазы сайзыраар, зэлди диригжидип, еереникчилернии сонуургалын ; — .sap болгаш чогаадыкчы бодалдар теруттуне- r«i-re улуг идигни берип турар. Чурук-биле ажыл— -.-аз сайзырадылгазыньщ бир чугула хевири.

Аттыг болгаш сюжеттиг чуруктар-биле ажылды ta—чы уш сорулгалыг ажыглаар: 1) уругларньщ чу- г.52=1н, угаан-бодалын база кеерунун медерелин :i^3b!paflbipbiHra; 2) уругларны эстетиктиг болгаш -•=--ептиг ёзуга кижизидеринге; 3) башкы-биле уруг- тарнын аразын чоокшулаштырып, бот-боттарын дур- билчиринге, таныжарынга. "Чуруктарны кергузери болгаш эдерти чугаалаа-

ры — уруглар-биле башкыны чоокшулаштырарыньщ эи дээре аргазы"'—деп, К.Д.Ушинский чугаалаан.

Устунде салдынган уш чуул сорулга аразында тудуш харылзаалыг болгаш кандыг-бир чурукту сай- гарып турда, еереникчилер шупту киржип, сорулга бурузу тус-тузунда бичии уругларны сонуургадып- тар кылдыр ажылдаар.

Чугаа сайзырадырынга хереглээр чуруктарны шилип алыры:

  1. Чуруктуи сюжеди бедуун, солун; чугаа, до- мак тургузарынга таарышкан болур.
  2. Уругларньщ амыдыралын илередип турар азы оларнын амыдырЗлынга чоок, оларньщ таныыр, билир чуулдерин чураан, ында болуушкуннар оларныц дуржулга кырынга керуп эрткени чуруктардан эгелээр болза улам эки.
  3. Шимчээшкинниг, болуушкуннуг чуруктар уругларныц сонуургалын улгаттырып турар.
  4. Уругларньщ караан, сеткил-сагыжын еертуп, хайындырып кээр еинуг чуруктар болза тергиин эки.
  5. Шилиттинген чурук кижизидилге ужур- уткалыг, идей-децнел талазы-биле уениц байдалынга таарышкан болур.
  6. Чурукта кеступ турар бугу чуулдер уругларньщ эстетиктиг кижизидилгезин сайзырадырынга дузалап турар чараш, шевергин, реалистиг болуру чугула.
  7. Чоорту оларньщ билири куш-ажылды кер- гускен чуруктарже шилчиир. Бугу-ле чуве кижинин куш-ажылы-биле будер, тургустунар, оон дээди чуве турбас дээн ышкаш бодалга уругларны чажын- дан чанчыктырар.

Чурук-биле ажылдаарыныи методтуг схемазы колдуунда мындыг болур: 1) Херек болза, эгезинде кыска киирилде беседаны чорудар (бир эвес чурук уругларга билдингир болза, беседаньщ херээ чок);

  1. чурукту ыыт чокка иштинде бодап, топтап кееру;
  2. чуруктуц        утказы-биле беседа чорудары; 4)сло- варь-биле ажыл; 5) чуруктуи утказынга даянып ал- гаш, уругларньщ боттарыньщ амыдырал-дуржулга- зындан сактып чугаалаары; 6) бир эвес алдарлыг чурукчуларньщ сураглыг чуруктарын керген болза, чуруктуи утказынга хамаарыштыр шулуктер, рас- сказтар, улегер домактар, тывызыктарны чугаалаа- рын организастаар; 7) чурукта болган болуушкунну, шимчээшкинни оон ынай-даа фантазия дузазы-биле уламчылап чугаалажып болур; 8) бугу ееренген чуулун туннеп чугаалажыр; 9) чуруктуи дузазы-биле харылзаалыг чугаа азы чогаадыг-миниатюраны бижиттирип болур. Кичээлдин сорулгаларынга дууш- тур аас болгаш бижимел-биле кандыг-даа хевирнии

1 Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т. 6, изд. АПН РСФСР,—М,—Л., стр. 268.

ЮАРНЬЩ

 *арылзаалыг* -ергежилгелер олгаш оларнь " "пиринге база арынга чугула рында киирген ' «ергежилдер '

оафиктиг,

ор-

•"аа сайзыра- терге чарып болгаш ор- 5 улуг кичээн- ~аалгаларлыг 'ып бижиири

члгелериниц 5одалы чул?" тУРар-дыр?" i Wn чуге ын- эгелиг айты- одалын сай-

гематиказы куш-ажыл,

^ыны, маа- ч-ишчилер, ч ьтацгыя пдус кам- •^лип киир- нлгезинге

>вредилге ;ри уруг- чорукту ^рниц хе- бооп ту- а чогуур дужу- 1 тУРар. айыткан т-ла бо- 'адыкчы ^дедир

мнары-

рын 268.

бот-ажылдарын чорудуп бопур: ацгы-ангы сестер- биле ажылдап болур, даяныр сестер бергеш, чогаадыг-миниатюра бижидип болур, харылзаалыг чугаа тургузар, домактар чогааттырар... Бо тава- рылгада база-ла башкыныц чогаадыкчы тывынгыр- сагынгыры негеттинер.

Cec-биле ажылдаарыныц аргалары Эге школага тыва дыл кичээлдеринин сорулга- ларыныц бирээзи—уругларныц чугаазын сайзыра- дыры. Школага чугаа сайзырадылгазын уенин не- гелдезинге дууштур тургузарда, сес-биле ажылды кичээл бурузунде чорудар. Ону чорудуп эгелээрде, уругларныц сес курлавырында чеже хире сес барын башкыныи тодарадып алыры чугула. Ьистиц хайгаа- ралывыстан алгаш кеерге, школага келген 6 харлыг уругларньщ сес курлавырында 2 муцдан 6 мун хире сес бар бооп турар. Эге школаны доозул турда, еереникчилер 7 муидан 14 муц хире сестерни билген турар ужурлуг. Ынчангаш школачыларныц сес кур- лавырынга хунде ортумаа-биле 4—6 хире чаа сес немежир. Чаа сестерни уруглар чугле тыва дыл, терээн чугаа кичээлдеринге эвес, сан, ыры, чурулга база куш-культура кичээлдеринден билип алырлар. Тыва дыл болгаш терээн чугаа кичээлдеринге хунде- ле 2-3 хире чаа сестернин утказын тайылбырлап, оларны уругларны1-( идепкейлиг словарынче киире- рин башкы бурузу чедип алыр. Сес-биле ажылды кичээлдиц кайы-даа кезээнде чорудары чугула не- геттинип турар. Ынчангаш кичээлге сес-биле ажылдап тура, еередилге номнарында бердинген сес- биле ажылдаарыныи мергежилдеринден ангыда, мындыг янзылыг ажылдарны база чорудуп болур: 1. Чул ол/деп айтырыгга 2-3 сес-биле сестуч утказыныц кыска тайылбырын бээр. 2—4 класстар- ныи еередилге номнарынын мергежилгелеринде та- варжып турар чамдык сестерниц кыска тайылбырын мынчаар берип болур: Алаак (чул ол?) — арга- арыг ортузунда ыяш унмейн турар ажык чер; араатан(чул ол?) — (дириг амытаннарга хамаарыш- тыр) бодундан бичии ацнарны тудуп чиир амытан. Оларга беру, адыг, эзир, дээлдиген хамааржыр; ас (чул ол?)—бичии ацчыгаш; дая—унуш ады; двтпе—кузун азы кускээр кыжын теруттунген ху- раганны кыштаан сеелунде, чайын ынчаар адаар; дуурге—тараа октуг боо; дээлдиген—араатан куш; завод—будурулге чери. Чижээ, хлеб заводу, алгы- кеш заводу; календарь—чылдын айларын, неделя- ныи, айныц хуннерин айтыр дептержигеш, таблица хевирлиг календарьлар база бар; кадыыр—сиген, тараа кезер херексел; кас—суг кужу; каранды— чазын хар эрип эгелей бергенде, баштай карарып келген черлер; кисель—сугга эзилдиргеш, хайын- дырып ижер суксун; кожагар—бедик тей кыры; кочгулуур—дагжап чоруур демир херексел; коц-

гул—ыяштын унунда хос чер.

  1. Сестуч утказын делгерецгей «ьи тодарадып тайылбырлаар. Чижээлээрге, чулу, сестуи утказын мынчаар тайылбырлап болур. 1 дээрге янзы-буру кат-чимистиц, ногааларныц, у терниц суук чуулу; куруккан чер дээрге чеми дилгези эки, херзуну элбек, байлак, элээн ур чуве тарываан, тарылгага ажыглаттынмаан шел тябряттар дээрге бичии уруглар. Октябряттар румнуг эки ееренир, ажылдаарынга ынак, ава га, ачазынга дузалажыр, бичии дуцмаларынга ь улуг улусту хундулээр, дыцнаар улус.
  2. Сестерни утка аайы-биле белуктээр! уругларга боданыр арганы берип, сес курлавы байыдарыныц база бир хевири бооп турар. ( биле ажылдын бо хевирин А.К. Ойдан-оол логи мергежилгелер деп санап турар'. Оларнын xei лери мындыг: а) утка аайы-биле белуктээн сесте ниити ат бергеш, ацаа хамаарышкан сестер тыг рар. Сес бурузунуц шын адалгазынче, бижилгезк улуг кичээнгейни салыр. Бо ажылды кайы- класска (2—4) кылдыртып болур. Чижээлээ|: еередилге херекселдери: ном, кыдырааш, кар. даш, пластилин, шугум, балааш, демир-ужук, би>- будук, пенал, циркуль, самбыра, чугай... Идик- аймаа: хейлеч, плащ, платье, костюм, тон, чув халат, сарафан... (Карартып каан сестерниц утка: тайылбырлап, шын адаарын, бижиирин чедип алы Азырал, черлик амытаннар, аъш-чем, каттар айм савалар, балыктар, кижилер, хоорайлар, суурл. хемнер, хелдер, ыяштар, айлар аттары, баж1 спорт херекселдери, оюннар, ойнаарактар дэ оон-даа еске чуве аттарын белуктеп кергузер. С ыцай ол-ла ажылдын хевирин дедир база кылдырт турар (утка талазы-биле белуктээн сестерге н^ ат тывар). Чижээлээрге, стол, сандай, диван, opj шкаф, кврунчук, хевис, тумбочка, телевизор бажыц херекселдери.

