рабочая программа по якутскому языку 3 класс
календарно-тематическое планирование (3 класс) на тему

Федорова Анастасия Алексеевна

Рабочая программа

по предмету

«Родной язык»

для 3 класса начального общего образования 

Скачать:


Предварительный просмотр:

Министерство образования Республики Саха (Якутия)

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

Кырыкыйская основная общеобразовательная школа

678235 Верхневилюйский улус, село Кырыкый, ул. Советская,4; тел: 8-41133-24126

Рабочая программа

по предмету

«Родной язык»

для 3 класса начального общего образования

на 2014-2015 учебный год

Составитель:

Федорова Анастасия Алексеевна,

 учитель начальных классов

МБОУ – Кырыкыйская ООШ,

первая квалификационная категория

Кырыкый

2014

Иhинээ5итэ

  1. Быьаарыы сурук (Пояснительная записка)…………………………………………….3
  2. Үерэх предметин уопсай ейдебулэ (Общая характеристика учебного предмета)…………………………………………………..…………………….……...4
  3. Yерэх былааныгар уерэх предметин миэстэтэ (описание места учебного предмета)………………………………………………………………………………..5
  4. Ытык ейдебуллэри инэрии, уерэх сатабылларын сайыннарыы, тустаах уерэх предметин уерэтии тумуктэрэ (Личностные, метапредметные, предметные результаты освоения учебного предмета)……………..……………………………………………………...…………...5
  5. Уерэх предметин ис хоьооно (Содержание учебного предмета)……………………...………………………………………………..……..….7
  6. Учебнай тематическай былаан………………………………………………………14
  7. Календарнай тематическэй былаан (Календарно-тематический поурочный план)…………………………………………………….………………………….........15
  8. Учебно-методическэй хааччыйыы (перечень учебно-методического обеспечения)…………………………………………….………………………………26

  1. Быьаарыы сурук

Тереебут тыл, федеральнай государственнай уерэх стандартын (ФГОС) ирдэбилинэн, уопсай уерэхтээьин булгуччулаах чааьыгар киирэн, базиснай уерэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, уерэтиллэр чааьа чопчу ыйыллан уерэтиллэр таьыма урдээтэ. Алын суьуех оскуола таьымыгар тереебут тылы уерэх предметин быьыытынан уерэтиигэ тумук ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай уерэх стандарта суруннуур.

Ити ааттаммыт докумуон быьыытынан, начаалынай уорэхтээьин таьымыгар нуучча уонна торообут тылы уорэтиигэ тэн таьымнаах тумук ирдэнэр. Тереебут тыл атын уерэх предметтэрин кытта бииргэ о5о личность быьыытынан сайдыытын хааччыйыахтаа5а этиллэр, ону сэргэ урукку еттугэр ирдэммэт сана булгуччулаах ирдэбили - уерэнээччигэ уерэх дэгиттэр дьайыыларын инэриини киллэрэр.

Оскуола5а тереебут тыл предметэ баьылыыр суолталаах. Бастакы суьуех оскуола5а тереебут тыл туерт сыл устата уерэтиллэр. Тереебут тылы уерэтии олох сана ирдэбилигэр эппиэттиир, билинни о5о сайдыытын хааччыйар соруктаах. кыра кылаас о5ото ейдеен, сеп тэтимнээхтик таба аа5ара, суруйара, онтун ырытара, дьин чахчыны кытта тэннээн керере, санаатын сааьылаан этэрэ, кэпсиирэ, кэпсэтэрэ, тумуктуурэ бэйэтин тереебут тылын билэриттэн тутулуктаах.

Программа сурун сыала-соруга — тылынан уонна суругунан сананы сайыннарыы, ортоку суьуех оскуола5а саха тылын уонна литература курсун уерэтиигэ бэлэмнээьин. Манна биллэрэр, сайыннарар, иитэр сорук тэннэ дьуерэлэьэр.

Алын кылаастарга тереебут тылы уерэтии программата туерт сурун салаалаах:

  • грамота5а уерэтии;
  • аа5ыыга уерэтии;
  • фонетика, грамматика, таба суруйуу;
  • тылы сайыннарыы.

Хас биирдии салаа тылы туттуу туерт керунун (истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу уеруйэхтэрин) дэгиттэр сайыннарар соруктаах.

         Саха  тылын уорэтии чааьа начаалынай уорэхтээьини суруннуур уопсай  уорэхтээьин  программатыгар  (Примерная  основная общеобразовательная  программа  начального  общего  образования)   бэриллэр  торуубут  тылынан  уорэнэр  кылаастарга  аналлаах  базиснай уорэх  былаанын  3  (уьус)  барыйааныгар  тирэ5ирэн  быьаарыллар. Уорэх  тэрилтэтэ  бэйэтин  уорэ5ин  программатын,  былаанын  оносторугар  онно  баар  булгуччулаах  чааска  киирбит  предметтэр чаастарын  тутуьара  ирдэнэр.  Онно  эбии  уорэх  былаанын  талар чааьыттан  бэйэтэ  корон,  ханнык  ба5арар  предмеккэ  чаас  эбэрэ, эбэтэр атын предмети эбии уорэтэрэ конул.  

Ити ыйыллар базиснай уорэх былааныгар нуучча уонна торообут тылы  уорэтии  чаастарын  ахсаана  тэннэнэн,  ордук  государственнай статустаах  торообут  тыл  урдук  таьымна  уорэтиллэригэр  усулуобуйа тэриллибитэ костор. Ону сэргэ торообут тылы уорэтии нуучча тылын уорэтиигэ  тирэх  буоларын  ситиьэр  туьуттан  уорэх  матырыйаалын аттарарга табыгастаах балаьыанньа уоскуур.

Уерэх былаанынан алын суьуех оскуола5а тереебут тылы  уерэтиигэ барыта 542 ч. керуллэр. Ол иьигэр:

  1. кылааска —  102 чаас
  2. кылааска —  102 чаас
  3. кылааска — 136 чаас
  4. кылааска —  102 чаас.

        Туруоруллубут сыалы – соругу ситиьиигэ 3 кылааска туьаныллар уерэх кинигэлэрэ:    

  1. Каратаев И.И. «Азбука»
  2. Саха тыла: маннайгы кылааска уерэнэр кинигэ: /матырыйаалы хомуйан онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а.; кинигэ таьын ойуулаата: О.Н. Осипов/- 2-с тахсыыта, Дьокуускай: Офсет, 2009
  3. «Саха  тыла»  2 кылаас Каратаев И.И, Микушина Х.Г.  Дь: «Бичик» 2000
  4. Саха тыла. 3 кылаас  Захарова Л. В.; Дьокуускай; Офсет 2009.    
  5. Анисимов В. М. и др. Саха тыла   4  кылаас,  Дьокуускай «Бичик», 2007  

  1. Үерэх предметин уопсай ейдебулэ

(Общая характеристика учебного предмета)

Начаалынай оскуола5а тереебут тылы уерэтии предметэ атын уерэх предмэттэрин ортотугар уерэнээччи тылын-еьун уонна ейун-санаатын сайыннарар, сурун уерэнэр уеруйэ5и инэрэр кыа5ынан бас-кес балаьыанньаны ылар предмет буолар. Онон бу предмети уерэтии таьымыттан саха оскуолатыгар начаалынай уерэхтээьин уопсай туруга, уерэнээччи салгыы сурун оскуола5а ситиьиилээхтик уерэнэрэ тутулуктаах.

О5о начальнай оскуола5а уорэнэр сааьыгар билиитэ – коруутэ балысханных кэниир, тыла – оьо уонна ойо – санаата имигэстик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, торообут тылы бу кэмнэ кичэйэн уорэтии – норуот тыла чол туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччакка улуу нэьилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.

Тереебут тылы уопсай уерэхтээьин алын суьуех таьымыгар уерэтии сыалын ус хайысха5а араарыахха сеп:

1) Уерэнээччигэ тереебут тыл туьунан билиини аан дойду туьунан научнай билии быстыспат сор5отун быьыытынан инэрии, тыл уерэ5ин сурун балаьыанньаларын билиьиннэрии, онно оло5уран, о5о билэр-керер, толкуйдуур кыа5ын сайыннарыы;

2) уерэнээччи дьону-сэргэни кытта тереебут тылынан бодоруьар уеруйэ5ин, сана (тыл) культурата киьи уопсай культуратын быстыспат сор5ото буоларын туьунан ейдебулгэ тирэ5ирэн, сана (тыл) араас керунэр (кэпсэтии, суруйуу, аа5ыы, ейтен айыы о.д.а.) уерэтэн, салгыы сайыннарыы;

3) уерэнээччигэ тереебут тыл норуот ытык ейдебуллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быьыытынан ураты харыстабыллаах сыьыаны инэрии, хас биирдии киьи ийэ тылын сайыннарар иэстээ5ин ейдетуу;

Тереебут тылы начаалынай оскуола5а уерэтии сыала маннык сурун соруктары быьаардахха ситиьиллэр:

            -  дьону-сэргэни кытта бодоруьар сана (тыл) сурун керуннэрин уерэнээччигэ уерэх дэгиттэр дьайыыларын инэриини кытта бииргэ алтыьыннаран уерэтии;

             - тыл (сана) - бодоруьуу сурун ньымата диэн тутаах ейдебулгэ тирэ5ирэн, уерэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар уеруйэ5ин сааьыгар сеп тубэьиннэрэн сайыннарыы;

-  тыл уерэ5ин билиитигэр, сурук-бичик культуратын терут ейдебуллэригэр оло5уран, уерэнээччи тереебут тылын литературнай нуорматын тутуьарын, ал5аьа суох санарарын уонна суруйарын ситиьии;

-  тыл уерэ5ин сурун салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туьунан уопсай ейдебулу инэриигэ тирэ5ирэн,уерэнээччи толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы, сааьыгар сеп тубэьиннэрэн, ей улэтин дьайыыларыгар уерэтии;

-  тереебут тылы билии, харыстааьын, сайыннарыы сурун ньымаларыгар уерэтии.

Саха оскуолатыгар нуучча тылын уорэнээччи торообут тылга ылбыт билиитигэр, инэриммит уоруйэ5эр уонна сатабылыгар тирэ5ирэн уорэтии – билигин олохсуйбут ойдобул, бастын учууталлар угэскэ кубулуйбут уорэтэр ньымала. Онно тирэ5ирэн, ФГУОС уорэнэргэ уорэтэр сурун балаьыаннатыгар уонна ирдэбилиглэр оло5уран, торообут тылга тирэ5ирэн нуучча тылын уорэтиини сана таьымна таьаарар кэм кэллэ.

Торообут тылы начаалынай оскуола5а уорэтии уорэнээччи нуучча тылын  кэбэ5эстик  ылынарын  хааччыйар,  нуучча  тылыгар  тыл уорэ5ин угус уопсай балаьыанньаларын хос эбэтэр уруттаан уорэтэри лаппа  а5ыйатан,  учуутал  уорэх  чааьын  о5о  нууччалыы  санатын сайыннарыыга  аныыр  усулуобуйатын  уоскэтиэхтээх.  Онон  саха оскуолатыгар  нуучча  тылын  уорэтии  хаачыстыбатын  тупсарыыга усулуобуйа уоскэтии – торообут тылы уорэтии хос сыала-соруга.

Программа угэс буолбут уерэхтээьин тупсарыллыбыт систематыгар оло5урар. Билии, сатабыл уонна уеруйэх кээмэйэ уерэх стандартын ирдэбилигэр сеп тубэьэр.

Начаалынай кылааска саха тылын уерэтии о5о5о ытык ейдебуллэри (духуобунай сыаннастары) инэриигэ улахан суолталаах. Киьи аймах уйэлэртэн уйэлэргэ тутан илдьэ кэлбит ытык ейдебуллэрэ (духуобунай сыаннастара) тереебут тыл эгэлгэтигэр, кэрэтигэр сенеллер. Ол курдук уерэтии ис хоьоонугар тыл уерэ5ин сурун хайысхаларын сэргэ уруок, кэпсэтии (бодоруьуу) тиэмэтин, уерэтии матырыйаалын быьыытынан тереебут дойду, ийэ дойду, тереебут тыл, айыл5а, улэ, терут дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, айымньы уонна кэрэ эйгэтэ, кенул, кырдьык, утуе санаа, киьи аймах, аан дойду омуктарын тылларын уонна культуратын эгэлгэтин курдук ытык ейдебуллэр (духуобунай сыаннастар) киириэхтээхтэр.

  1. Yерэх былааныгар уерэх предметин миэстэтэ (описание места учебного предмета)

Уерэх федеральнай базиснай былаанын  барыйааныгар оло5уран, саха оскуолатын начаалынай кылаастарыгар тереебут тылы уонна литературнай аа5ыыны уерэтиигэ барыта холбоон нэдиэлэ5э 21 чаас бэриллэр:

1 кылааска – 5 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 3 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ),

2 кылааска – 5 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 3 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ),

3 кылааска – 6 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 4 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ),

4 кылааска – 5 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 3 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ).

3  кылааска сылга 135 чаас: 1 чиэппэр – 36 чаас, 2 чиэппэр – 28 чаас, 3 чиэппэр – 38 чаас, 4 чиэппэр – 33 чаас.

4. Ытык ейдебуллэри инэрии, уерэх сатабылларын сайыннарыы, тустаах уерэх предметин уерэтии тумуктэрэ (Личностные, метапредметные, предметные результаты освоения учебного предмета)

Ытык ейдебуллэри инэрии тумугэ (личностные результаты)

Саха тылын оскуола5а уерэтии кэмигэр о5о маннык ытык ейдебуллэри (духуобунай сыаннастары) инэриннэ5инэ тереебут тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыа5ын толору туьанарыгар эрэниэххэ сеп.

Тереебут тыл - омугу сомо5олуур тыл буоларын ейдуур.

Тереебут тыл терут айылгыта, уйэлээх угэьэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литература5а сенмутун билэр.

Тереебут тылын сайыннарар, кэлэр келуенэ5э тириэрдэр ытык иэстээьин, ийэ тыл уйэлэргэ чол туруктаах буоларыгар тус оруоллаа5ын ейдуур.

Тереебут тыл иитиллэр, уерэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэ5эйэр.

Тереебут тыл элбэх омук алтыьан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киьиттэн харыстабыллаах сыьыаны эрэйэрин ейдуур.

Yерэх сатабылларын сайыннарыы тумугэ

Бэйэни салайынар-дьаьанар сатабыл.

*Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык тумуккэ кэлиэхтээ5ин быьа холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри уорэтиэхтээ5ин арааран ойдуур. Сылга бииртэн итэ5эьэ суох торообут  тылга аналлаах бырайыактарга кыттар (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) улэлиир.  

* «тылы» сэрэйэр дьо5уру сайыннарыы. (языковое  чутье,  чувство  языка) сайыннарыы.  Бэйэтин  сааьыгар  соп  тубэьэр  тиэкискэ,  уорэппит матырыйаалын сунньунэн тыл литературнай нуормата санарар эбэтэр суруйар  киьи  тылыгар  тоьо сопко  эбэтэр  сыыьа  туттулларын  тута «сэрэйэн»  билэр,  итэ5эьин,  ал5аьын  быьаарар,  коннорор,  бэйэтин тылыгар-оьугэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуьарга дьулуьар.  

*тылын сайыннарар ба5аны уескэтии (потребность  в совершенствовании  собственной  речи).  Торообµт  тылын  бар5а  баайын сыаналыыр,  тыл  кэрэтигэр  умсугуйар,  этигэн  тыл  кууьун,  кыа5ын  толору  туьанарга,  тылын - оьун  бэйэтэ  сатаан  чочуйан,  тупсаран, санаатын сиьилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуьар.  

* хонтуруолланыы. Хонтуруолланыы.  Бэйэ  санатын  оруу  кэтэнэр,  корунэр,  ал5аьа суох санарарга, санаатын ыпсаран, хомо5ойдук этэргэ кыьаллар.  

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.

*Yлэ сыалын-соругун таба туруорунуу. Торообут  тылын  уорэтэригэр сыал-сорук туруорунан кодьуустээхтик улэлиир.  

*Билиини-керууну кэнэтэр араас матырыйааллары туьаныы. Сахалыы уорэх-наука  литературатыттан  (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан,  араас  кинигэттэн)  туьааннаах  информацияны, билиини  добонук  булар,  бэлиэтэнэр,  тумэр, ситимниир  араас ньыманы  табыгастаахтык  туьанар.  Сахалыы  тахсар  о5о5о  аналлаах республика,  улуус,  оскуола  хаьыаттарын-урунаалларын  («Кэскил»,  «Чуораанчык»  о.д.а.)  тиьигин  быспакка  аа5ар,  радионан, телевизорынан  сахалыы  биэриилэри  сэргээн  истэр-корор,  уорэ5эр, чинчийэр, айар улэтигэр кодьуустээхтик туьанар.  Сахалыы  уорэ5и сайыннарар Интернет-сайтартан  туьалаах,  наадалаах  информацияны булан,  сопко  наардаан  туьанар;  тиэкиқи  компьютерга  сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нонуо сахалыы  ыытыллар  араас  тэрээьиннэ  торообут  тыл  литературнай  нуорматын тутуьан, кохтоохтук кыттар.

* Билиини сааһылааһын. Сана  билии ыларга  баар  билиитигэр  тирэ±ирэр.  Атын  предметтэргэ  ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний).    

* Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэхтэр. Торообут  тыл  оскуола5а о5ону  сайыннарар  уорэх  тутаах  салааларыттан  (предметтэриттэн) биирдэстэрэ.  Онон  уорэнээччи  саха  тылын  уорэтэр  кэмигэр уорэнэргэ торут буолар ой улэтин сурун уоруйэхтэрин баьылыыр.

Саха  тылын  лингвистическэй  матырыйаалыгар  тирэ5ирэн,  ой улэтин  араас  дьайыыларын  кэбэ5эстик  толорор:  тэннээьин (сравнение),  ырытыы  (анализ),  холбооьун  (синтез),  тумуктээьин (обобщение), (сериация), ханыылатан сааьылааьын (классификация), майгыннатыы  (аналогия),  сааьылаан  ситимнээьин  (систематизация). Итини  сэргэ  араас  тойоннуур  ньыманы  (индукция,  дедукция) табыгастаахтык туьанан дьону итэ5этэр, ылыннарар курдук санаатын сааьылаан этэр уоруйэ5э сайдыбыт.  

* Рефлексия. Сыалы-соругу  ситиьэр  ньымаларын  уонна усулуобуйаларын  тоьо  сопко  талбытын  сыаналыыр. Улэ  хаамыытын хайдах салайан иьэрин кэтээн корор. Улэ тумугун дьон интэриэьин, бол5омтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.

* Бэлиэни – символы туһанар уеруйэхтэр.  Дор5оон  (буукуба), тыл,  этии  чилиэннэрин,  тиэкис  анал  бэлиэлэрин  сатаан  туьанар. Анал бэлиэлэринэн  тыл, этии,  тиэкис моделын онорор. Бэриллибит моделга тирэ5ирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиьи айар. Этиини, тиэкиьи  коннорорго  анал  корректорскай  бэлиэлэри  сатаан  туьанар. Лингвистическэй  билиини  араас  таблица,  схема,  модель,  диаграмма комотунэн  кордорор.  Таблицанан,  схеманан,  моделынан, диаграмманан кордоруллубут лингвистическэй билиини ойдуур уонна кэпсиир.

Бодоруһар сатабыл.

  • Бииргэ үлэлиир үөрүйэх. Бииргэ  улэлиир  уоруйэх.  Дьону  кытта  бииргэ  алтыьан  уорэнэр, улэлиир  араас  ньыманы баьылаабыт  (пааранан,  боло5унэн, хамаанданан  о.д.а).  Саастыылаахтарын,  улахан  дьону  кытта айымньылаах  алтыьыы  туругар  кэбэ5эстик  киирэр  (продуктивное взаимодействие),  биир  сыаллаах-соруктаах  дьонун  кытта таьаарыылаахтык, кодьуустээхтик улэлиир уоруйэхтээх (продуктивное сотрудничество).  
  • Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын ойдуур, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр  киьитин  убаастыыр,  сэнээрэр,  санаатын  бол5ойон  истэр, ылынар.  Ханнык  ба5арар  эйгэ5э  кэпсэтэригэр  дьон  боломтотун тардар,  сэргэхситэр,  сонур5атар,  ко5улуур  сатабылы  табан  туьанар. Кэпсэтэр  кэмнэ  бэйэ  корбутун,  истибитин,  аахпытын  сиьилии сэьэргиир.  Дьон  ойдоспот,  тыл  тылга  киирсибэт  буолар торкоттэрин  соптоохтук  сыаналыыр,  сатаан ырытар,  ойдоьуу  суолун добоннук тобулар.  
  • Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуьар уоруйэх. Дьону кытта алтыьыыга  кэпсэтии  сиэрин  тутуьар,  туттан-хаптан  бодоруьуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар. Сахалыы  дорооболоьор,  билсиьэр,  быраьаайдаьар,  кордоьор, бырастыы  гыннарар,  буойар,  телефонунан  кэпсэтэр  о.д.а.  угэстэри инэриммит, куннээ5и оло5ор оруу туттар.

Тустаах уерэх предметин уерэтии тумугэ

Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическай) тутуьар. Дор5оону, буукубаны, тыл суьуе5ун, сана чааьын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быьаарар, наардыыр.

Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуьар.

Тиэкис ейдебулун, бэлиэтин билэр (темата, сурун санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ).

Саныыр санаатын сааьылаан, дьонно ейденумтуетук, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуьан суруйары сатыыр.

Тиэкис тииптэрин сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун диэн араарар.

Монолог (сэьэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, санаа уллэстии, ыйыталаьыы о.д.а.) арааьын сатаан туьанар.

Бэйэ санатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиьин ис хоьоонун, тылын-еьун сыаналанар, ал5астарын булар, чочуйар, тупсарар.