Логиктиг мергежилгелерниц бо хевирлер "кылыг сезу", "сан ады", "домактыц чацгыс айм кежигуннери" деп темаларны еередип тургаш ч диишкинниг ажыглап болур.

  1. Сестуи утказын айтырыглар ёзугаар тайы бырладыр. Бо ажылды колдуунда орус дылдан ул герлеп алган чуве аттарыныи утказын тайылбырла рынга хереглеп болур, чижээлээрге:

—Трамвай деп чул?

—Машина

—Чуге хереглээрил?

—Кижилер сеертурунге.

—Каяа?

' Ойдан-оол А.К. Эге шкопаныц ©ереникчиперинин ct курпавырын байыдарынын чамдык айтырыглары. «Башкы» се куул, 1996, N9 2, арын—Хоорайга.

—Кижилерни автобустар, троллейбустар, так- а*~ч г база сеертур-ле болгай. Ылгалы чул?

—Трамвай-электри кужу-биле рельстер аайы- §»---; шимчээр, хоорайга кижилер сеертур машина.

Шак мындыг айтырыглар ёзугаар евредилге ^Ь--эрында вске-даа свстерниц (банк, танк, ко- рдсгп, медаль, калач, фонарь, лагерь...) утказын )»«= тбырлап болур. Бо таварылгада еереникчилерге -  г нын дузазы чугула негеттинер.

  1. Чувении болгаш вске-даа ылгавыр демдек- аис -гереткен сестерни уругларга тыптырыл турар1:

а)        ногаан, сарыг, квк, сап-сарыг, кара, ак, Ьамп...

б)        мал-маганныц ен-чузунун илереткен сестер: щтгг'<, дорала, хурец, доруг, хоор, с ар ала...

в)        кижинин аажы-чаиын: чазык, хорадаачал, : ччак, эвилец-ээлдек, хундулээчел, тенек, то-

мдг- -it- гг ..

г)        чувениц хемчээлин, хевирин: улуг, биче, mt ни" тегерик, шейбек, узун, чоон, калбак, тар...

д)        чувелернии амданын: чигирзиг, дустуг, ажыг, уг, к а тсыг...

  1. Чангыс чуве адынга кылдыныг илереткен вас"ер тыптырып болур. Уруг (чуну кылып тур?) иг,- чуп, бижип, санап, шулуктеп, ырлап, чунуп,

--1нип, чемненип тур. Башкы (чуну кылып тур?) шь лбырлап тур, чугаалап тур, ажылдап тур, с.энып олур. А ъ г (канчап чор?) мацнап чор, челип оъттап чор, даалыктап чор. Терел сестер тыптырып турар: кат — каттыг, эар, катчыгаш, катсыг, катчы. Ажыл — ажылдыг, ш - -- лдаар, ажылчын. Мал—малзыг, малчын, мал- _цау Эм — эмчи, эмнелге, эмнээр, эмниг.

  1. Сестерниц чоокшулашкак утказын тыптырар лды ургулчу кайы-даа класстарга чорудуп

Ьстур. Чижээ: ажыктыг, дузалыг, херектиг; амыды- чурттаар; арыглаар, шеверлээр, аштаар; аргы- мзо, эдержир; баалык, арт, кырлач; болбаазыра-

сайзырадыр, хэгжудер; бузурелдиг, ынаныш-  ндепкейлиг; бутпес, аайлашпас, чогувас; дай- кегженир; девидээр, мегудээр, сурээдээр; им, коргар чуве чок, эрес; дииц, сырбык; аныр, бузээлээр; дыдык, дежик, ойбак, самдар; тамчык, таалал; камнаар, хумагалаар; харам, ъ зтым; хорадаар, ажынар; озал, шушпец; орлан, зс-ес; озалдаар, орайтаар, соцнаар; омак, хеглуг;

турецги; орлан, эрес; таарышкан, аайлашкан; иоам, тыртым; хорадаар, ажынар; хирлиг, чуттуг; ±.евер, дарган; ядыы, турецги, ядамык.

  1. Удурланышкак уткалыг демдектер кергузер

' Ондар Ю.Ш. Эге школага сес-бипе ажылдаарыньщ чал. эргапары. «Башкы» сеткууп, 1996, N5 6, арын 38.

сестер-биле база ажылдап болур: улуг-биче; хвглуг- муцгак; чараш-чудек, багай; тереч-сыык; дидим- кортук; ырак-чоок; узун-кыска; дурген-оожум; бедик-чавыс; чолдак-узун; чицге-чоон; аар-чиик; кадыг-чымчак; чылыг-соок; бургег-аяс; суук-кадыг; делгем-кызаа.

Кайы-даа класска башкы кижи сес-биле ажылдап тура, уругларнын сес курлавырын эки билген турар ужурлуг. Кандыг сестер азы сес каттыжыыш- кыннары оларга чаа болгаш утказы билдинмезил деп чувени башкы боду тодарадып, шилиир. Шилииш- кинни кылгаш, чаа сестерни азы сес каттыжыыш- кыннарын еереникчилерниц словарь кыдыраашта- рынче киир бижиткеш, оларнын утказын тайылбыр- лап бээр. Оон улаштыр уругларныц ажыглаттынгыр сес курлавырынче киирер сорулга-биле, ол сестер- биле домактар чогааттырар азы кыска чугаа тур- густурар. Чаа сестер болгаш сес каттыжыышкынна- рыныц утказын билип алганын хынаары-биле еереникчилерниц боттарынга оларнын утказын тайылбыр- латтырып болур.

Эге школага домактар-биле ажылдаарыныц аргалары

Домак-биле ажыл — аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазыныц база бир чугула хевири.

Бирги классчылар школага кээринин мурнунда- ла домактарньщ нарын хевирлерин улуг улустуи аас чугаазындан дыцнаан( ону практика кырында билир- лер. Ынчалза-даа оларныц аас чугаазында колдуунда бедуун домактар таваржып турар, нарын домак- тарны хереглээри чугле 10 хуу бооп турар. Чугаа сайзырадылгазынын методиказыныи негелдезин ёзугаар эге школаны доозуп турар уруглар аас болгаш бижимел чугаазынга нарын домактарны 17-20 хуу, бедуун домактарга 6 болгаш оон-даа хей сестерни ажыглаан турар ужурлуг.

Бистии хайгааралывыстан алгаш кеерге, чангыс аймак кежигуннерлиг домактарны уруглар аас-даа, бижимел-даа чугаазынга хейну хереглеп турар, ынчалза-даа чацгыс аймак кежигуннери чугле 2-3 сес- тен тургустунган болур. Башкы кижиге, аргалыг-ла болза, оон хейну ажыглаарын чедип алыры кузенчиг. Эге школага уруглар домактарнын нарын хевирлерин тускай ееренмес чуве болганда, бо талазы-биле ажылды башкылар чугле практика кырынга чорудар.

Домак-биле ажылды программа ёзугаар уруг- ларнын школага келген хунунден-не эгелээр. Домак- биле ажылдаарынын аргалары янзы-буру. Оларнын чамдыызы еередилге номнарынын (2-4 класстары- нын) мергежилгелеринде бердинген. Номда кирген янзы-буру хевирлерден ангыда, еске аргаларны ке- рээлинер:

1. Домак-биле ажылдап турда, эн-не бедуун болгаш чугула аргага башкынын улегерлиг, аянныг,

тода номчулгазы база чугаазы хамааржыр. Башкыныи домактарны интонация талазы-биле шын ном- чууру, домак бурузунге логиктиг ударениени эки илередип билири уругларга вередиглиг, улегерлиг болур ужурлуг. Аянныг, тода номчуурунга азы чу- гаалаарынга башкыныи дикциязы улуг рольду ой- наар. Ынчангаш тус-тус уннерни болгаш ун катты- жыышкыннарын тода адаарын башкы сагыыр ужурлуг. Оон ьщай аянныг чугаага база номчулгага сет- кил-сагыштын илередиишкинин (вврээнин, хорадаа- нын, хомудаанын) шын илередип билири чугула. Ынчангаш башкы бурузунун аянныг номчууру база улегерлиг чугаалаары—домак-биле ажылдаарынын дээштиг аргазы.

  1. Башкыныи берген даяныр свстери-биле до- мактар чогааттырары уругларны бодандырар, чогаа- дыкчы, ажыктыг арга бооп турар. Чижээлээрге, тоол, тоопдап олур, ачы деп даяныр сестер берген дижик. ©ереникчилер бо сестернин дузазы-биле харылзаалыг домактар тургузар. Хемчээли улуг эвес. Мындыг ажылды 2-4 класстарга колдуунда ееренип турар темазынга хамаарыштыр чорудуп болур.
  2. Башкыныи салган айтырыгларынга аас азы бижимел-биле харыыны бээр. Бо таварылгада башкыныи шын, тода, чиге салган айтырыглары домактар тургузарынга улуг рольду ойнаар ужурлуг.
  3. Домактарга туружу урелген сестер азы свс каттыжыышкыннарын киирип болур. Оларны шын тургузуглуг домак кылдыр эде тургузар. Ук онаалга белен эвес, хей боданыр арганы еереникчилерге бе- рип турар. Ынчангаш чугаа сайзырадылгазынга ажыктыг. Чижээлээрге, чурумнуг, Дарыймаа, еереникчи. Баштай тус-тус сестерни уругларга номчудар. Оон соонда башкы еереникчилерге мындыг даалга бээр:

— Бо сестернин турар черин ескертип, ынай- бээр кежуруп тургаш, домак кылдыр таарыштыр тургузунар.

Шалыпкын еереникчилер бо ажылды саат чокка кууседи кааптарлар. Оларныи улегери-биле еске уруг- лар база-ла ажылга дургени-биле киржи бээрлер.