5.Уерэх предметин ис хоьооно

(Содержание учебного предмета)

Начаалынай оскуола5а тереебут тылы уерэтии уопсай уерэхтээьин систиэмэтигэр саха тылын уерэтэр предмет быстыспат сор5ото, «Филология» уерэх уобалаьыгар терут буолар сурун куурус буолар. Онон уерэтии сыала-соруга, тутула, ис хоьооно уонна тумук ирдэбилэ урдуку кылаастарга тереебут тылы сэргэ атын филологическай предметтэри уерэтиини кытта алтыьыннаран-ситимнээн торумнанар.

Тереебут   тылы   начаалынай   оскуола5а   уерэтии   маннайгы кылааска «Бодоруьуу култуурата» диэн сана киирэр  салааттан са5аланар, ол кэнниттэн «Грамота5а уерэтии» диэн угэс буолбут аа5арга уонна суруйарга уерэтэр салаа «Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит» сана аатынан уерэтиллэр. Бу кэмнэ уерэх былааныгар тереебут    тыл    уонна    литературнай    аа5ыы    чаастара    бииргэ бэриллэллэр. «Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ тереебут тыл уонна литературнай аа5ыы предметтэрэ тус-туспа уерэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуола5а тереебут тыл предметин сурун ис хоьоонун тиhиктээхтик уерэтии са5аланар.

Тереебут тылы начаалынай оскуола5а уерэтии ис хоьоонун сурун хайысхалара уерэтии тумук ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиьэргэ аналлаах тутаах научнай балаьыанньалартан таныллар. Ити ирдэбилгэ оло5уран, тереебут тылы уерэтии ис хоьоонугар маннык сурун научнай хайысхалар киирэллэр:

 Бодоруьуу культурата;

 Сана керунэ (виды речевой деятельности): истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу;

 Тыл уерэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай ейдебулэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис;

 Сурук культурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;

 Ситимнээх сананы сайыннарыы (тиэкис туьунан сурун ейдебул).

Сурун хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоьоонноро начаалынай оскуола уерэнээччитин сааьын уратытын, ейун-санаатын кыа5ын, билэр-керер дьо5урун учуоттаан таныллыахтаахтар.

Бодоруьуу культурата

Дьону кытта бодоруьуу араас керунэ:

  • кэпсэтии,
  • cэhэргэhии,
  • субэлэһии,
  • cепcеhуу.

Тылы бодоруhуу сурун ньыматын быhыытынан арыйыы: бодоруhууга сана (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Санарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуьуу.

Сана керунэ: истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу

Истии. Дьону кытта бодоруьууга (кэпсэтиигэ) истии культуратын тутуьуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоьоонун ейдееьун. Сахалыы араас тиэкиьи истии, сурун ис хоьоонун, бол5ойуллуохтаах тугэннэрин истэн сиьилии ылыныы, истибиккэ оло5уран тус санааны уескэтии. Истибиттэн туьааннаа5ы, суолталаа5ы сурунуу, былаан оноруу, анал бэлиэлэри туьанан, ис хоьоонун, тутулун схеманан кердеруу.

Аа5ыы. Сахалыы араас тиэкиьи сахалыы сана интонациятын, терут дор5оон этиллиитин тутуьан, тэтимнээхтик аа5ыы. Тиэкиьи туох сыаллаах-соруктаах аа5артан керен, аа5ыы араас керунун сатаан туьаныы (уорэтэр аа5ыы, билсиьэр ааьыы, сорудахтаах аа5ыы о.д.а.). Аа5;ыы кэмигэр тиэкис сурун санаатын ейдееьун, наадалаах, туьалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сурун ис хоьоонугар тус сыанабылы (сыьыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомо5о домо5у, туелбэ тылы, ойуулуур-дьуьуннуур ньыманы туттуу бастын холобурун булуу, анаан бол5ойуу, аахпыты кэпсииргэ туьаныы. Аа5ыллар тиэкистэн билбэт, ейдеебет сана тылларын тылдьыттан булар. Автор санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааьын хайдах туьаммытын быьаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сурун санаа5а сеп тубэьиннэрэн таба тайаныы.

Санарыы (дор5оонноох сана). Кэпсэтии сиэрин, санарыы культуратын тутуьуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини то5оостоохтук ке5улээьин, са5алааьын, сал5ааьын, тумуктээьин. Саныыр санааны толору, сиьилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоьоонугар сеп тубэьэр сахалыы тылы-еьу, ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары таба туьаныы. Санарыы кэмигэр туттуу-хаптыы   бэлиэтин   (невербальное   общение)   то5оостоохтук туттуу. Сана тиибин арааьын (ойуулааьын, сэьэргээьин, тойоннооьун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии тугэниттэн дор5оону кууьурдэн-сымнатан, урдэтэн-намтатан, уьатан, куолас толбонун, эгэлгэтин туьанан истээччигэ тус сыьыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааьылаары эбэтэр тустаах ейдебулу истээччигэ тоьо5олоон тиэрдээри то5оостоох миэстэ5э анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туьаныы. Тугэниттэн керен, санарыы тэтимин сепке талыы.

Суруйуу (суругунан сана). Сурук-бичик культуратын тутуьуу. Тупса5ай буочарынан, ыраастык суруйуу. Тиэкиьи устуу, истэн суруйуу (диктант). Саныыр санааны суругунан сиьилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу (изложение). Дьиэ кэргэн, чугас до5ор, таптыыр дьарык, айыл5а, кыыллар тустарынан, ону таьынан аахпыт айымньы, хартыына, киинэ ис хоьоонун, экскурсия5а, выставка5а сырыытын туьунан тэттик тиэкистэри суруйуу (ойтон суруйуу). Суругунан улэ5э сомо5о домо5у, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуьуу.

Тыл уерэ5э

Тереебут тылбыт - саха тыла. Саха омук уескээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла — туур тыла. Саха тылын уруулуу тыллара. Тереебут тыл киьи оло5ор суолтата.

Дор5оон уонна таба санарыы. Сана дор5оонун ейдебулун, сахалыы дор5оон арааьын билии. Тереебут тылын дор5ооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дор5ооннору (уьун-кылгас аьа5ас уонна хоьуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаьар бутэй дор5ооннору, дифтоннары, һ, нъ, мурун j, 5 дор5ооннору), арааран истии, чуолкайдык, таба санарыы нуорматын  тутуьан санарыы. Саха тылыгар киирии тыллары уксун сахатытан, аьа5ас дордооннор дьуерэлэhиилэрин сокуонун тутуhан санарыы. Тылы дордоонун састаабынан ырытыы.  

Лексика. Норуот тылын туьунан уопсай ейдебулу, терут уонна киирии тыл уратыларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуьуу. Тыл лексическэй суолтатын быьаарыы. Хомуур суолталаах, туелбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах тыллар, кеспут суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, сомо5о тыллар, метафоралар) ейдебуллэрин билии, тиэкистэн булуу, санарар сана5а сепке туттуу. Быьаарыылаах тылдьыт арааьын сатаан туьаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быьаарыы.

Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ тугэннэрин билсии, киьи оло5ор суолтатын ейдееьун. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. Дордоон буукубаларын билии, таба ааттааьын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, ейдебуллэри (абзац, тылы кеьеруу бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сепке туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан улэлииргэ алпабыыты сепке туьаныы. Компьютерга сахалыы шрибинэн, тиэкиьи тэтимнээхтик бэчээттээн суруйуу.

Морфология. Тыл састааба диэн ейдебулу, тыл уларыйар уонна уескуур ньыматын билии. Сана чааьын туьунан уопсай ейдебулу билии. Сана чаастарын беле5е: ааттар (аат тыл, да5аапын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуурдар (аат туохтуур, сыьыат туохтуур, тус туохтуур), сыьыат, кеме сана чаастара. Тылы састаабынан ырытыы (тыл оло5о, сыьыарыыта). Тыллары сурун бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) белехтееьун, ырытыы. Санарар сана5а тыл литературнай нуорматын тутуьуу.

Синтаксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааьын (сэьэн, ыйытыы, кууьурдуу) билии. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй сана, ойо5ос сана, диалог, туьулуу ейдебуллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааьын. Этиини таба интонациялаан аа5ыы, сурукка сана дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.

Сурук – бичик культурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик культурата буоларын ейдееьун. Уьун аьадас дордооннору, дифтону, хоьуласпыт, сэргэстэспит, маарыннапар бутэй дор5ооннору, саха тылыгар киирии дор5ооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл терут сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка уеруйэх, угэс буолбут нуормаларыгар оло5уралларын ейдееьун, харыстабыллаахтык cыhыаннаhыы. Киэнник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу; тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии; олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыьыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ — тыл культуратын сор5ото буоларын, киhи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-кестер туьалаа5ын, тиэкис ардам-тардам барбатын, ыыллыбатын, биир сомо5о, сибээстээх буоларын хааччыйарын ейдееьун. Тылын ордук тупса5ай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааьын (араарар, тоьо5олоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.

Ситимнээх сананы сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах санарарын-суруйарын чуолкай ейдеен (тема, сурун санаа), дьон ейугэр-санаатыгар тиийимтиэтик санаатын сааьылаан, араас тиэкистэри холкутук санарар-суруйар (истэн суруйуу, ойтон суруйуу о.д.а.). Тиэкис сурун санаатыгар оло5уран, тиэкиhи таба ааттыыр. Тиэкис тиибиттэн керен (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун), тиэкис тутулун тутуhар (киириитэ, сурун чааьа, тумугэ), былаанын онорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик темаларга бытарытар. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары, тыл баайын (богатство речи) сепке туттар (уместность речи).

Грамота5а уерэтии

(102 чаас)

Оскуола5а киирэр 6,5 саастаах о5о дор5оон, суьуех туьунан, алфавит буукубатын билэн киирэрин учуоттаан, грамота5а уерэтиитэ керуллэр чаас ахсаана уруккутаа5ар лаппа а5ыйах. Онон грамота5а уерэтии уерэх дьылын бастакы анаарыгар ыытыллар.

О5ону грамота5а сепке уерэтии суруннуур суолталаах уонна угэс буолбут ус ситим кэрдиистээх:

  1. буукубаар иннинээ5и кэм;
  2. буукубаар кэмэ;
  3. буукубаар кэннинээ5и кэм.

Уерэтиллэр матырыйаал саамай судургуттан са5алаан, улам уустугуран иьиитэ ситиьиллэр.

Тылы уонна суруйарга уерэтии биир уруок иьинэн улэни араастааьын быьыытынан барар. Керуллэр чаас а5ыйа5ынан сурукка уерэтэр анал уруок кыайан тахсыбат.

Уерэх дьылын иккис анаарыттан грамматика бастакы ейдебуллэрэ уонна уус-уран айымньыны, кинигэни кытта билсиьии са5аланар.

Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит

Саха тыла

(32 чаас)

  1. Дор5оон (1 ч). Аьа5ас дор5ооннор уонна буукубалар. Дифтонг (4 ч). Бутэй дор5ооннор уонна буукубалар (2 ч). Сэргэстэспит бутэй дор5ооннор (1ч). Хоьуласпыт бутэй дор5ооннор (2 ч). Маарыннаьар бутэй дор5ооннор (3 ч).
  2. Тыл суьуехтэрэ (2 ч). Тылы кеьеруу (2 ч).
  3. Киирии дор5ооннор. Киирии аьадас дор5оон буукубалара (3 ч). Киирии бутэй дор5ооннор (4 ч).
  4. Алфавит (1 ч).
  5. Предмет аата (1ч). Предмет бэлиэтэ (1ч). Предмет тугу гынара (1ч).
  6. Тыл (2ч). Этии (2ч).

2 кылаас (71 чаас)

  1. Аьа5ас дор5ооннор (5ч.). Бутэй дор5ооннор (11ч.).
  2. Суьуех. Суьуех арааьа (2ч). Суьуе5у кеьеруу (1ч).
  3. Киирии дор5ооннор (3ч). Пааралаьар бутэй дор5ооннор (1ч)

Сымна5ас бутэй дор5ооннор (1ч). Кытаанах бутэй дор5ооннор (5ч).

  1. Предмет аата (7ч). Предмет бэлиэтэ (5ч). Предмет тугу гынара (8ч).
  2. Этии (1ч). Этии тутаах чилиэннэрэ (1ч). Тэнийбит, тэнийбэтэх этии (1ч). Ыйытыы, сэьэн этиилэр (1ч).
  3. Соруйар, кууьурдуу этиилэр (1ч).
  4. Тиэкис (3ч.).
  5. Хатылааьын, аахпыттан суруйуу, айар уруок, хонтуруолунай улэ (10ч).

3 кылаас (85 чаас)

  1. Аьа5ас дордоон (1ч). Дифтонг (1ч). Бутэй дор5оон (1ч).
  1. Хоьуласпыт бутэй дор5оон (1 ч). Сэргэстэспит бутэй дор5оон (1 ч). Маарыннаьар бутэй дор5оон (1ч).
  2. Араастык этиллэр тыллар (1ч).
  3. Киирии аьадас дор5ооннор (1ч). Киирии бутэй дор5ооннор (1 ч). Паараласпыт бутэй дор5ооннор (1ч).
  4. Тыл састааба (3 ч).
  5. Сана чааьа (2 ч). Аат тыл (8 ч). Да5ааьын аат (10 ч). Солбуйар аат (8 ч). Туохтуур (8 ч).
  6. Этии (1 ч). Этии араастара (2 ч). Этии тутаах чилиэннэрэ (13 ч). Этии ойо5ос чилиэннэрэ (7 ч).
  7. Хатылааьын, коррекция, айар уруок, хонтуруолунай улэ (13 ч).

4 кылаас (85 чаас)

  1. Тиэкис (1 ч).
  2. Аат тыл суолтата, уескээьинэ (3 ч). Тардыылаах аат (1ч).
  3. Аат тыл туьуктэниитэ (1 ч). Терут туьук. Араарыы туьук (1 ч). Сыьыарыы туьук (1 ч). Туохтуу туьук (1 ч). Таьаарыы туьук (1 ч). Туттуу туьук (I ч). Холбуу туьук (1 ч). Тэннии туьук (1 ч). Аат тыл элбэх ахсаанын туьуктэниитэ (1 ч). Нууччалыы суруллар аат тыл туьуктэниитэ (2 ч).
  4. Да5ааьын аат (2 ч). Да5ааьын аат аат тылтан уескээьинэ (1 ч). Да5ааьын аат да5ааьын ааттан уескээьинэ (1ч). Да5ааьын аат аат тыл суолтатыгар туттуллуута (1 ч). Аат тыл да5ааьын аат суолтатыгар туттуллуута.
  5. Кеме туохтуурдар (1ч). Хайааьыны дьуьуннуур буолбат халыып (4ч). Туохтуур уескээьинэ (1ч)
  6. Солбуйар аат (6ч). Ыйар, ыйытар солбуйар аат. Сирэй солбуйар аат.
  7. Теье ахсаан аат (1ч). Кэрискэ ахсаан аат (
  8. Сыьыат (3ч)
  9. Этии (5ч). Этии тутаах чилиэннэрэ (11ч). Тэнийбит, тэнийбэтэх этиилэр. Этии ойо5ос чилиэнэ (5ч).
  10. Биир уустаах чилиэн (1ч)
  11. Туьулуу (1ч).  Ойо5ос сана (1ч)
  12. Хатылааьын, коррекция, айар уруок, хонтуруолунай улэ (31ч)
  13. Эбии уруок (2ч)

                        

Кылааска суругунан улэ кээмэйэ

Уерэнээччи кылааска суругунан толорор улэтэ (эрчиллиилэр, уерэтэр диктаннар, аахпыттан, айан суруйуу, о.д.а.) кылаастан кылаас аайы улаатан, тылын ахсаана элбээн иьэр. Быьа холоон нуорма маннык:

Кылааьа

Аахпыттан суруйуу

Айан суруйуу

1

20-25

5—6 строка

2

40-60

0,5— 1 сирэй

3

80-100

1—1,5 сирэй

4

130-150

1,5—2 сирэй

Диктант тиэкиьин кээмэйэ

Кылааьа

Уерэтэр

Бэрэбиэркэлиир

1

15-20

10-15

2

30-40

30-35

3

50-60

50-55

4

70-80

70-75

Сананы сайыннарыы

О5о тылын-еьун сайыннарыыга, санарар культуратын урдэтиигэ программа бигэ хайысханы тутуьар. Саха оскуолатын алын суьуех кылаастарыгар ситимнээх сананы сайыннарыы туох ханнык иннинэ тылынан кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарартан тутулуктаах.

Бодоруьуу — кыра саастаах о5о киьини кытта кэпсэтэ уонна санаатын сааьылаан этэ уорэнэр уруога, ситимнээх санатын сайыннарар биир кодьуустээх хайысха. Программа5а кылаастарынан бэриллэр тиэмэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр, сыл устата былааннаахтык ыытыллаллар.

Бодоруьуу

а)        Истэр уонна тыынар органнар улэлэрин тупсарар, санарар органнар былчыннарын сайыннарар, куолаьы синньэтэ-соното, улаатыннара-куччата уерэтэр эрчиллиилэр. Тылы, этиини, хоЬоонунан тиэкиЬи чуолкайдык санарыы, ыксаабакка, тыыны сепке ылан, иЬиллэр гына, улаханнык санарарга уерэнии.

б)        БодоруЬуу ейдебулэ, араастара. Араас ситуациялары кэпсэтиЬии,
ырытан быЬаарыы. Тыл культуратын билсиЬии.

в)        Сана икки арааЬа: тылынан сана уонна суругунан сана. Сурук,
э5эрдэ арааЬа.

д) ТиэкиЬинэн улэ.

Бодоруьуу салаата — практическай. Араас сыаллаах-соруктаах задачалар, риторическай ситуациялар, оонньуулар.

Бодоруьуу тиэмэлэрэ уонна чааьа

1        кылаас (17 чаас)

  1. БодоруЬуу (киирии уруок) (1ч).
  2. КиЬи кэпсэтэн, ынах маныраЬан билсэр (1ч).
  3. Тон уонна интонация (1ч).
  4. Эйэ5эс тыл эгэлгэтэ. Керсуеххэ диэри! (1ч).
  5. Эйэ5эс тыл эгэлгэтэ. Э5эрдэлээЬин (1ч).
  6. Минньигэс тылы мэниэ тутун. КердеЬуу (1ч).
  7. Эйэ5эс тыл эгэлгэтэ. Ынырыы (1ч).
  8. Эйэ5эс тыл эгэлгэтэ. Махтаныы (1 ч).
  9. Эйэ5эс тыл эгэлгэтэ. Алло! Алло! (1 ч).
  1. Санарыан иннинэ санаан кер (1 ч).
  2. Тулуйан истэ уерэн (1 ч).
  3. Сиэрдээхтик кэпсэт (1ч).
  4. Ыраастык санар (1ч).
  5. Кэпсэтии эгэлгэтэ, хоруй арааЬа (1ч).
  6. Суругунан э5эрдэ — утуе сыЬыан бэлиэтэ (1ч).
  7. Суругунан кэпсии уерэн (1ч).
  8. Тумуктуур уруок (1ч).

2 кылаас (34 чаас)

  1. Бастакы кылааска барбыты хатылааьын (1ч)
  2. Сатаан истэ уерэниэн – сатаабаккын да сатыан (1ч).
  3. Бутуннуу харах уонна кулгаах буолуу диэн тугуй? (1ч)
  4. Биир кулгаа5ынан киирэр, атын кулгаа5ынан тахсар (1ч)
  5. Истэбин: миэхэ тугу этэллэрий? (1ч)
  6. Ыйытартан кыбыстыма, билбэккиттэн кыбыьын (1ч)
  7. Санарар санан санаа5ын кеннерер (1ч)
  8. Уруокка биьигини истэллэр – биьиги истэбит (1ч)
  9. Куну быьа истэбит (1ч)
  10. Уерэнэр кинигэлэрим (1ч)
  11. Уруьуй, таблица, схема, болдьох бэлиэ (1ч)
  12. Эйэ5эс кердеьуу (1ч)
  13. Себулэьии эбэтэр аккаастааьын (1ч)
  14. Хомоппот гына аккаастаа (1ч)
  15. Аккааска хоруй (1ч)
  16. Тиэкис (1ч)
  17. Тиэкис арааьа (1ч)
  18. Сурун сана (1ч)
  19. Тирэх тыллар (1ч)
  20. Тиэкис тутула (1ч)
  21. Туьулуу (1ч)
  22. Сана тэтимэ (1ч)
  23. Тон. Интонация (1ч)
  24. Кэпсэтии уонна монолог (1ч)
  25. Тиэкис керуннэрэ (1ч)
  26. Сэьэргээьин (2ч)
  27. Тойоннооьун (3ч)
  28. Ойуулааьын (3ч)
  29. Хатылааьын (1ч)

3 кылаас (17 чаас)

  1. Иккис кылааска уерэтиллибити хатылааьын (1 ч).
  2. Бодоруьуу (1 ч).
  3. То5о биьиги санарабытый (I ч).
  4. Санара уорэнэбит (3 ч).
  5. Истэргэ, аа5арга, суруйарга уерэнэбит (1 ч).
  6. Утуе майгын — кетер кынатын (1 ч).
  7. Хай5ал да араастаах (1 ч).
  8. Тылдьыт — эн кемелеьееччун1 (1 ч).

9. Ойуулааьыны уонна цитатаны туттуу (1ч).

  1. Аннотация (1ч).
  2. Диалог уонна монолог (1ч).
  3. Э5эрдэлээьин (1ч).
  4. Тиэкис керуннэрэ (1ч).
  5. Тэннээьин (1ч).
  6. Хатылааьын (1ч.)