Дарыймаа чурумнуг еереникчи.

  1. Айтырыг дузазы-биле домакты делгерецгей кылдыр тургузар. Ховуда чуу эндерик унгенил? Ховуда чечектер э/щерик унген. Кандыг чечектер эидерик унгенил? Ховуда ак, кызыл, сарыг чечектер эцдерик унген. Бо арга уругларны хемчээл талазы- биле улуг, долу домактар тургузарынга еередир.
  2. Домактарны чедир чугаалаары болгаш бижиири.

Бо ажылды ийи янзы чорудуп болур. Бирээде, аас-биле сеглекчизи чок домакты башкы адаарга,чок сезун тыпкаш, еереникчи домакты долузу-биле чугаалаар. Чижээ: Адыг ижээнде... деп башкы аас- биле чугаалап каарга, еереникчи чыдыр деп

сеглекчини тыпкаш, киирбишаан, домакты долуз^ биле чугаалаар: Адыг ижээнде чыдыр.

Хойдагда ... (оъттап чор). Машина орукта а^» . (маннап чор). Ыт даштын ... (ээрип тур).

Ийиде, кандыг-бир кежигуну чок домактар* солагай талазынга чыскаап бижээш, чок кежигу* нерин он талазынга чыскаай бижип каар. Ол пс^ мактарны еереникчилер номчааш, он талакы cecL—^, терде кандыг-бир кежигуну чок домактарга таарыш тыр шилээш, ол домакты долузу-биле номчуур. I

Ажылдын устунде кергускен бир болгаш ийц. дугаар хевирлерин баштай аас-биле куусеткен cook--,^ да, оон таарымчалыг, кыска домактарны бижидиг болур. ©ереникчилернин чедир бижиир сезун, чазьк,я кылбазы-биле баш бурунгаар сайгарылгазын кылырА

  1. Бердинген синтаксистиг схема ёзугаар до-i- мактар чогаадып тургузар (4 класска).

Кол сес        •> Сеглекчи

и,™ 1. „1

Ийиги черге кежигуну

Чечектерниц чыды улуг ерээлди долган.

  1. Домактарны чогаадыкчы ёзу-биле тургузар: мергежилгелернии онаалгалары мындыг:

а)        Тургузар ужурлуг домаанын темазын беригг каар: ег-булезинин дугайында, школачы амыдырап дугайында домактар чогаадыр дээш оон-даа еске.

б)        Аттыг болгаш сюжеттиг чурук бээр. Чурук ёзугаар домактарны тургузар.

в)        Сес каттыжыышкыннары азы быжыг сес кат- тыжыышкыннары болгаш улегер домактарны берип болур. Оларны уруглар домактарынга ажыглаар: Ада кербээнин оглу кеер; ийи кижи аразынга сес сегле- ве; карак чивеш аразында; кед урбээн хенээ чок.

Тестилер-биле ажылдаарынын аргазы

Тестилер-биле ажыл дээрге бердинген айтырыг- ларны бижимел-биле харыылаары. Ону кайы-даа класска, кандыг-даа теманы еередип тура чорудуп болур. Ылангыя катаптаашкын база быжыглаашкын кичээлдеринин кайы-даа кезээнге ажыглаары ажыктыг. Тестилерни тургузарынын аргазы мындыг: айтырыгны бергеш, оон харыызын чок-ла болза тывар, чок-ла болза боду немей бижиир. Тестилернин улегери:

  1. Узадыр адаар ажык уннерлиг сестернин адаан шыяр: бар, чаан, чан, еерум, чыл, соок, сарыг, чыыл, саарыг, ал, хоор.
  2. ©к-биле адаар ажык уннерлиг сестерден сактып бижинер.
  3. Фонарь, цех, щетка деп сестерни киирип тургаш, уш домактан чогаадып бижинер.
  4. Эгезинде т-д деп ужуктер-биле бижиир ыяштар болгаш куштар аттарын бодап тывынар.

ыяштар: куштар:

  1. Хей сек орнунга п,б деп ужуктерни киирип г^жинер.

Чицге-чицге ..урулерлиг Чидиг ногаан . .ештеривис.

  1. Дараазында сестернин кезектерин сайгарып _ыйынар: аалчыларны, чурукчуларга, чечектеримге, -. гааладым.
  2. Дараазында дазыл сестерден укталган терел гестерни чыып бижинер: ажыл, чуру, хем.
  3. Тып, тик, тек, теп деп сестерге кожумак- -ардан немел бижинер.
  4. Чуве аттарын хейнун санынче киирип бижи- тер. Кожумактарынын адаан шыйьщар.

элезин — терезин — аът — шет —

Ю.Тыва дылда каш падеж барыл? Оларныц эттарын, турар чурумун, харыылаар айтырыгларын сактып бижинер.

11. Орус дылдан улегерлеп алган дараазында :встерни падежтерге ескертир: банк, диктант.

1 2. Чоок болгаш удурланышкак уткалыг дем- дек аттарындан тып бижицер.

  1. Дараазында кыпыг сестеринин уезин, эрыннарын, саннарын айтьщар: тоолдап олур, ажыл- zan тур мен, ырпажып-ла турлар, бижип турган мен, бчжидивис, ееренир, хулумзуруур.
  2. Чангыс аймак кежигуннерни дараазында чурум-биле тып бижицер.
  3. Дорт чугаалыг домакты схема-биле кергу- :унер: А — авторнуи сезу, Д — дорт чугаа. Башкы эереникчилерден айтырган: "Оолдар, бегун арыгже жскурсиялаар бис бе?"

Тестилерге кайы-хире хей, кандыг хемчээлдиг ай- -ырыглар турары кичээлдин сорулгазындан база еере- -«ип эрткен материалдыи байдалындан хамааржыр.

Тестилер-биле ажылды 8-10 минута иштинде-даа азы будун катаптаашкын кичээлинде-даа чорудуп болур.

Словарьлыг болгаш шилилгелиг диктантылар

Уругларныи бот-ажылдарыныц бо хевирлерин -.ичээлдии кайы-даа кезээнде, кайы-даа класстарга -орудуп болур.

Словарь-биле ажыл—уругларныц сес курла- вырын байыдарыньщ база шын бижилгениц чанчыл- ларын чедип алырынын чугула аргазы.

Кичээлди словарьлыг диктант-биле эгелээр болза, ол харын-даа таарымчалыг. Словарьлыг диктант уезинде шын бижилгениц дурумнерин катаптап, ону делгемчидер апаар.

Словарьлыг диктантыньщ сестериниц саны

класстар аайы-биле ацгы-ацгы турар. Методика чо- гаадыкчы эртем болганда, словарьлыг диктантынын сестери, ыяап-ла, ынча турар деп тодарадып айыт- паан. ©еренип эрткен материалыныц белен-берге- зиниц база еереникчилернин билииниц деинелинден хамааржыр апаар. Школа практиказындан алгаш кеерге, 2 класска 2-3 сес, 3 класска 3-4, а устуку 4 класска 4-5 хире сесту бижидип болур.

Сестерни ееренген материалынга дууштур ши- лип алыр. Чижээлээрге, 3 класска «Дефистеп би- жиир нарын сестер» деп темага уругларныц билиин хынаар дээн болза, мындыг сестерни бижидип болур: киш-кулаа, кара-хурец, Бай-Тайга. 4 класска «Улегерлеп алган сестернин падежтерге ескерлири» деп темага: лагерьни, октябрьньщ, лагерьден, дик- тантыны... дээш оон-даа уламчылап болур.

Сестерни бижиткеш, шын бижилгениц дурумнерин уругларга тыптыргаш, чугааладыр. Шын адал- ганы база чедип алыр. Чамдык берге дурумнерни быжыы-биле билип алыры-биле кыдырааштарга бижидип, домактар база чогааттырып болур. Ол-ла сестерде шын бижилгенин дурумнерин номдан тып- тырар база еереникчилернин боттарынга чижектер тыптырар. Словарьлыг диктант сестери-биле еске- даа ажылдарны чорудуп болур.

Шилилгелиг диктантыны колдуунда онаалга хы- налдазынын уезинде база кичээлдин быжыглааш- кын кезээнге хереглеп болур. Ынчалза-даа катаптаашкын, быжыглаашкын кичээлдеринге база чорудар.

Чугле ееренген материалынга хамаарышкан сестерни база сес каттыжыышкыннарын шилип би- жиирин шилилгелиг диктант дээр.

«Дефистеп бижиир нарын сестер» деп темага хамаарыштыр мындыг диктантыдан чугле нарын сестерни шилип бижидер.

Кырган-авам Бай-Тайгада чурттап турар. Мен чайын кырган-ачам-биле кады кек-кат, кызыл-кат, инек-караа чыгган мен. Ошку-Саар даай-авам мени аажок мактаан.

Диктантынын сезуглелин номчуурга, чугле нарын сестерни (адаан шыйган) ушта шилип бижиир. Ол сестернин шын бижилгезинин дурумун уругларга чугааладыр, домактар чогааттырар.

Шилилгелиг диктант уругларга боданыр арганы берип, угаан-бодалын сайзырадып, эрткен материал талазы-биле еереникчилернин билиинин ден- нелин илередип алырынын чугула аргазы бооп турар. Ынчангаш бо арганы, аргалыг-ла болза, кичээл бурузунге база шингээдип алган бугу билиглерин хынаарынга ажыглаары эргежок чугула.

Чогаадыг-миниатюра—уругларнын бот-ажыл- дарынын чугула хевири. Мону катаптаашкын, быжыглаашкын кичээлдеринге ажыглаары кончуг таарымчалыг.