4 кылаас (17 чаас)

  1. Уьус кылаас матырыйаалын хатылааьын (1ч).
  2. Санарыы уратылара (1ч).
  3. Айыы киьитэ аьыныгас. Уоскутуу (1ч).
  4. Мин хайдах истээччибиний? (1ч).
  5. Мин аа5ааччыбын (1ч).
  6. Тиэкис (1 ч).
  7. Буойуу. Бобуу (1 ч).
  8. Болдьох бэлиэлэр (1ч).
  9. Ойуулааьын (1ч).
  1. Сиэрдээх сыаналааьын (1ч).
  2. Тойоннооьун (1ч).
  3. Тылдьыт ыстатыйата (1ч).
  4. Кэпсээн — тыл жанра (1ч).

14.        Иьитиннэрэр-биллэрэр сулууспа. Информация диэн тугуй? Хаьыат иьитиннэриитэ (1ч).

  1. Информация жанрдара (1 ч).
  2. Хатылааьын (1ч).
  3. Тумуктуур уруок (1 ч).

6.Учебно-тематическай былаан

Раздел аата

Чааьа

Суругунан улэ

Бэрэбиэркэлиир, хонтуруолунай улэ

1

Киирии уруок. Иккис кылааска барбыты хатылааьын

2

-

-

2

Дор5оон

18

2

1

3

Тыл састааба

5

-

1

4

Сана чаастара

51

5

6

5

Этии

33

3

2

6

Тумуктуур эрчиллиилэр

26

3

2

Барыта

135

13

12


Календарнай тематическай былаан, Саха тыла, 3 кылаас

Уруок темата  

Чаас ахс

Уруок сыала-соруга

Ытык ейдебуллэр

Уруок тэрилэ

Уерэнээччи улэтин сурун керуннэрэ

(УУД)

Ыытыллар кунэ

план

факт

1 четверть

1

Бала5ан ыйын бастакы кунэ – Билии кунэ  

Киирии уруок

1

Торжественная линейка

Сана уерэх дьыла

Оскуола

Оскуола иккис дьиэбит

Дьону кытта бииргэ уерэнии, улэлээьин

Дьону кытта тапсан алтыьарга, бииргэ уерэнэргэ, улэлииргэ эрчиллэр. Дьон санаатын бол5ойон истэргэ, учуоттууурга эрчиллэр

01.09

2

Иккис кылааска уерэтиллибити хатылааьын

1

О5олор билиилэрин чинэтии, бу уерэх дьылыгар тугу билиэхтээхтэрин, туохха уерэниэхтээхтэрин билиьиннэрии; ситимнээх сананы сайыннарыы; уерэххэ интэриэьи тардыы

Сахалыы алфавит предметтэр ойуулара

03.09

Дор5оон

3

Дор5оон уонна буукуба

1

Дор5оону уонна буукубаны араарга уерэнии; саха тылыгар баар дор5ооннору билиьиннэрии; тылы дор5оонунан уонна буукубанан ырытыыны чинэтии; о5о санарар уонна таба суруйар дьо5урун сайыннарыы; айыл5аны харыстааьыны иитии

Тереебут тылбыт – саха тыла

Тыл кэрэтэ, эгэлгэтэ – олонхо тылыгар

Тереебут тылбыт – саха тыла

Тыл кэрэтэ, эгэлгэтэ – олонхо тылыгар

Фишкалар схема

Быьаарыы. Дор5оону таба санарыы ейдебулун, суолтатын быьаарар. Сахалыы терут дор5оон арааьын, уратытын холобурдаан быьааран кэпсиир.

Истии. Тылга кылгас, уьун аьа5ас
дор5ооннору, дифтонг арааьын,
маарыннаьар, хоьуласпыт, сэргэстэспит бутэй дор5ооннору арааран истэр. Саха тылыгар нууччаттан киирии тыл дор5оонун арааран истэр.

Санарыы. Сахалыы терут дор5ооннору чуолкайдык, таба
санарар. Тыл хас да суьуе5эр
уьатыылаах,        дифтоннаах, хоьулаьыылаах тыллары таба санарыытыгар бол5ойор Киирии тылы сахалыы дор5оон дьуерэлэьэр сокуонун тутуьан санарарга кыьаллар.

Кэпсээьин.   Истибитин   кэпсииргэ,  айан кэпсииргэ, хартыына ис хоьоонун кэпсииргэ эрчиллэр.
Куннээ5и оло5ун тугэннэриттэн,
дьиэ кэргэнин, до5отторун, оскуола
оло5ун, кыыллар, айыл5а, таптыыр
дьарыгын тустарынан о.д.а.

кэпсииригэр сахалыы терут
дор5ооннору чуолкайдык, таба
санарарга кыьаллар.
Таба суруйуу. Тылга кылгас, уьун
аьа5ас дор5ооннору, дифтонг
арааьын, маарыннаьар, хоьуласпыт,
сэргэстэспит бутэй дор5ооннору таба
суруйар. Тыл хас да суьуе5эр
уьатыылаах,        дифтоннаах, хоьулаьыылаах тыллары таба
суруйарга эрчиллэр. Хоьуласпыт
уонна         сэргэстэспит        бутэй дор5оонноох тыллары cуhуеххэ араарар, коьорор. Саха тылыгар киирии дор5оону арааран истэргэ, таба санарарга, суруйарга эрчиллэр.

Аа5ыы. Терут сахалыы дор5ооннору чуолкайдык, сепке санаран аа5арга эрчиллэр.

Тэннээьин. Аьа5ас дор5оон арааьын

тэннээн, уратыларын быьаарар.
Маарыннаьар бутэй дор5ооннору
тэннээн, майгыннаьар, уратылаьар
еруттэрин быьаарар. Хоьуласпыт
уонна        сэргэстэспит бутэй дор5ооннору тэннээн, уратыларын быьаарар.

Ырытыы.    Аьа5ас    уонна    бутэй дор5ооннору уескуур ньымаларынан ырытар,     быьаарар.     Нууччалыы суруллар тыл дор5оонун састаабын арааран истэр, ырытар, быьаарар. Тумуу.   Дор5ооннору  майгыннаьар уонна     уратылаьар     еруттэринэн наардаан тумэр, ырытар, быьаарар. Белехтееьун.  Аьа5ас  дор5ооннору наардыыр,       белехтуур.       Бутэй дор5ооннору уескуур ньымаларынан наардыыр, белехтуур.

Ханыылатыы.   Майгынныыр  аьа5ас дор5ооннору,    бутэй   дор5ооннору

 быьаарар, уратыларын булар.

Киэпкэ   киллэрии   (моделирование). Анал бэлиэлэри туьанан (фишка), тыл  дор5оонун   быьаарарга,   тылы уескэтэргэ, таба санарарга эрчиллэр.

Уларытыы.     Тылга     дор5ооннору уларытан,     тыл     ис     хоьоонун уларыйыытын бол5ойор.

Тиьиккэ        киллэрии.         Аьа5ас

Дор5ооннору,    бутэй   дор5ооннору

уескуур   ньымаларынан   сааьылаан

ситимниир.

Ал5аьы    булуу    уонна    кеннеруу Сахалыы таба санарыы нуорматын кэьии тубэлтэтин (дор5оон кылгаан-уьаан, чуолкайдык, чуолкайа суох этиллиитэ, дор5оону уларытыы, уьун аьа5ас дор5оону, хоьуласпыт бутэй дор5оону симэлитии, дифтону нууччалыы охсуулаах аьа5ас дор5оонунан солбуйуу) ейдеен истэр, кеннерер, тупсарар, бэйэтин санатын хонтуруоллуур.

04.09

4

Аьа5ас дор5оон

1

Аьа5ас дор5оон арааьын чинэтии; 4 араас суьуе5у кытта билиьиннэрии; тыл аьа5ас дор5оонун уьатан эбэтэр кылгатан этэртэн тыл суолтата уларыйарын ейдетуу; этиигэ тылы табатык туттар дьо5уру сайыннарыы; куьунну айыл5а кэрэтин кэтээн керуу

Фишкалар

Таблица

ойуулар

05.09

5

Дифтонг

1

Тылга уьун а/д уонна дифтону истэн ырыта уерэтии; уьун а/д уонна дифтонг уратыларын кэтээн керуу; схеманан тыл толкуйдааьын;тылга кылгас уонна уьун аьа5ас дор5оону чуолкайдык санарар сатабылы сайыннарыы; тылдьытынан улэлиир уеруйэ5и сайыннарыы; улэ5э тапталы иитии

Фишкалар

Таблица

ойуулар

08.09

6

Бутэй дор5оон

1

Бутэй дор5оону аьа5ас дор5оонтон араара уерэнии; б/д эрэ барыта тыл иннигэр турбатын туьунан ейдебулу инэрии; б/д чуолкайдык санардыы, ситимнээх сананы сайыннарыы; уруокка интэриэьи иитии

Схема

Тыл схемата

таблица

10.09

7

Хоьулаьар бутэй дор5ооннор

1

Хоьуласпыт б/д арааран истэ уонна таба суруйа уерэнии; б/д хоьулаьыыта хайдах уескуурун кэтээн керуу; б/д хоьулаьыытын суьуеххэ табатык араарар сатабылы чинэтии; этиини ситэрэр уонна онорор уеруйэ5и сайыннарыы; булт идэтигэр кэрэхсэбил

Ойуулар

11.09

8

Сэргэстэьэр бутэй дор5ооннор

1

Сэргэстэьэр б/д таба санара уонна суруйа уерэнии, б/д сэргэстэьиитин суьуеххэ чуолкайдык араарар сатабылы чинэтии; тыл ситимин табатык онорор уеруйэ5и сайыннарыы; тылы уустаан-ураннаан туттуу кэрэтэ

Ойуулар

Схема

12.09

9

Маарыннаьар бутэй дор5оон

1

Маарыннаьар б/д чуолкайдык арааран истэ уонна таба суруйа уерэнии; истэн суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; уруокка бэрээдэктээх буолууну иитии

Тыллар карточкалара

15.09

10

Сэрэтиилээх диктант

«Ыраас хаар»

1

Сэргэстэспит, хоьуласпыт б/д таба суруйуу; дор5оону арааран истэр уонна истибити ейге хатыыр дьо5уру сайыннарыы; бол5омтолоох буолууну иитии

17.09

11

Ал5астарга улэ

1

18.09

12

Бодоруьуу арааьа.

1

Бодоруьуу арааьын быьаарыы, Бодоруьуу культурата киьи оло5ун хайа ба5арар тугэнигэр, арааьыттан тутулуга суох суолталаа5ын ейдетуу, араас холобурдары туьанан быьааран кэпсээьин

ойуулар

19.09

13

Киирии дор5оон уонна буукуба

1

Я, е, ю, е буквалаах тыллары таба истэ уонна суруйа уерэнии, киирии тыл сахалыы уонна нууччалыы суруллар тубэлтэлэрин кэтээн керуу; нууччалыы суруллар тубэлтэлэрин кытта керуу; нууччалыы суруллар тылы таба суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; до5ордоьуу кууьэ

Фишкалар

22.09

14

Киирии дор5оон уонна буукуба

1

Нууччалыы суруллар маарыннаьар б/д тыллары чуолкайдык санара уонна таба суруйа уерэнии; киирии б/д этиллиилэрин уратытын кэтээн керуу, истэн суруйар сатабылы; дор5ооннорунан ырытар дьо5уру сайыннарыы; тереебут дойдуга тапталы иитии

Схема

тыллар

24.09

15

Пааралаьар бутэй дор5ооннор

1

Киирии бутэй дор5ооннор пааралаьыыларын  таба истэн таба суруйа уерэнии; тыл оло5ун туьунан ейдебулу чинэтии; киирии тыллары таба суруйар дьо5уру сайыннарыы; улэ5э тапталы иитии.