Ьашкы №4, 200'/

Бичии хевирниц бо чогаадыын аттыг болгаш сю- жеттиг чуруктар дузазы-биле бижип эгелезе эки, уругларга чиик болур. Уругларга таныш, тема тала- зы-биле оларга чиик чурукту шилип алыры улуг рольду ойнаар. Чурукту уругларга топтал кергус- кеш, билдинмес сестер-биле ажылдаткаш, айтырыг- ларны бергеш (3-4 класстарга), ол ёзугаар бижидер. Азы чок болза, ол чуруктун утказынга даяныр сестер берип болур. 4-ку кпасстьщ уругларынга айтырыглар бээри албан эвес, ынчалза-даа чуруктуи утказын класс- тыц бугу еереникчилери-биле сайгарары, билдинмес сестерниц утказын тайылбырлаары албан.

Чогаадыг-миниатюраны кайы-хире уе иштинде бижидери кичээлдиц сорулгазындан, уругларньщ би- лииниц децнелинден хамааржыр. Эвээш хемчээл- диг чогаадыг болза, 6-8 минута хире болза ажырбас, оон эвээш азы хей-даа бооп болур.

Чогаадыг-миниатюраны бижиириниц бедуун ар- галарын уругларга тайылбырлаар, еередир. Чижээ- лээрге, чогаадыг-миниатюраныц чугула демдектерин, темазын, кол бодалын, оон хегжулдезин, чогаадыгныи уткалыг кезээн, тенчузун, чогаадыгныи бедуун планын тургузарын еереникчилерге чанчыктырар.

Чогаадыг-миниатюраны чугле чуруктар езугаар бижидер эвес, анаа темалар бергеш, бижидип база болур. Чижээлээрге, 4-ку класска керген, билген база хайгаараан болуушкуннарынга ундезилеп, «Но- гаа ажаалдазы", "Аргаже агаарлаашкын", "Хоочун- нарга бистии дузавыс"... дээш оон-даа еске.

Чогаадыг-миниатюраларньщ темаларын уруг- ларныи билииниц деинелин, назы-харын барымдаа- лап, сонуургалын ееренип керуп тургаш, шилип алыр. Борта база-ла башкыньщ эки белеткели, чогаа- дыкчы чоруу негеттинер.

Ребустар болгаш кроссвордтар—уругларны бодандырар, оларньщ сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр бот-ажылдарньщ хевирлеринии бирээзи.

Школа практиказындан алгаш кеерге, ук хе- вирнии бот-ажылдарын башкылар кичээлдиц кайы- даа кезээнге, кайы-даа хевиринде ажыглап турар апарган. Оларны ажыглаарга, кичээл бедик кедур- луушкуннуг, солун, уруглар хей боданып турар, эр- темге уругларныи сонуургалы бедик, идепкейи улуг.

Амдыызында чырыкче унген ребустар, кроссвордтар чыындызы чок, башкылар боттары чогаа- дыкчы езу-биле тургузуп алгаш, уругларны сонуур- гадып, кичээлдерге хереглеп турарлар.

Ребустарны, кроссвордтарны кичээлге ажыг- лаарда, кичээлдиц сорулгаларынга дууштур ажыг- лаары чугула. Чамдык таварылгаларда башкылар мындыг частырыгларны кылып турарлар. Бирээде, ребустарны, кроссвордтарны бергеш, уругларга бо- даныр уе бербейн, бичии болгаш-ла харыызын

боттары адай тыртып бээрлер. Ийиде, ребустар кроссвордтарны ееренип турар материалдары-^ холбаштырбайн турар, ынчангаш оларны кичээ кандыг сорулгалыг ажыглааны билдинмейн баар.

Ынчангаш ребустарны, кроссводтарны кичээ ажыглаарыныи негелделери мындыг:

  1. Кичээлге ажыглаар ребустарны, кроссво тарны баш удур ацгы саазынга чуруп, бижип ал
  2. Оларда бердинген онаалгаларны (айтыр ларны) уругларга билдингир кылдыр тайылбырла
  3. ©ереникчилерге боданыр чогуур уени бэ
  4. Тыпкан харыыларны ееренген материал биле сырый холбаар.
  5. Бердинген сестернин шын адалгазын, ш бижилгезин чедип алыр, билдинмес, чаа сес б болза, утказын тайылбырлаар.

Тывызыктар болгаш улегер домактарны к чээлдиц кайы-даа кезээнге, кайы-даа хевирлеринг чогаадыкчы езу-биле ажыглап болур. Тывызыкта да болгаш улегер домактарда тыва чоннуи мерг угааны синниккен, ынчангаш уругларны сагынгы тывынгыр чорукка база тыва чоннуи чаагай чанчы дарынга кижизидеринге тывызыктар, улегер домак тар улуг рольду ойнап турар.

Тывызыктарны болгаш улегер домактарны к чээлдерге сорулга чок анаа ужур эдерип ажыглаа чоруктан уштунар. Оларны кичээлге ажыглаарыны негелдези:

  1. Кичээлдиц сорулгазынга дууштур тывызык тарны база улегер домактарны шын шилип алыр.
  2. Кичээлге кандыг сорулга-биле ажыглап ту рарын уругларга тода тайылбырлаар.
  3. Уругларга боданыр уени бээр.
  4. Тыпкан харыыны сайгарар, кичээлдиц сорул- газы-биле холбаар. Оларныц дузазы-биле кижизи- дилге ажылын чорудар.

Карточкалар, перфокарточкалар-биле ажыл база-ла бот-ажылдарны^ хевирлери. Во хевирнии ажылдарын онаалга хыналдазыныц уезинде база кичээлдии быжыглаашкын кезээнге ажыглаар.

Карточкаларга каш айтырыг киирери, кандыг хевирлиг кылыры кичээлдиц сорулгазындан, башкы- ньщ арга-дуржулгазындан хамааржыр. Бир карточ- кага шупту бижимел айтырыглар-даа азы чамдыызын аас-биле харыылаар айтырыглар-даа болур. Бир карточкага айтырыгны уштен кевудетпезе эки. Бир кичээлге каш еереникчини карточка-биле ажылда- дыры башкыныц бодундан хамааржыр. Карточка- биле ажылга (онаалга хыналдазынга) 5-6 хире минута бээр, а быжыглаашкын кезээнге оон бичии хей бе- леткел уезин берип болур. Карточкаларны ол-ла дораан хынааш, демдектерни салыр.

Перфокарточкалар-биле ажылды база чок-ла болза, онаалга хыналдазынга, чок-ла болза, быжыг-

- кезээнге чорудар. Ажылдын бо хевири уругларыныц билиин хары угда хынаарынга турар.

еэоокарточкаларны шупту еереникчилерге- i зав- элээн каш кижилерге-даа берип болур.

nc' Перфокарточка

Падежтерни тодарадыр

--мектери

Па

дежтери

А.п.

Х.п.

Б.п.

О.п.

Т.п.

Y.n.

У.п.

: емнии

+

1эмде

+

«емге

+

жемни

+

= емден

+

эны ки теринге

зыктар- мерген | ынгыр- 'зцчыл- ЦОмак-

ны ки- |глаар эыны^

ЫЗЫк- 1ыр. in ту-

Кижинии сес курлавыры байлак болган тудум, : ;ц аас болгаш бижимел чугаазы утка-шынар тала- :=-биле чедингир, билдингир болгаш уран-чечен бо- -.р. Кижинии ниити культуразыньщ бедии, угаан- 5 ;далыныц сайзырацгайы ооц чугаазындан билдине £ээр. Культурлуг, сайзырацгай чугаа—кижинии 1итилелге идепкейлиг ажыл-чорудулгазынын чугула •:езээ, а уругларныи школага чедиишкинниг эврениринии барымдаазы болур.

Ынчангаш эге класстардан эгелеп терээн чугаа, -ыва дыл кичээлдеринге башкыларнын кол сорул- азы—еереникчилернин харылзаалыг чугаазын сай- зырадыры, чугаа культуразын бедидери болур. Азы /ругларны шын, чиге болгаш арыг чугаага еере- дири, чаичыктырары чугула болур. ©ереникчилер-

№ 2 Перфокарточка

Чижектери

Чугаа кезекте

эин тодарадыр

Чуве ады

Демдек ады

Сан ады

Ат орну

Кылыг сезу

Эзим

+

Кып-кызыл

+

Беш

+

©еренир

+

Мээн

+

Мындыг перфокарточкаларны тус-тус чугаа кезектеринге ангы база ажыглап болур. Чижээлээр- ге, чуве аттарыныц падежтеринге, кылыг сезунуц уелеринге.

нии сес курлавырын хей-хей чаа сестер болгаш сес каттыжыышкыннары-биле доктаамал байытпышаан, оларны чугаазынга ажыглап еередири, харылзаалыг чугааны сайзырадырынын чугула кезээ болур.

Амгы уеде эге школада бо ажылдыи деннели кандыгыл, кысказы-биле керээлииер.

Ажылдап келген чылдарымныц дуржулгазындан алырга, еереникчилернин аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр талазы-биле дараазында арга- методтар кеску черни ээлеп турар:

  1. Сес-биле ажылдыц бугу хевирлери.
  2. Чурук-биле ажыл.
  3. Салган айтырыгга делгереигей харыылар.
  4. Чогаадыкчы болгаш словарьлыг диктантылар.

Янзы-буру сорулгалыг хайгаараэкскурсиялар.

  1. Уруларны идепкейжидер кичээлдерниц чаа хевирлери (викторина кичээли, аян-чорук кичээли, маргылдаа кичээли, диалог кичээли, ачы-буян-дуза кичээлдери).
  2. Янзы-буру ребустар, кроссвордтар-биле ажып.
  3. вередиглиг оюннар дээш оон-даа еске.

Эге класс еереникчилери долгандыр турар бой-

дуста болуушкуннарны болгаш ниитилел амыды- ралыныц дурумнерин бир-ле дугаарында терээн ды- лын дамчыштыр шицгзэдип алыр. Ынчангаш бичии кижилерни терээн чуртунга бердинген кылдыр кижи- зидеринге, чуртунуи материалдыг болгаш культур- луг байлактарын унелеп билиринге еередирде терээн дыл кучулуг чепсек болур.