Схема

ойуулар

25.09

16

Тумуктуур уруок. Дор5оон

1

Аьа5ас уонна  бутэй дор5ооннору  таба истэн таба суруйа уерэнии; тыл оло5ун туьунан ейдебулу чинэтии; киирии тыллары таба суруйар дьо5уру сайыннарыы; улэ5э тапталы иитии.

Тест

26.09

17

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

1

29.09

18

То5о биьиги санарабытый

1

Ситимнээх сананы сайыннарыы

1.10

19

Сэрэтиилээх диктант

1

Истэн суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; уьун а/д уонна хоьуласпыт б/д, нууччалыы суруллар тыллары таба истэн суруйалларын бэрэбиэркэлээьин

2.10

20

Ал5астарга улэ

3.10

Тыл

21

22

23

Тыл састааба. Тыл оло5о уонна сыьыарыыта  

3

Бэриллибит тыл оло5ун сыьыарыы кеметунэн атын тылы кытта ситимнии уерэнии; сыьыарыы сыстарыгар тыл оло5о уларыйар уонна уларыйбат тубэлтэлтэрин кэтээн керуу; тыл оло5ун уонна сыьыарыытын сатаан араарар уеруйэ5и чинэтии; улэ дьонугар ытыктабылы иитии

 Киьи

Киьи оло5ор аат суолтата

О5о5о аат биэрии угэьэ

Сахалыы уонна нууччалыы киирии ааттар

Схема

Суьуех араастара

 Тылы сайыннарыы. Сана чаастарынан Саха сирин айыл5атын араас кестуутун уонна культуратын эгэлгэ керунун бэлиэтиир, саха терут    дьарыгар    туттуллар    тыл беле5ун хомуур суолталаах тылга, тыл кэккэтигэр тирэ5ирэн ситэрэр, ааттыыр, суолталарыгар сеп тубэьиннэрэн тыл ситимэ уонна этии толкуйдуур. Бэриллибит тыл оло5уттан сана чаастарынан тылы уескэтэр араас сыьыарыыны туьанан, сахалыы тыл эгэлгэтин уескэтэргэ эрчиллэр.

Истии. Олонхоттон быьа тардыыны, тэттик уус-уран тиэкистэри диктор (о5о, артыыс) аа5ыытын истэн, айымньы ис хоьоонун, тылын-еьун сэргэ сахалыы сана интонациятын, тэтимин, терут дор5оон этиллиитин бол5ойор.

Санарыы. Бэйэтин сахалыы санатын тереебут тыл уйэлээх угэьигэр тирэ5ирэн, саха тылын литературнай
нуорматын тутуьан чуолкайдык санарарга эрчиллэр.
Аа5ыы. Сааьыгар сеп тубэьэр тэттик уус уран тиэкистэри (хоьоон, кэпсээн, норуот тылынан уус уран айымньыта, сонун информация) айымньы ис хоьоонун арыйан, сахалыы сана интонациятын, терут дор5оон этиллиитин тутуьан аа5арга эрчиллэр

Кэпсээьин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоьоонун кэпсииргэ эрчиллэр. Куннээ5и оло5ун тугэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, до5отторун, оскуола оло5ун, кыыллар, айыл5а, таптыыр дьарыгын тустарынан о.д.а. кэпсииригэр хомуур суолталаах тыллары, паараласпыт, синоним, антоним, омоним тылларын, ойуулуур-дьуьуннуур тыллары, сана чаастарынан тылы уескэтэр араас сыьыарыыны туhанан, сахалыы кэпсииргэ эрчиллэр.

Суруйуу. Тыл оло5ор тылы уескэтэр уонна уларытар сыьыарыы эбилиннэ5инэ, таба суруйууга тахсар уустук тубэлтэлэри бол5ойуу. Уустук тутуллаах уонна сана уерэппит тылларын таба суруйарга эрчиллэр. Терут уонна киирии тыллар таба суруллууларын уратытын бол5ойор, таба суруйарга эрчиллэр

Быьаарыы. Сахалыы тыл састаабын, уескуур уонна уларыйар уратытын, сана чаастарын араастарын туhунан бэйэтин тылынан быьаарар.

Тэннээьин. Сана чаастарынан бэриллибит тыллары уескуур cыhыарыыларынан, грамматическай халыыптарынан тэннээн наардыыр. Тыл беле5ер бэриллибит тыллары суолталарынан тэннээн сана чааьынан наардыыр.

Ырытыы. Тылы ырытар халыыбы тутуьан, тылы састаабынан ырытар (тыл оло5о, тылы уларытар, тылы уескэтэр сыьыарыы диэн быьаарар).

Холбооьун.  Тумуктээьин.

Белехтееьун.        Араас        тылы

суолталарынан, грамматическай халыыптарынан, сана чаастарынан белехтуур.

Ханыылатан ситэрии. Ыйытыы
халыыбыгар, тылы уескэтэр уонна
уларытар сыьыарыылар халыыптарыгар сеп тубэпиннэрэн, ханыылатан тыл арааьын уескэтэр уонна тылы уларытар.

Киэпкэ киллэрии. Тылы састаабынан киэпкэ киллэрэн кердерер (тыл оло5ун, тылы уларытар уонна уескэтэр сыьыарыылары арааран анал бэлиэнэн кердерер).

Эбии  матырыйаалы  туьаныы.  Тыл  киьи оло5ор суолтатын туьунан библиотекаттан, интернет- ресурсалартан эбии информацияны булан аа5ар. Саха тылын быьаарыылаах тылдьытыттан, синоним уонна антоним тылдьыттарыттан уерэтиллэр сана чаастарыгар, лексическэй тиэмэ5э сеп тубэьиннэрэн сана билбэт тылларын булар, суолталарын быьаарсар. Сахалыы араас айымньылары аа5ан, сана тыллары билэн, тылын саппааьын байытар. Ал5аьы булуу уонна кеннеруу.

Сахалыы тылы суруйарга тахсыбыт ал5аьы булан кеннерер

                 

06.10

8.10

9.10

24

Тумуктуур уруок. Тыл састааба

1

Тест

10.10

25

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

1

13.10

26

27

Сана чаастара

2

Сана чааьын туьунан уопсай ейдебулу быьаарыы; тугу кердереллерун быьаара уерэтии; тыллары ханнык сана чааьыгар киирэллэрин наардата уерэтии; этии онорор дьо5уру сайыннарыы; кыьынны айыл5а5а кэрэхсэбил

Тереебут – дойду

Сир-дойду аата

Тереебут тылбыт кэрэтэ

Таблица

Уерэх тээбириннэрэ

15.10

16.10

28

Аат тыл

1

предмети ааттыыр тыл грамматическай суолтатын уерэтии; ситимнээх сананы сайыннарыыы

Ойуулар

схема

17.10

29

Аат тыл

1

предмет бэлиэтин ааттыыр тыл грамматическай суолтатын уерэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы

Схема

таблица

20.10

30

Идэни кердерер аат тыл

1

хайааьыны ааттыыр тыл грамматическай суолтатын уерэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы

Таблица

22.10

31

Паараласпыт аат тыл

1

Паараласпыт аат тыллары таба суруйарга уерэнии, тыл саппааьын байытыы, аат тыл туьунан билиилэрин чинэтии

23.10

32

Бэрэбиэркэлиир диктант «Албын саьыл»

1

Таба суруцар уеруйэ5и чинэтии

Саьыл ойуута

24.10

33

Ал5астарга улэ. Хатылааьын

1

Сыыьаны кеннеруу, ал5астарга улэ

27.10

34

Айар уруок

1

Бэриллибит тиэмэ5э айан таьаарыы, тылы сайыннарыы

Хартыына

29.10

35

Хонтуруолунай диктант

1

Уьун аьа5ас дор5ооннору уонна хоьуласпыт бутэй дор5ооннору таба суруйар уеруйэ5и чинэтии; о5о билиитин бэрэбиэркэлээьин; истэн суруйар  дьо5уру сайыннарыы

ал5астры ырытыы уонна кеннеруу

30.10

 36

Ал5астарга улэ

1

31.10

1

2 чиэппэр

Аат тыл

1

Аат тылы биир уонна элбэх ахсаанна  туруоруу; аат тыл ахсаанын быьаарар сатабылы сайыннарыы

Ойуулар

10.11

2

Тумуктуур уруок. Аат тыл

1

Аат тыл туьунан ылбыт билиилэрин бэрэбиэркэлээьин

Тест

12.11

3

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

1

Урут барбыты чинэтии

13.11

4

Сэрэтиилээх диктант

1

Уьун аьа5ас дор5ооннору уонна хоьуласпыт бутэй дор5ооннору таба суруйар уеруйэ5и чинэтии; о5о билиитин бэрэбиэркэлээьин; истэн суруйар  дьо5уру сайыннарыы

ал5астры ырытыы уонна кеннеруу

14.11

5

Ал5астарга улэ

1

17.11

6

Санара уерэнэбит

1

о5о тылын еьун сайыннарыы; санара культураны урдэтии; кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарыы

19.11

7

Да5ааьын аат

1

да5ааьын ааты ыйытыы кеметунэн булла уерэнии; да5ааьын аат этиигэ суолтатын кэтээн керуу; септеех да5ааьыны туттан этиини ситэрии; тереебут кыраай кэрэтэ

Таблица

Ойуулар

20.11

8

Да5ааьын аат аат тылы кытта ситимэ

1

да5ааьын ааты аат тылы кытта ситимнии уерэнии; предмет араас бэлиэтиттэн биир септее5ун тала уерэнии; аат тылтан ыйытыы туруорар сатабылы чинэтии; да5ааьын ааты туттан, этиини табатык онорор сатабылы сайыннарыы; до5ордуу сыьыаны иитии

Схема

21.11

9

Да5ааьын аат араас предмети быьаарара

1

аат тылга септеех да5ааьыннары була уерэнии; предмет араас бэлиэтин кердерер да5ааьыннары ейтен булуу; «д/а + а/т» ситимин табатык онорор уеруйэ5и чинэтии; этиини онорор сатабылы сайыннарыы

Предметтэр

Карточкалар

24.11

10

Да5ааьын аат

1

маарыннаьар суолталаах да5ааьын аатттары этиигэ биир септее5ун тала уерэнии

Ойуулар

Карточкалар

26.11

11

Да5ааьын аат

1

утарыта суолталаах да5ааьын ааттары уерэтии; этиини онорор сатаблы чинэтии

Ойуулар карточкалар

27.11

12

Хатылааьын

1

барбыт темалары чинэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы

28.11

13

Тумуктуур уруок. Да5ааьын аат

1

Да5ааьын аат туьунан о5олор билиилэрин бэрэбиэркэлээьин

Тест

1.12

14

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

1

Да5ааьын ааты чинэтии

3.12

15

Сэрэтиилээх диктант

Истэн суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; уьун а/д уонна хоьуласпыт б/д, нууччалыы суруллар тыллары таба истэн суруйалларын бэрэбиэркэлээьин

4.12

16

Ал5астарга улэ

5.12

17

Санара уерэнэбит

1

о5о тылын еьун сайыннарыы; санара культураны урдэтии; кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарыы

8.12

18

19

20

21

22

Солбуйар аат

5

Солбуйар аат тыл ейдебулун быьаарыы. Солбуйар ааттары суолталарынан белехтееьун, аналларын быьаарыы. Солбуйар аат арааьын уерэтии. Солбуйар аат уларыйыытын кэтээн керуу.