Ниитизи-биле ап кеерге башкыларга болгаш еереникчилерге хамаарышкан дузалал ажылдар ам- даа эвээш. К.Д.Симчиттии "Тыва школаныи эге класс- тарыныц еереникчилеринге орфографтыг словарь" деп ному еереникчилернин аас болгаш бижимел чугаазыныц культуразын, ниити билиин бедидеринге чугула ундезин болбушаан, уругларга оон ыцай-даа улуг хемчээлдиг словарьларны, дузалал ажылдарны ажыглап еередиринге дузалап турар.

Чурттап турар черинии аайы-биле туе чер диа- лектизинге чугаалап чацчыкканы-биле тыва дылдыц чамдык сестеринии адаар, бижиир нормазын са- гывайн баар таварылгалар бар. Ынчангаш башкы еереникчилерни литературлуг дылга шын адап, чугаалап еередири чугула. Чижээлээрге, оттупар, кадыыр, аът, оът, ногаан, ном дээн чижектиг сес- терни оккулар, хадыыр, ат, от, огаан, ом деп шын эвес адап, бижий бээр. Ол сестерни башкы шын адап, бижииринии улегерин кергузуп еередир болза эки.

Бистии хайгааралывыстан алгаш кеерге, шко- лага келген 6—7 харлыг уругларныи сес курлавы- рынга хунде ортумаа-биле дерт—алды хире чаа сес- ту немээр ужурлуг. Тыва дыл болгаш терээн чугаа кичээлдеринге хунде-ле ийи-уш хире сестернии утка- зын тайылбырлап, оларны уругларныи идепкейлиг словарынче киирерин чедип ап турар болза ажыр- бас. Бо таварылгада уругларныи чедир билбейн турары азы шуут утказы билдинмес сестернии даи- зызын тургузуп, оларны уругларга канчаар билдин- гир, чедингир тайылбырлаарыньщ белеткелин кылып алыры ажыктыг.

Сестерни утка аайы-биле белуктээри уругларга боданыр арганы берип, сес курлавырын байы- дарыныи база бир хевири бооп турар.

а) Утка-аайы-биле белуктээн сестерге ниити ат бергеш, анаа хамаарышкан сестер тыптырар. Сес бурузунуи шын адалгазынче, бижилгезинче башкы

улуг кичээнгейни салыр ужурлуг. Бо ажылды ка даа класстарга чорудуп болур. Чижээ: еереди херекселдери: ном, кыдырааш, карандаш, плас лин, шугум, балааш, демир-ужук, бийир, буд пенал, циркуль, самбыра, чугай... Идик хеп айм! хвйлеч, плащ, платье, костюм, тон, чувур, хап сарафан...

Карартып каан сестернии утказын тайылбырл; шын адаарын, бижиирин чедип алыр. Азырал, черл амытаннар, аъш-чем аймаа, савалар, балыкта кижилер, хоорайлар, айлар аттары, бажыи, спо херекселдери, оюннар, ойнаарактар дээш оон-д еске чуве аттарын белуктеп болур.

б) Ол-ла ажылдын хевирин дедир база кы! дыртып болур. Утка талазы-биле белуктээн сестер^ ниити атты тывар. Чижээ: стол, сандай, диван, телё. визор—бажыи херекселдери дээн хевирлиг.

Чувении ылгавыр демдектерин илеретке сестерни тыптырар: а) ногаан, сарыг, сап-сары( кара, ак, кызыл...

б)        мал-маганньщ еи-чузуну: шилги, доралз х у ре hf, доруг, хоор, с ар ала.

в)        кижинин аажы-чаиы: чазык, хорадаачаЯ, ажынчак, эвилец-ээлдек, хундулээчел, тенец кызымаккай.

г)        чувении хемчээли, хевири: улуг, биче\ хензиг, тегерик, чавыс, тар, бе дик...

д)        аъш-чемнин амданы: чигирзиг, дусту г, ажыг уссуг, катсыг...

Чангыс чуве адынга кыпдыныг илереткен сестерни тыптырары: /4ьг(канчап чор?) даалыктап, саяктап, челип, киштеп, мееп чор. Башкы (чуну кылып тур?) тайылбырлап, чугаалап, боданып, кергузуп тур.

Терел сестерни тыптырары: кат, каттыг, кат- таар, катчыгаш, катчы. Ажып, ажылдыг, ажылчын, ажылдакчы. Мал, малдыг, малчын, малзыг, малд- ар. Эм, эмчи, эмнелге, эмзиг, эмнээр, эмниг.

Сестернии чоокшулашкак утказын тыптырары (кайы-даа класстарга чорудуп болур). Чижээ: ажыктыг, дузалыг, херектиг; амыдыраар, чурттаар; арыг- лаар, шеверлээр, аштаар; аргыжар, эдер жир; баа- лык, арт, кырлац; болбаазырадыр, сайзырадыр, хег- жудер; бузурелдиг, ынаныштыг, идегелдиг; бутпес, аайлашпас, чогувас; дайнаар, кегженир; девидээр, мвгудээр, сурээдээр; дидим, коргар чувези чок, эрес; дииц, сырбык; долгандыр, бузээлээр, дээскин- дир; дыдык, дежик, ойбак, самдар; дыш, там чык, таалал; камнаар, хумагалаар; о зал, шушпец, озал- даар, орайдаар, соцнаар; омак, хеглуг, орлан, эрес; таарышкан, аайлашкан; харам, тыртым; хорадаар, ажынар; хирлиг, чуттуг; шевер, дарган; ядыы, туре цги, ядамык.

Удурланышкак уткалыг сестер-биле ажылдаа-

Башкы N"4, 200'/

ээ: улуг-биче, хеглуг-муцгак, чараш-чудек- -ерец-сыык, дидим-кортук, ырак-чоок, узун- д\рген-оожум, бедик-чавыс, чолдак-узун, >н, аар-чиик, кадыг-чымчак, чылыг-соок, ■аяс, суук-кадыг, делгем-кызаа. Сестерниц утказын тайылбырлаары 1г-:тернии утказын тайылбырлаарыньщ дараа- аларын кичээлдеримге ажыглап турар мен: ". Свстуц утказын делгерецгей тодарадып лаары. Чижээлээрге, каранды деп свстуи мынчаар тайылбырлап болур. - эсанды — хар эрип турда, карара берген чер. sinap тыптып кээп турар уеде бир чамдык ie хар хевээр, бир чамдыктарында хар эрип боор. Карандылар дээрге карара берген дээн уткалыг, а карандылыг дээрге каранды хзэн уткалыг.

  1. Свстуц тургузуун сайгаргаш, ооц утказын |ры. Дараазында айтырыгга харыыны тыпты-

-.-е ынчаар адааныл? Чижээлээрге, садыг— адыпалыр чер, сатдеп свстен укталган. Квк- —ton еь/нуг кат дээн. Сарала—сарыг-ала дээн. -Аксы—чер ады. Дерзиг Хемниц веке бир хем- -:ирген черин ынчаар адаан дээш оон-даа ыиай. Сестерни мынчаар тайылбырлаарга, оларнын яргчгзуун болгаш шын бижилгезин шиигээдип алы- :»=#•*- г дузалаар.

  1. Сестерниц уткаларын улам ханы билиндире- г— z-r-e оларныц тургузуун деинештирип квер. -миэ:--:ээрге: мвигуннуг даг, мвцгуннелчек хыраа

каттыжыышкыннарында мвигуннуг, мвигун- деп сестер мвигун деп свстен укталган. Меи- дээрге мвигун бар дээн уткалыг, мвигуннел- «• дээрге мвигунге двмей дээн уткалыг.

4 Чамдык свстернии азы домактарнын утказын г*т-"телдии кандыг-бир узундузунге тодарадып та- лаан чоруур. Ынчангаш башкы номчулга уе- е ындыг тайылбырларже кичээнгей салып, олар- .~-:азын ханы билиндирери чугула. -'лжек: Март айныц тенчузу. Кара суг арыг иш- zs шулурткайнып бадып чыткан. Куштар ында-мын- мьжырткайнып, уяларын долгандыр ужуп чоруп -заннар. Хулер-оол ыяштар аразынга кылаштаар- -есде кагжыргай буду к тарные сынган даажы ды- ~кзйнып турган. Ол далаш чокка кургаг будуктарны г алгаш, одаанче базыпкан (К.Симчит). Бо евзуглелде кагжыргай деп свстуи утказын еввлгу домакта кургаг деп свстуи дузазы-биле -з^г .тбырлап каан.

  1. Свстуи утказын словарьлар болгаш немел- -зйылбырлар дузазы-биле тодарадыры. Амгы

вереникчилерге тыва дылдын тайылбыр словары •о. болганда, орфографтыг словарьларны ажыглаа- Oton сумелээр.

  1. Сестернин утказын чуруктар азы оларнын г.:~арын кергузуп тургаш тайылбырлаары. Чижээ

лээрге, гладиолус деп сестуи утказын ол чечектин бодун азы чуруун; сыгырга деп свстуи утказын агаар- лап чорааш, ол куштун бодун азы чуруун кергузуп тайылбырлаар болза, ургулар ол сестерни аас болгаш бижимел чугаазынга дурген ажыглап чаиныга бээр- лер. Ол дугайында улуг педагог К.Д.Ушинский мынча дээн: "Бичии уруглар керуштуг чувеге ынак, кандыг- бир билбес беш хире сезун еередир болза, олар дыка хипинчектенир, чээрби хире ындыг сесту чуруктар- биле холбап еередир болза, дораан еерени тыртып алыр ".

Чуве аттарын, сан аттарын, демдек аттарын пред- меттиг чуруктарны ажыглап тургаш, а кылыг сестерин сюжеттиг чуруктарны кергузуп тайылбырлаарга, вереникчилерге билип алырынга, сестерни, до- мактарны болгаш чугааны тургузарынга ажыктыг.