Таблица

Схема

10.12

11.12

12.12

15.12

17.12

23

Тумуктуур уруок. солбуйар аат

1

Солбуйар аат тыл ейдебулун чинэтии.  Солбуйар ааттары суолталарынан белехтееьун, аналларын быьаарыы. Солбуйар аат арааьын уерэтии. Солбуйар аат уларыйыытын кэтээн керуу.

Тест

18.12

24

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

1

19.12

25

Истэргэ, аа5арга, суруйарга уерэнэбит

1

Ситимнээх сананы сайыннарыы

22.12

26

Хонтуруолунай диктант

1

уьун аьа5ас дор5оону уонна хоьулаьар бутэй дор5оону таба суруйар уеруйэ5и чинэтии; уерэнээччи билиитин бэрэбиэркэлээьин

24.11

27

Ал5астарга улэ

1

ал5астары ырытыы уонна кеннеруу

25.12

28

29

Айар уруок

2

Тылы сайыннарыы. Айар дьо5уру сайыннарыы. Хартыына кеметунэн ситимнээх сананы сайыннарыы

Хартыына

26.12

29.12

1

3 чиэппэр Сурук-бичик – сана култуурата

1

о5о суругунан бодоруьар  тылын еьун сайыннарыы; суругунан сана культуратын урдэтии; кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарыы, смс, интернет ненуе суруйсарга сурук-бичик культуратын тутуьа уерэнии

Сахалыы сурук-бичик алфавита

12.01

2

Туохтуур ейдебулэ  

1

туохтуур тугу кердерерун, ыйтыытын, этиигэ ханнк чилиэн буоларын ейдетуу, этииттэн тоухтууру табатык булла уерэнии; ситимнээх сананы, табатык суруйар дьо5уру салгыы сайыннарыы

Тереебут дойду

Сир-дойду аата

Тереебут тылбыт кэрэтэ  

Таблица

14.01

3

Туохтуур сирэйинэн уларыйыыта

1

Туохтууру сирэйинэн уларытауерэтии; этиигэ туохтуурдары сепке тутта уерэнии; тыллары ситимнээн этиилэри табатык онорор уонна суруйар дьо5уру сайыннарыы

Схема

15.01

4

Туохтуур буолар уонна буолбат хайааьыны кердерер

1

Туохтуур буолар уонна буолбат хайааьынын уерэтии;  туохтууру аат тылы кытта ситимнээн септеех этиилэри ононор дьо5уру сайыннарыы

16.01

5

Утуе майгын – кетер кынатын

1

о5о суругунан бодоруьар  тылын еьун сайыннарыы; дьону кытта тапсан алтыьарга, бииргэ уерэнэргэ, улэлииргэ эрчиллии

19.01

6

Маарыннаьар туохтуурдар

1

Маарыннаьар туохтуурдары кытта билсии, уерэтии

Схема

21.01

7

Кеме туохтуур

1

ыйытыы кеметунэн кеме туохтууру була уерэнии; туохтуур атын сана чаастарыттан туох уратылаа5ын кэтээн керуу; тыл сапааьын байытыы; идэ барыта учугэй

22.01

8

Тумуктуур уруок. Туохтуур

1

Туохтуур туьунан билиилэрин чинэтии, бэрэбиэркэлээьин

Ссыьаны булла, кеннере уерэнии

Тест

23.01

9

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

26.01

10

Диктант

Истэн суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; уьун а/д уонна хоьуласпыт б/д, нууччалыы суруллар тыллары таба истэн суруйалларын бэрэбиэркэлээьин

28.01

11

Ал5астарга улэ

29.01

12

Тылынан  сана

1

Араас тугэннэ тутатына тыл этэргэ эрчиллии, тыл этэргэ бэлэмнэнэр ньымалары билиьиннэрии; о5о тылын еьун сайыннарыы; санара культураны урдэтии; кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарыы

30.01

Этии

13

14

15

Этии араастара

3

этии араасатрын уерэтии; тыллары ситимнээх септеех этиини онорор уеруйэ5и салгыы сайыннарыы, этии бутуутугэр сурук бэлиэтин таба туруора уерэнии; этии 4 арааьын тэннээн керуу

этии араастарын чинэтии; соруйар, кууьурдуу этиилэри сепке интонациялаан санара, этии бутуутугэр сурук бэлиэтин таба туруора уерэнии; этии 4 арааьын тэннээн керуу

Саха сирин айыл5атын кэрэтэ

Саха сирин кетере-суурэрэ

 

Айыл5а до5отторо

Таблица

Схема

Тылы сайыннарыы. Судургу уонна холбуу этии арааьын уескэтэргэ эрчиллии. Тыл ситимиттэн этии арааьын толкуйдуур. Этиини тэнитэр сурун ньымалары сатаан туьанан этэр санааны чопчулаан-чуолкайдаан тэнитэргэ эрчиллэр. Бэриллибит тугэннэ сеп тубэьиннэрэн, санаатын сааьылаан, этии арааьын хомо5ойдук суруйарга эрчиллэр.

Истии.Судургу уонна холбуу этиини арааран истэргэ эрчиллэр

Санарыы. холбуу этии интонациятын таба санарарга эрчиллии

Кэпсээьин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоьоонун кэпсииргэ эрчиллэр. Куннээ5и оло5ун тугэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, до5отторун, оскуола оло5ун, кыыллар, айыл5а, таптыыр дьарыгын тустарынан о.д.а. кэпсииригэр тыл ситимин, судургу, холбуу этии, туора киьи санатын арааьын туьанан, сахалыы кэпсииргэ эрчиллэр.

Суруйуу. Этиигэ терут уонна киирии тыллар таба суруллууларын уратытын бол5ойуу. Уустук тутуллаах уонна   сана   уерэппит   тылларын суруйарга эрчиллэр.
Быьаарыы. Этии уонна этии арааьын сурун ейдебуллэрин бэйэтин тылынан быьааран кэпсиир.
Тэннээьин. Этии 3 тиибин, тэнийбит уонна тэнийбэтэх, биир уонна икки састааптаах, судургу уонна холбуу этиилэри, диалогу, сирэй сананы уонна туора киьи
санатын, тэннэ уонна баьылатыылаах холбуу  этиилэр уратыларын тэннээн быьаарар.

Ырытыы. Этиини ырытар халыыбы тутуьан, судургу этии тутаах уонна ойо5ос чилиэннэрин сатаан булар.

Холбооьун. Тумуктээьин.

Белехтееьун. Бэриллибит тылситимнэрин, этиилэри састааптарынан,        араастарынанбелехтуур.

Ханыылатан    ситэрии.    Тэнийбэтэх уонна судургу этиилэри Киэпкэ   киллэрии.   Этии   арааьын састаабынан, тутулунан керен, анал бэлиэнэн      (фишканан)      киэпкэ киллэрэн кердерер.

Эбии матырыйаалы туьаныы. Этиигэ сурук бэлиэтин туруорууга уустук, меккуердээх   тугэн   уескээтэ5инэ, таба суруйуу тылдьытыгар киирбит сурук         бэлиэтин        туруоруу быраабылаларын сатаан туьанар.

 Ал5аьы булуу уонна кеннеруу

Этиигэ уонна тэттик тиэкискэ суолтатынан, эбэтэр литературнай нуорманы кэьэн туран тутуллубут тыллары булан кеннерерге эрчиллэр

02.02

04.02

05.02

16

Ойуулааьыны уонна цитатаны туттуу

1

Ойуулааьыны уонна цитатаны туттарга уерэнии, о5о тылын еьун сайыннарыы; санара культураны урдэтии; кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарыы

06.02

17

18

19

20

Этии тутаах чилиэннэрэ

4

ыйытыы кеметунэн этии тутах чилиэннэрин булла уерэнии; этии тутаах чилиэннэрин ситимэ  туох уратылаа5ын кэтээн керуу; тутаах чилиэннэр ситимнэрин туьанан этии онорор уеруйэ5и сайыннарыы; айыл5а баайын харыстааьын

Схема

9.02

сэрэйиллэр туьааннаах этии диэн хайда5ын ейдетуу; этии арааьын чинэтии; сана чаастарынан ырытар дьо5уру сайыннарыы; кыыллары харыстааьын

11.02

12.02

ыйытыы кеметунэн этиигэ туьааны уонна кэпсиирэни булла уерэнии

13.02

21

Хартыынанан улэ

Ситимнээх сананы сайыннарыы

Хартыына

16.02

22

Диктант «Халтархай табаарыс»

Истэн суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; уьун а/д уонна хоьуласпыт б/д, нууччалыы суруллар тыллары таба истэн суруйалларын бэрэбиэркэлээьин

18.02

23

Ал5астарга улэ

19.02

24

Истэргэ, аа5арга, суруйарга уерэнэбит

Истии култууратын, кэпсэтин сиэрин, санарыы култууратын, таба суруйарга, сурук бэлиэтин сепке туруорарга эрчиллии

20.02

25

Диалог уонна монолог

диалог уонна монолог диэн тугун уерэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы; этии туьунан ылбыт билиини чинэтии

Карточкалар

25.02

26

27

28

Этии тутаах чилиэннэрэ

3

Этиигэ ыйытыы кеметунэн тутаах чилиэннэри була уерэнии;; этиини тэнитэр сатабылы чинэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы; килиэп киьи оло5ор суолтата

Карточкалар

26.02

27.02

02.03

29

Биир уустаах чилиэннэр

1

этиитэн биир ыйытыыга эппиэттиир чилиэннэри булла уерэнии; биир уустаах чилиэннэр икки ардыларыгар запятой то5о турарын дакаастааьын; этиини тэнитэр сатабылы чинэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы; килиэп киьи оло5ор суолтата

Схема

04.03

30

31

Этии тутаах чилиэннэрэ

2

Этиигэ ыйытыы кеметунэн тутаах чилиэннэри була уерэнии;; этиини тэнитэр сатабылы чинэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы; килиэп киьи оло5ор суолтата