  1. Свстуи утказы двмей свс-биле (синоним) солуп тургаш, тайылбырлаары. Чижээлээрге: "Стол кырындан стакан баткаш, чылчыра душкен" деп домакта чылчыра душкен деп свс каттыжыышкынын уурмектелдир бузулгандеп синоним-биле солуп болур дээрзин тайылбырлап болур.
  2. Чамдык сестерни оларнын удурланышкак уткаларын чугаалап тургаш, тайылбырлаары. Чижээлээрге, булуртучазы имиргейдеп свстернии утказын уругларньщ билири тодаргай азы чырык деп свстернии утказы-биле удурланыштырып деннээр болза бил- дине бээр-дир.
  3. Чамдык сестернин утказы оларны делгерен- гей тайылбырлап чугаалаан азы бижээн соонда бил- динер. Чижээлээрге, уругларга дараазында айтырыгны салып болур:

—Кым кайда чурттап турарыл?

—Аылияда англичаннар чурттап турар. Туранда туранчылар чурттап турар дээш оон-даа еске.

  1. Перифазапар дузазы-биле тайылбырлаары. Бо арганы чугле сестер эвес, а быжыг се'с катты- жыышкыннарыньщ утказын тайылбырлаарынга ажыг- лаарын сумелеп турар. Чижээлээрге, Чадаана—Чеен Хемчик кожууннуи теву, хоорай; кек-меен—шуут ел апарган; Шагаа—тываларнын чаа чыл байырлалы.

Оон ангыда дазыл (дес) сестерге кожумактар немежирге, ажык эвес дулей ужуктерни дакпырлап бижиир азы дулей ужуктерни ыыткыр ужуктер-биле солуп бижиир таварылганы айтырыглар дузазы-биле тайылбырлап болур. Чижээ: от (кайда?—отта, чуден?— оттан, чузу?—оду)] шык—(каяа?—шыкка, кайыын?

?        

шыктан, чузу?—шь/гы); аът (чузу?—аъды, чулер?— аъттар, чуге?—аътка); чурт (канчаар?—чурттаар, чузу?—чурту, чуну?—чуртту, чувус?—чуртувус) дээш оон-даа еске.

Уругларныи сес курлавырын байыдып, харыл- заалыг чугаага чанчыктырып турда, чамдык мындыг бергелер база туруп келир. Чамдык вереникчилерге домактар чогааттырарга колдуу 2—3 свстен тур- густунган домактар чогаадыр, ылаигыя кошкак ввре-

никчилернии ажылдарында мындыг чижектер кол- дап турар: чуве ады+кылыг сезу. (Уруглар ойнап тур)-, а.о.+ч.а (Бо оол. Бо тей)\ ч.а.+ч.а. (Ыяшта кушкаш). Дараазында чижек колдуунда шыырак еереникчилернин бижимел ажылдарында таварыш- кылаар: д.а.+д.а.+ ч.а.+к.с. (Кек тоннуг уруг тей- ден чуцгулап бадыпкан), ч.а.+ч.а.+ эдер+ д.а.+к.с. (Оол ыды-биле д урген мацнап ор) дээш оон-даа веке. Чамдык уруглар чугаазында лыжа, доска, горка, тетрадь дээн чергелиг орус свстерни ажыглап турар. Оон ыцай уруглар чугаазынга-даа, бижимел ажылдарга-даа туугай (абстрактылыг) чуве аттарын барык хереглевейн турар. Ынчангаш оларнын чо- гаадыкчы бодалын (фантазиязын) сайзырадыры чу- гула.Терээн дыл болгаш номчулга кичээлдеринге ор- фографтыг словарь-биле ажылды системалыг чору- дарга, уругларныц сес курлавыры байып, оларнын утказын эки билип, чугаазынга идепкейлиг ажыглап турар апаар. Оои ацгыда ребустарны, кроссворд- тарны хереглээрге, уругларныц чугаазы, угаан-бо- далы, сагынгыр-тывынгыр чоруу сайзыраар. Тып чац- чыгып ееренири-биле баштай доора дургаар азы узун дургаар тывар кроссвордтарны бээр. Чижээ- лээрге, "Шиви" деп сестун ужуктерин ажыглап тур- гаш, дараазында сестерни тыптырар.

  1. Солун ады.
  2. Тыва хегжум херексели.
  3. Тыва оюн.
  4. Суг, шалбаа кужу.

Словарь-биле ажылдын бир бедуун хевиринге логиктиг мергежилгелер хамааржыр.

Логиктиг мергежилгелер

  1. Чувелерни санап тургаш, туннел кылыры.

Чижээлээрге, "Чуве ады" деп теманы эртип тура, башкы дараазында айтырыгларны салып болур:

—Карандаш, пенал, кыдырааш, ном, портфель чулерил?

—Карандаш, пенал, кыдырааш, ном, портфель —еередилге херекселдери.

Логиктиг мергежилгелернин бо хевирин "Кылыг сезу", "Сан ады", "Домактын чангыс аймак кежи- гуннери" деп темалчрны еередип тургаш ажыглап болур.

  1. Туннел кылган соонда чаигыс аймак кежигуннерин санаар.

—Чодураа, чыжыргана—каттар.

—Оон веке кандыг каттар билир силер? Аданар.

—Оон веке кандыг куштар билир силер? Ада- нар —дээш оон-даа веке.

  1. "Артык" свсту ап каапкаш, туннел кылыры. Логиктиг мергежилгелернин бо хевирин оюн кылдыр эрттирип болур.

Самбырага хады, шиви, пеш, терек, ыт-кады- ныц чуруктарын азар.

Башкы айтырар:

—Кандыг чурук артык-тыр? Чуге?

—Артык чурук ыт-кады.

—Шиви, хады, пеш, терек—ыяштар, а ыт-i ды—чадан унуш. Самбырада сестер бижээн: ко, виноград, апельсин, инек-караа.

—Кандыг сес артыгыл? Чуге?

—Инек-караа деп сес артык. Яблоко, виногра апельсин— чимистер, а инек-караа—кат.

  1. Чувелерни деннеп тургаш, туннел ундурер

Чижээлээрге: тон—хеп, а сапог—идик.

Сакпьщ—сава, а ызырар-кыскаш—херексе

Инек—азырал амытан, а дилги—черлик амытан.

  1. Эжеш кылдыр каттыштырган чуве аттарь туннээри:

—Хадын-биле шивини чангыс cec-биле ада болур бе? А хадын-биле сеескенни?

—Хадын-биле шивини чангыс сес-биле болур, а хадын-биле сеескенни чангыс сес-биле ар болбас. Чуге дээрге хадын-биле шиви— ыяштар,] сеескен—чадан унуш.

  1. Бердинген свстерни азы чувелерни би аймак белуктерге хуваары.

Самбырага чуруктар азы сестер данзызын аза сааскан, ары, угер, хек> доос-кара, кас, кымыская

Кушкаштарны болгаш курт-кымыскаяктарн ангылап адаар азы бижиир.

  1. Бир аймак белуктернин санын айтыр.

Чижээлээрге, дараазында свстерни бир айма

каш бвлукке чарып болурун чугаалаар: хады/i, кии кулаа, хек-даван, дыт, долаана, хун эдерер, астра тал, шончалай, честек-кат. Ylu бвлукке чарар: ыяи тар, каттар, чечектер.

Логиктиг мергежилгенин бир ажыктыг талазь еереникчилернин дылга сонуургалын квдурер, олар нын боданыр аргаларын сайзырадыр.

Логиктиг мергежилгелернин устунде сумелээн хевирлерин еередиглиг оюннар кылдыр эрттирип болур. Чижээ:

—Кым (чуу) аза бергенил?

—"Хун-дун", "Кым хвйну билирил?"—дээи вске-даа.

"Кым хвйну билирил?" ден оюнну одуруг аайы- биле маргылдаа хевирлиг эрттирерге, уруглар сонуургаар. Чижээлээрге, бирги одуруг куштарны, ийигизи аннарны, ушкузу курт-кымыскаяктарны адаар. Дириг амытаннарны шын болгаш хей адаан одуруг тиилекчи болур.

Сес-биле ажылды чорудары

Эге класстарга сес-биле ажылды чорударынын дугайында методиктиг литератураларда эвээш эвес сумелерни берип турар. Ынчалза-даа ол сумелернии чамдыызынын ажыы эвээш бооп турарын практика- дан керуп болур. Чижээлээрге, словарь кыдырааш-

бижиткеш, оларны тайылбыр- =1лаигыя ийи, уш Дугаар класстьщ еереник- ■ге, бодунун сорулгазынга четпейн турар. эрге, бирээде, бо уе-чадада уруглар кончуг бижиир болгаш, ацаа хвй уе чарыгдаттынар, еереникчи бурузунуц канчаар бижип алганын .езинде башкыныц хынаар аргазы барык чок. уругларнын кылган чазыглары эттинмейн ■5-еоип болур. Уште, бижип алган сестер да- кичээлдерге башкынын ажыглаар словарь ы бооп чадавас,ындыг-даа болза уруглар -xepeKcetic*^: = кыдырааштарында сестерни чугаазынга амытан. ю*ас амыглап турар.

ве аттарь»*" ы—ангаш сес-биле ажылды чорударда башкы ерниц дацзызын боду кылып алырга эки. А оларныц шын адалгазын дыцнап, утказын алган соонда, ам кыдырааштарынга би- е эки. Словарь ажылын чорударын схемалай ore мындыг:

ьашкы кижи баштай утказын шингээттирер болгаш сес каттыжыышкыннарын шилээш ;встер дацзызы" деп кыдыраажынче киир алы р.

Ук сестернин болгаш сес каттыжыышкын- утказын уругларга тайылбырлаар. ] Ол сестерге, сес каттыжыышкыннарынга *--эрны, кыска чугааларны тургустурар. ■i -^аа сестернин болгаш сес каттыжыышкынна- . -казын билип алганын хынаары-биле верещи боттарынга оларнын утказын тайылбыр-

. ^аа саизырадылгазынга сес тургузуун и улуг ужур-дузалыг. Сестун уткалыг ке- —дазылды, чогаадылга болгаш ескертилге mmc* -актарын ылгап билири чугаа кезектерин че-

ji—         ниг еерениринге дузалаар. Сестун кезек

бдогзу тускай хулээлгени кууседип чоруур.