Схема

Карточкалар

05.03

06.03

32

Аахпыттан суруйуу

1

Истэн суруйар уеруйэ5и сайыннарыы; уьун а/д уонна хоьуласпыт б/д, нууччалыы суруллар тыллары таба истэн суруйалларын бэрэбиэркэлээьин

11.03

33

Ал5астарга улэ

1

12.03

34

Э5эрдэлээьин

1

13.03

35

Хатылааьын. Этии тутаах чилиэннэрэ

1

Этиигэ ыйытыы кеметунэн тутаах чилиэннэри була уерэнии;; этиини тэнитэр сатабылы чинэтии; ситимнээх сананы сайыннарыы; килиэп киьи оло5ор суолтата

16.03

36

Хонтуруолунай диктант

1

уьун аьа5ас дор5оону уонна хоьулаьар бутэй дор5оону таба суруйар уеруйэ5и чинэтии; уерэнээччи билиитин бэрэбиэркэлээьин

18.03

37

Ал5астарга улэ

1

19.03

38

Айар уруок

1

Бэриллибит тиэмэ5э ейтен айарга эрчиллии

20.03

1

2

3

4

4 чиэппэр

Этии ойо5ос чилиэннэрэ

4

ыйытыы кеметунэн этии ойо5ос чилиэннэрин булла уерэнии, тутаах чилиэннэри этии ойо5ос чилиэннэрэ хайдах быьааралларын кэтээн керуу; ситимнээх этиилэри онорор  сатабылы сайыннарыы; до5ордуу сыьыаны иитии

Схема

Таблица

Карточкалар

01.04

02.04

03.04

06.04

5

Тумуктуур уруок

Этии тутаах уонна ойо5ос чилиэннэрэ

1

Этии туьунан ылбыт билиилэрин бэрэбиэркэлээьин

08.04

6

Сыыьаны кеннеруу уонна хатылааьын

1

Бэрэбиэркэлиир улэ5э сыыьаны кеннеруу; этии тутаах уонна ойо5ос чилиэннэрэ диэн ейдебулу чинэтии

09.04

7

Тиэкис керуннэрэ

1

Тиэкис керуннэрин билиьиннэрии; тиэкис керуннэрин быьаара уерэнии

10.04

Тумуктуур эрчиллиилэр

8

Аьа5ас дор5оон

1

Сахалыы терут дор5оон арааьын быьаарар сатабылларын сайыннарыы, тылы дор5оонунан истэн ырытар, суьуеххэ араарар сатабылы чинэтии

Кэпсэтии сиэрэ

Айыл5а до5отторо

Кэрэ эйгэтэ кинигэ – киьи-аймах арахсыспат аргыьа  

Фишкалар

Дор5оону таба санарыы ейдебулун, суолтатын быьаарар. Сахалыы терут дор5оон арааьын, уратытын холобурдаан кэпсиир

Тылга кылгас, уьун аьа5ас дор5ооннору, дифтонг арааьын, маарыннаьар, хоьуласпыт, сэргэстэспит бутэй дор5ооннору арааран истэр. Саха тылыгар нууччаттан киирии тыл дор5оонун арааран истэр

Тылы сайыннарыы: сана ччастарын саха терут дьарыгар туттуллар тыл беле5ун хомуур суолталаах тылга, тыл кэккэтигэр тирэ5ирэн ситэрэр, ааттыыр, суолтатыгар сеп тубэьиннэрэн тыл ситимин уонна этии толкуйдуур. бэриллибит тыл оло5уттан сана чаастарынан тылы уескэтэр араас сыьыарыылары туьанан, сахалыы тыл эгэлгэтин уескэтэр

Бэриллибит тыл суолтатынан, дьуерэлэьэр угэьин тутуьан, араас тыл ситимин уескэтэр. тыл ситимиттэн этии арааьын толкуйдуур

13.04

9

Дифтонг

1

Фишкалар

15.04

10

Бутэй дор5оон

1

Фишкалар

16.04

11

Суругунан лэ

диктант

1

Сахалыы таба санарыы нуорматын кэьии тубэлтэтин (дор5оон кылгаан-уьаан, чуолкайдык, чуолкайа суох этиллиитэ, дор5оону уларытыы, уьун аьа5ас дор5оону, хоьуласпыт бутэй дор5оону симэлитии, дифтону нууччалыы охсуулаах аьа5ас дор5оонунан солбуйуу) ейдеен истэргэ, кеннерерге эрчиллии

17.04

12

Ал5астарга улэ

1

20.04

13

14

15

Суьуехтэр араастара

3

суьуех туьунан билиини чинэтии; тылы дор5оонунан истэн ырытар, суьуеххэ араара сатабылы чинэтии

Схема

Карточкалар

22.04

23.04

24.04

16

17

18

Сана чаастара

1

сана чаастарын тэннээьин, ейдебуллэрин чинэтии, тыл ситимин туттан этии онорор  сатабылы сайыннарыы; ЕС хоьооннор ненуе норуот тугу этэрин тириэрдии

Таблица

27.04

29.04

30.04

19

Суругунан улэ

Аахпыттан суруйуу

Аахпыт тиэкиьи истэн, тугу ейдеебуту ис хоьоонун тириэрдэн таба суруйуу

04.05

20

Ал5астарга улэ

Сыыьаны кеннеруу, ал5астарга улэ

06.05

21

22

23

Этии чилиэнэ

3

этии чилиэннэрин туьунан ейдебулу чинэтии; этии тутаах уонна ойо5ос чилиэннэрэ ханнык сана чааьынан бэриллэрин быьаара уерэнии

Схема

07.05

08.05

11.05

24

25

26

Этии чилиэннэрин туьунан ейдебулу чинэтии

4

этии чилиэннэрин туьунан ейдебулу чинэтии

Карточкалар

13.05

14.05

15.05

18.05

27

Сыллаа5ы тумук

1

Сыллаа5ы хатылааьын

Бэрэбиэркэлээьин

Тест

20.05

28

Ал5астарга улэ

1

21.05

29

Тылдьыт – эн кемелеьееччун

1

тылдьыт диэн тугун, туохха туьалаа5ын уерэтии; араастарын билиьиннэрии; тылдьыты тутта уерэнии

Тылдьыт

22.05

30

Сыллаа5ы хонтуруолунай улэ

1

сылы быьа уерэппит, ылбыт билиини бэрэбиэркэлээьин, уьун аьа5ас, хоьуласпыт бутэй дор5ооннору  таба суруйар уеруйэ5и сайыннарыы

25.05

31

Ал5астарга улэ

1

ал5астары ырытыы оунна кеннеруу

27.05

32

Айар уруок

1

Бэриллибит тиэмэ5э айар дьо5уру сайыннарыы

28.05

33

Сыллаа5ы тумук

1

Сыллаа5ы хатылааьын

29.05


8. Учебно-методическэй хааччыйыы

        

        Учебно-методическэй хааччыйыы

  1. Саха тыла: 1-4 кылаас: саха оскуолатын программата /программаны онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а./ - Дьокуускай: Бичик, 2006
  2. Семенова С.С. Тереебут тыл: улэлиир бырагыраамма: 1-4 кылаас/ааптардар: С.С. Семенова, Н.Н. Васильева, М.Ф. Кронникова; Саха Оресп.Уерэ5ин мин.-бэтэ. – Дьокуускай: Бичик, 2013. («Саха оскуолата» систиэмэ)
  3. Каратаев И.И. «Азбука»
  4. Саха тыла: маннайгы кылааска уерэнэр кинигэ: /матырыйаалы хомуйан онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а.; кинигэ таьын ойуулаата: О.Н. Осипов/- 2-с тахсыыта, Дьокуускай: Офсет, 2009
  5. «Саха  тыла»  2 кылаас Каратаев И.И, Микушина Х.Г.  Дь: «Бичик» 2000
  6. Саха тыла. 3 кылаас  Захарова Л. В.; Дьокуускай; Офсет 2009.    
  7. Анисимов В. М. и др. Саха тыла   4  кылаас,  Дьокуускай «Бичик», 2007  
  8. Семенова А.А. , Хаптасова Н.Е. Диктант, изложение хомуурунньуга: Учууталга аналлаах методическай пособие. – Дьокуускай: Бичик, 1999
  9. Саха тылыгар тестэр: 1-4 кылаас
  10. Нагляднай материаллар, карточкалар, таблицалар.
  11. Эбии литература

Техническэй хааччыйыы:

  1. Компьютер
  2. Интерактивнай дуоска

  1. Туьаныллыбыт литература:

  1. Анисимов В. М. и др. Саха тыла   4  кылаас,  Дьокуускай «Бичик», 2007  
  2. Каратаев И.И. «Азбука»
  3. Саха тыла: 1-4 кылаас: саха оскуолатын программата /программаны онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а./ - Дьокуускай: Бичик, 2006
  4. Семенова С.С. Тереебут тыл: улэлиир бырагыраамма: 1-4 кылаас/ааптардар: С.С. Семенова, Н.Н. Васильева, М.Ф. Кронникова; Саха Оресп.Уерэ5ин мин.-бэтэ. – Дьокуускай: Бичик, 2013. («Саха оскуолата» систиэмэ)
  5. Саха тыла: маннайгы кылааска уерэнэр кинигэ: /матырыйаалы хомуйан онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а.; кинигэ таьын ойуулаата: О.Н. Осипов/- 2-с тахсыыта, Дьокуускай: Офсет, 2009
  6. «Саха  тыла»  2 кылаас Каратаев И.И, Микушина Х.Г.  Дь: «Бичик» 2000
  7. Саха тыла. 3 кылаас  Захарова Л. В.; Дьокуускай; Офсет 2009.    


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ Класс 1 Б

В системе предметов общеобразовательной школы курс «Русский язык» реализует познавательную и социокультурную цель.Познавательная цель предполагает ознакомление учащихся с основными положениями науки о...

Рабочая программа по якутскому языку 4 класс

Рабочая программа по якутскому языку для 4 класса по учебнику  Захаровой Л. В. "Якутский язык". Разработана на основе ФГОС....

Рабочая программа по якутскому литературному чтению 4 класс

Рабочая программа по якутскому литературному чтению для 4 класса. Разработана по ФГОС и по  учебнику " Ньургуhун", авторы: Захарова Л.В.,Избекова Л.К....

рабочая программа по якутской литературе 3 класс

Рабочая программапо предмету «Родная литература» для 3 класса начального общего образования...

Рабочая программа по английскому языку класс 3 Enjoy English М.З. Биболетовой, Н.Н.Трубанёвой,

Рабочая программа  по  английскому языку  класс  3  Enjoy English М.З. Биболетовой,  Н.Н.Трубанёвой, календарно-тематическое планирование 3класс с УУД...

Рабочая программа по якутскому языку 4 класс (Анисимов В.М.)

Рабочая программа по якутскому языку составлена на основе Примерной программы начального общего образования по предмету "Якутский язык", в соответствии с требованиями ФГОС НОО второго поколения и орие...

Рабочая программа по русскому языку. Класс: 3

Рабочая программа по русскому языку. Класс: 3 «А»...