Z-эзыл дээрге сестун лексиктиг утказын илере- jxc :— кол кезээ, кожумактар сеске чаа азы невежде (дузалал) утканы киирер. Чижээлээрге, тфважылар деп сестун дазылы тараа сестун ниити -иг утказын дамчыдар, -жь/деп кожумак не- чаа утканы (тараажы—тараа тарыыр, ажаар ».•>), -пар деп кожумак хейнун санын (чангыс эвес, яш* -зэаажы деп утканы) кергузер. Мындыг хевир- vr :е:тернин тургузуун сайгарар талазы-биле док- -з&~ал1 чоруткан ажылдын туннелинде уруглар чаа :5*:-есни тып, тургузуп, оларны чугаазынга ажыглап *вое«и бээр болгаш шын бижилгеге база ажыктыг.

-ангыс дазылдыг сестерни сайгарып тургаш, •с •—ао бир сестун утказын ескелери-биле деннээр. Ггчэонын демей болгаш ылгалдыг талаларын тыпкаш, -•-f-елди ундурер. Ындыг бот-ажыл еереникчилер- -it- .-аан ажылын болгаш чугаазын сайзырадыр.

Чижээлээрге, суг биле сугпа деп сесту децнээш, оларнын утказыньщ демейлешкээн эскерип болур; суг дээрге суук чуул дээн, а сугла дээрге сугну эккел, суглап эккеп дээн уткалыг. Оон ацгыда опар тургузуунун талазы-биле база ылгалып турар. Суг деп сесте кожумак чок, сугла деп сес кожумактыг (-ла). вереникчилер бо ийи сесту деннээш, суг дээрге чуве адын илереткен сес-тур деп туцнелге келирлер.

Чаа азы утказы билдинмес сестер

Эге класс еереникчилеринге сес курлавырын байыдарынын кол дезу—номчулга. Чаа чогаалды номчударынын мурнунда башкы кижи оон дылын баштай боду сайгарып кеер. 0ереникчилерниц утказын билбейн барып болгу дег сестерин болгаш сес каттыжыышкыннарын "Чаа сестер дацзызы" деп кыдыраажынга ушта бижип демдеглеп алыр. Сестерни кайыын алганын тускай графага кандыг чогаалдан азы мергежилгеден алганын бижиир.

"Идепкейлиг сестер" деп графага утказын шин- гээдип алгаш, идепкейлиг ажыглалче киирер сестер- биле долдурар: чуве аттары, кылыг сестери дээш еске-даа.

"Быжыг сес каттыжыышкыннары, улегер сестер, домактар" деп графага сактып алыр катты- жыышкыннарны бижиир.

"Идепкей чок сестер" деп графага утказын та- йылбырлап бээр, эвээш ажыглаттынар сестерни шын бижип еередир. Оларга эргижирээн сестер, диалек-

Сестерни

кайыын

алганы

Идепкейжидер словарь сестер

Идепкей чок словарь сестер

чуве аттары

кылыг сезу

демдек аттары

сес каттыжыышкыннары, улегер сестер, домактар

1. 2. 3.

Чаа болгаш утказы билдинмес сестер-биле ажылдаарынын улегерин дараазында таблицадан керуп болур.

Сестерни

кайыын

алганы

чуве аттары

Идепкейжидер словарь сестер

Идепкей чок сестер,сес ка-

ыжыышкыннары

кылыг сезу

демдек аттары

сес каттыж улегер сестер, домактар

2 кл.

К.Ондар

"Сентябрь"

(шулук)

шурулар чулук, Элик,булан, дунчу элеватор чычыы чыпдак

эярарган уужелээн хайган

Ку ЮМ,

долбан

КЫЗЫЛ

уюктапдыр кангыражыр

Концепции

Чаа сестерни мынчаар бижип алырга башкыга словарь ажылын системалыг чорударынга таарым- чалыг, еереникчилерниц билип алган чаа сестерин дем- деглеп ап, оларны улам быжыглап, аас болгаш бижи- мел чугаазынга идепкейлиг хереглээринге чацчыктырар ажылды моон соцгаар-даа уламчылаар арганы бээр.

Чаа сестерни тайылбырлаары Чаа сестерни тайылбырлаарынын аргаларын бо чуулдуц эгезинде тодаргай берген болганда, ам ушку класстыц "Терээн чугаа" номундан алган К.Он- дарныц "Сентябрь" деп шулуунде билдинмес сес- терниц утказын тайылбырлаанын керээлицер.

Тайылбырлаан

Тайылбыры

Кандыг арга

сестер

ажыглааны

Чулук

Кат-чимистерни^, ногаалар-

Делгерецгей

ньщ, унуштерниц ылгап ун-

тайылбыр

дуруп турар суук чуулу

синонимнер

куюм ун

кударанчыг, му^гаранчыг

сагышсыранчыг

дунчу

балыктыц доктаап кыштаар

перифаза

чери

ЭЛИК

кыс чицге ац

перифаза

булан

кыс улуг ац

перифаза

долбан кызыл

чингир КЫЗЫЛ

синоним

Элеватор

Тараа арыглаар, кургадыр,

перифаза

сайгарар чер

уужелээн

Аъш-чем аймаан сеелунде

делгерецгей

хереглээр дээш шыгжап

тайылбыр

алыры

шурулар

чинчилер

синоним

чычыы

чуга торгу

синоним

челээш ецу

челээштиц чеди ецу ышкаш

делгерецгей

тайылбыр

кандаазын

чылыг чеци-чок

синоним

шаагайтаар

Кижиниц чаагынче эриидеп

делегереигей

кагары

тайылбыр

дуюкаа

будуу, билдиртпейн

СИНОНИМ

Номчулга кичээлдеринде билип алган сестерин уруглар аас болгаш бижимел чугаага хереглеп чацчыксын дээш оларны терээн дыл кичээлдеринде мер- гежилгелерге, диктантыларга ажыглап, ол сестерден домактарны, сезуглелдерни тургустуруп, грамматика болгаш шын бижилге талазы-биле сайгарылгазын кылдырары ажыктыг.

Бичи;; уругнуц чугаазы кол нуруузунда улуг улус- биле аразында харылзаалыг чугааныц туцнелинде сай- зыраар. Чугаа сай^>; |ралы уругнуц психиказыныц сай- зыралынга дузалыг. Уругнуц чугаазы шын, байлак болтан тудум-на, ооц амыдыралче керуушкуну ханы бо- лур. Ол бодалдарын долу болгаш хостуг дамчыдып шы- даар, эш-ееру болгаш еске-даа улус-биле харылзаазы калбарып, ниити сайзыралы бедиир.

Уругларныц угаан-медерелиниц, мага-бодунуц шын езулдезинге болгаш чугаа-домааныц сайзыралынга уе улуг салдарлыг. Амыдыралда болуп турар чаартылгалар тыва дылдыц сес курлавырынга чаа сестерни немеп турар. Ол сестерни шын ажыглап билиринге уругларны база чацчыктырар апаар.

Эге класс еереникчилериниц сес курлавырын

36

байыдарыныц бир кол хевири чуруктар-биле ажыл лур. "Чуруктарны квргузуп, утказын эдерти чугаал уруглар-биле башкыны чоокшулаштырарыныц эц аргазы"—деп, К.Д.Ушинский чугаалаан. Чугаа зырадылгазынга хереглээр чуруктарны шилип аль уругларныц амыдыралынга чоок, оларныц таныь билири чуулдерни чураан чуруктардан эгелээр. Ыла шимчээшкинниг, болуушкуннуг, уругларныц сеткил-сагь еертуп кээр ецнуг чуруктарны ажыглаарга тергиин Чуруктар кижизидикчи утка-шынарлыг, уениц ба""=п таарышкан болур. Чоорту уругларныц билири куш-ажь хевирлерин кергускен чуруктарже шилчиир. Бугу ч кижинин куш-ажылы-биле будер, тургустунар, оондэ чуве турбас дээн уткалыг бодалга уругларны нажы чацчыктырар.

Хайгааралдарныц ужур-дузазы Кичээнгейлиг болурунга бичиизинден эгелеп ки зитпээн уруг эки ееренип шыдавас. Бойдуста болу куннарны, унуштерни, дириг амытаннарны хайгаа ееренири уругларныц билиг-медерелиниц езери дузалаар. Хайгааралдар уезинде уруглар дыка хей чув караа-биле керуп, холу-биле тудуп, башкын айтырыгларынга харыылап тургаш дыка хей таныва сестерни билип алыр. Чижээлээрге, ыяштарныц тургуз (дазылы, уну, будуктары), ыяштарныц белуктери (кал'' бурулуг-.терек, чодураа, хадыц; чицге бурулуг: д шиви, пеш; оонак (чадац) ыяштар: тал, хараган, ян буру каттар) дээш оон-даа еске чуулдерни билип аль Хайгааралдар уезинде чугле аас-биле харылзаж чугаалажыр эвес, туцнелинде еередиглиг диктантылар эдертиглерни, чогаадыгларны бижидил болур. Ынчанг аян-чорук, хайгааралдар уезинде еереникчилерниц а болгаш бижимел чугаазы сайзыраар, дыка хей ч сестерни билип ап, ол сестер-биле харылзаалыг дом тарны, рассказтарны, чугааларны тургузуп ееренир.

Уругларныц угаан-бодал, чугаа-домаан сайз радырынга шулуктер доктаадып еередири терги ужур-дузалыг. Шулукте билдинмес сестерни болга> домактарны тайылбырлап, ооц идепкейлиг утказь долузу-биле илередип турар кылдыр еередир. Шулук терден ацгыда улустуц тоолдары бичии уругларга эц-н чедингир, билдингир, солун болгаш каттырынчыг, хег луг, адаарганчыг, хомуданчыг, чоргаарынчыг, кээргенч сагыш-сеткилди оттурар. Чижээлээрге, "Дерт алышкы деп тоолда дириг амытаннарныц амыдыралыныц э~ дептиг байдалы-биле таныжып, дыка хей билдинме сестерни угаап билип алырлар.

—Сыгырга чуге сыгырып орар апарганыл? —Ховаган чуге отче, чырыкче чуткуурул? —Шаашкак чуге инек, шары шагар апарганыл? —Ары чуге кижи шагар апарганыл? —Дерт алышкы канчаар чурттай бергенил?—деп айтырыгларга харыылар уругларныц кичээнгейин чайгаар хаара тудар. Оон ацгыда уругларныц, угаан-бодалын, кичээнгейин, дыл-домаан сайзырадырынга, сонуургалын бедидеринге тывызыктар тыптырары ажыктыг.

4YBE АТТАРЫНЫЦ САННАРГА 0СКЕРЛИРИ

Татьяна БИЧИ-ООЛ, Улус еередипгезиниц тергиини, дээди категорияньщ башкызы, Кызыпдьщ №2 шкопазыньщ эге кпасс башкызы

Сорулгазы: Кым? Чуу? деп айтырыгга харыы- лаар чуве аттарын ылгап, оларны домак иштинден тып бижиирин уламчылаар, домакка чуве аттары кол болур дээрзин база чацгыстыц болгаш хейнуц санын ылгап билиндирери. Улусчу педагогиканыц элементилерин кичээлге ажыглаарын уламчылаар.

Дерилгези: Чымчак ойнаарактар: чаан, сар- башкын, адыг, арзылац, ыт, таблицалар, карточка- лар, ребус, автобус модели, ном, кыдырааш.

Кичээлдиц чорудуу

—Бегунгу кичээливис анаа эвес—аян-чорук кичээли, уруглар. Школавыс автобузунга олуруп- каш, аян-чорук кылыр бис. Бистер-биле кады силер- ниц ынак ойнаарактарыцар аян-чорук кылыр. Оларга дузалажып, оларньщ онаалгаларын эки, чазыг чок кылып, демниг, найыралдыг ажылдаар болзувусса, бегун кайнаар аян-чорук кылырывыс кичээлдиц сеелунде билдине бээр уруглар.

  1. ги        даалга: "Сарбашкын" азы Мечи чылы

—Сарбашкын чылында биске кандыг солун чуулдер болганыл, уруглар?

—Хоорайывыс 90 харлаан, Россияга каттыш- канывыстан бээр 60 чыл болган.

—Шын-дыр, уруглар. Оон ыцай онзагай чуу балганыл?

—Бистиц ынак школавыс, ортумак школа бооп тургустунганындан 60 чыл оюн демдеглээн бис.

Эр хейлер, уруглар! Ынчангаш ынак хоорайывыс Кызылдан унеривисте ынак ырывысты ырлажып- таальщар, уруглар.

Алдын хун хуннеп турзун, Ак-кек дээр аяс болзун! Авам мецге чурттазын, А мен база чурттаайн.

Бо ырыда чуве аттарын адаптьщарам, уруглар. (Хун, дээр, авам, мен). Кандыг айтырыгга харыы- латтынар-дыр?

—Кым? Чуу?

Сарбашкынныц даалгазын кончуг идекпейлиг, найыралдыг куусеттивис, уруглар, эр хейлер!

  1. ги        даалга: "Адыгжыгашка дуза"

Карточкалар-биле ажыл. Номчуцар, хей сектер

орнунга ужуктерни немел бижинер.

N21         оруктуг долгай . .андым

....олганзымза ...одар-ла мен.

(Тываныц гимни)

№2 Сестерниц эгезинге п-б кирген сестерни

бижицер

...арып-...арып ...ады келген ...ажы ...эдик ...ай-ла Тайгам. ... аарында ховуларлыг ... йлак дужут ээзи тайгам.

(Тыва улус тун ырызы) №3 Сестерни шын номчуцар. Дурумун сактыл тайылбырлаиар.

Кас—каас, дер—дээр, балык-баалык... №4 я, е, ё, ю деп ужуктерниц дурумун чугаалацар. Чижээ: ун, ужуктер, анализин кылыр. Физминутка Балыктар дег эштиил (эштир). Пагалар дег шураал (шураар). Аът ышкаш мацнаал (мацнаар). Ары ышкаш ужаал (ужар). Бембук ышкаш халыыл (еру шураар). Беелденип ойнаал (беелденир). (Адыгжыгаштьщ онаалгазын кончуг эки куусеттивис, уруглар, эр хейлер!)

  1. ку        даалга: "Арзылацга дузалажыыльщар" Ам чаа-ла куусеткен физминуткавыста чувелер

аттарын тывыцар, уруглар.

Балыктар, пагалар, аът, ары, бембук.

  1. —Чацгыстьщ санында чуве аттары: аът, ары, бембук. —Хейнуи санында чуве аттары: балыктар, пагалар. Ынчангаш бо хун кичээливисте чувелер ат- тарыныц саннарга ескерлирин ееренир бис, уруглар.
  2. Кыдыраашка ажыл. Словарьлыг диктант. (Чугле харыызын бижиир)

—Хойну кым кадарарыл? (Малчын) —60 минутаны илередир уени чуу дээрил? (Шак)

—Аарыг кижини эмнээр кижи (Эмчи) —вереникчини еередир кижи (Башкы) —Тоорук унер ыяштьщ ады? (Пеш)

  1. Ном-биле ажыл. Ар.64. Дурумну номчуур.
  2. Шилилгелиг диктант. Эртенги хун хаяазында ©дуректер, дииспейлер, Доос-кара, ээремчиктер Доозазы чунуп каапкан.

(Хейнуhj санында чуве аттарын бижиир)

  1. ку        даалга: "Ыттыц онаалгазы"

—Мен номчуп бээримге, силер хейнуц, чан- гыстыц санында чуве аттарын тывар силер.

Башкылар, башкылар! Баштакчылар, сургакчылар, башкылар. Эр те чаш тар бичиилерни Эртем-биле чепсеглеп каан Башкылар, башкылар.

Оо, башкылар!

Онзагай чараштар, башкылар.

Домакты сайгарыцар:

Соок кыш душкен. 5-ки даалга: "Чаанныц онаалгазы" Сестер оюну. (Таблица-биле ажыл) —Ам ойнап тургаш, угаанывыс сайзырадып, тывынгырывысты кергузуп дыштанып алыылыиар, уруглар.

"Хлеб" кылыр дужут орта

"К"-ны солуй салыптарга,

Оон ак чем унуп келир:

Олар чуу-дур аданарам? (Тараа—тарак)

Аай-дедир адаарга чангыс ол-ла сес:

Ала, карак, сес, тут, ача, ава, ыры, улу, кудук. Дедир уткалыг сестер:

Тас-сат, ам-ма, ары-ыра, каш-шак, кыш-

шык        

Чечен чугаа —Бир деп чул?

—Чаштан тура дыинап ескен чацгыс дылым — тыва дылым эвес деп бе? (т, д) —Ийи деп чул?

—Кадыг демдек, чымчак демдек кандыг-даа ун илеретпес эвес деп бе? (ь, ъ)

—Yuj деп чул? Улегегерлээн ужуктерим ужуг- лелден ееренген бис. (ф, ц, щ) —Дерт деп чул?

—Дерт санныг ийи уннуг ажык уннерни ееренип эрттивис чоп. (я, е, ё, ю) —Беш деп чул?

—Дулей "Т" деп унден эгелээн сестер беште» хей болбас деп бе? (Тыва, туман, тук, тайга, талдар...)

—Алды деп чул?

—Ыыткыр, дулей алды эжеш ужуктерни, адап номчуп ееренген эвес бис бе? (б-п, в-ф, г-к, д-т, ж-ш, з-с)

—Чеди деп чул?

—Ажык эвес дулей уннер чеди санныг эвес деп бе? (к, п, с, т, х, ч, ш)

—Сес деп чул?

—Сес санныг ажык уннерни узадыр база номчуп еерендивис чоп. (а-аа, ы-ыы, о-оо, у-уу, э-ээ, и-ии, у-уу)

—Тос деп чул?

—Тыва бижикке кадыг демдек бижиир сестер тос санныг эвес деп бе? (аът, оът, каът, эът, чаъс, чуък, чеъп, дуъш, аъш-чем)

—Он деп чул?

—10 чугаа кезектери билбес бис бе?

Кичээлди туцнээри

Ам кайнаар баарывысты тыптаалыцарам.

  1. Пар ыяштыц чыды чаагай. (Артыш.)
  2. Ала аъдым хыл кажаалыг. (Карак.)
  3. Бодум борбай, бажым саглай. (Ай.)
  4. Сарыг аскыр сайт диди, сарыг довурак бурт диди.

(Эрге.)

5. Дээрбек карак, дээр еттур керду. (Балык.)

Узун дургаар чуу деп чуве ады унуп келди, номчуптуцарам. (Тайга)

Автобуска олурупкаш, чымчак ойнааракта- рывыс ап алгаш "Тайга" станциязынче чоруптаалынар уруглар.

(Демдектерин салыр.)        


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Тыва дыл кичээлинге ангы- ангы хевирлерлиг оюннарны ажыглаары

Чангыс состерден хой состерни тывар:Чогаалчы: ал, аал, аалчы, чолаачы, чыл, Чылаа, чал....

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 4-ку класска ажыглаар чижек тестилер"

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 4-ку класска ажыглаар чижек тестилер"...

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 3-ку класска ажыглаар чижек тестилер"

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 3-ку класска ажыглаар чижек тестилер"...

Тыва дыл кичээлдеринге ажыглаар карточкалар

Карточка-биле ажыл, уруг бурузунун билиинин деннелин билип алырынга дыка дузалыг....

Тыва дыл кичээлдеринге ажыглаар ребустар

Тыва ребустарны эге класс болгаш улуг класстарга тыва дыл башкылары кичээлдеринге ажыглап болур.Сорулгазы: уругларнын сос курлавырын байыдары; чугаазын, угаан-бодалын сайзырадыр; тывынгыр, чогаадыкчы ...

2-ги класска тыва дыл кичээлинде ажыглаар карточкалар

2-ги класска тыва дыл кичээлинде ажыглаар карточкалар...