поурочные разработки 3класс номчулга
план-конспект урока (3 класс) на тему

Темазы: Мөөрей «Угаанныглар, сагынгырлар».

Сорулгалары: 1. Чай дугайында, чайгы дыштанылганы уруглар канчаар эрттиргенинин, солун ужуралдарынын болгаш хайгааралдарынын дугайында сактыышкын кылып, кыска беседа чорудар. Чайгы узун дыштанылга доозулган, чаа ооредилге чылы эгелээн, ам З-ку класстын оореникчилери апарганынче уругларнын кичээнгейин угландырар.

2. 2-ги класска өөренген темаларынга даянып, уругларның билиин хынаар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: литературлуг номчулга, тест.

Мергежили: ном-биле ажылдап билир; номнун кезектерин эки билир; Тыва чону база дылын унелеп билир; шулуктун эге аяннажылгазын шингээдип алган; аянныг номчулганын негелделерин сагывышаан номчуп билир. «Хуулгаазын сос»: сос-биле ажыл.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

ΙΙ. Уругларнын кичээлче бедик кѳдүрлүүшкүн оттурары.

Э.Кечил-оол.

Эртем-билиг бедиинче.

Эртем билиг чедип аары –

Ээрем далай кежери дег,

Кадыр туруг шыпшыындыва

Халбактанып унери дег.

Чугле эрес кызымакай

Чуткулдуглер ону чедер!

1.Ном-биле ажыл.

З-ку класстын «Литературлуг номчулга» ному-биле таныштырар. Номну бижип тургускан авторларнын, фамилиязын, адын, адазынын, адын долузу-биле номчудуп, номнун чурук каасталгазын топтап коорунче уругларнын кичээнгейин угландырар. Оон, соонда башкы номнун допчузу-биле таныштырып, кандыг-кандыг кол темалар (болуктер) номда кирип турарын, кымнар деп чогаалчыларнын, чогаалдарын бо чылын ооренирин кысказы-биле тайылбырлап, чаа номга уругларнын сонуургалын куштелдирер сорулга-биле беседа чорудар.

 – Эргим уруглар! «Эки ном угаанныг кижи-биле чугаалашкыны дег болур» — деп, сураглыг орус чогаалчы Лев Толстой кончуг-ла чиге чугаалаан.

Ушку класска «Литературлуг номчулгадан» чогаалдарны номчааш, чаа билиглер-биле чепсегленип, дыка-ла хой солун чуулдерни  билип алыр силер.

Тускай демдеглелдер:

— номчулга мурнунда словарьлыг ажыл;

— аянныг номчулга;

— тыва дылдан орус дылче азы орус дылдан тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи;

 — ажылчын кыдыраашка ажыл;

— билип ал;

— Сонуургакпайнын айтырыглары болгаш онаалгалары;

 — бажынга онаалга.

ΙΙΙ. ЭКИИ, ЛИТЕРАТУРЛУГ НОМЧУЛГА!

— Номчулга оранынче аян-чорук кылырынын, мурнунда эрткен ооредилге чылында шингээдип алган билиглеривисти катаптап корээлинер. Белен силер бе?

1. Моорей «Угаанныглар, сагынгырлар»
2. Чогаалчы деп кымыл?

а)        ыры бижип турар кижи

б)        ном номчуп турар кижи

в)        шулук, чечен чугаа, тоол бижип турар кижи

3. Улустун аас чогаалынын хевирлерин тывынар:

а)        шулук, тоожу, чечен чугаа, шии чогаалы, басня

б)        тоол, тывызык, когудуглер, улустуц ыры, тоогу чугаа

в)        ыры, сам, хоомей, тевектээри, кажыктаары

1. Тыва чоннун тывызыктажыр чурумун сагып тургаш, тывынар: Дылы чок-daa болза, оон,-биле ужурашкан кижи хойну билип алыр. Чуу-дур?

4. Дараазында одуругларнын автору кымыл?

Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар.

Узуп ижер суг дег херек

Угаан-билиг далайы - ном.

а)        Степан Сарыг-оол

б)        Леонид Чадамба

в)        Экер-оол Кечил-оол

5. Улуг кижи-биле мурнай мендилежип, хундулел ёзулалын сагыырынын дугайын кайы чогаалда бижээнил?

а)        Салим Сурун-оол «Элик»

б)        Олег Саган-оол «Анчынын чугаазы»

в)        Александр Шоюн «Селбегер Койгунак»

6. «Ыылааш-Сээктин» автору кымыл?

а)        Сергей Михалков

б)        Александр Пушкин

7. Екатерина Танованьн «Кышкы ыржыгажы» кандыг чогаалга хамааржырыл?

а)        шулук

б)        тоол

в)        тоогу чугаа

8. «Эжишкилернин эви-деми чокта, эки чувеге чедирбес» деп улегер домак кайы тоолдун утказынга дугжурул?

а)        Чаан биле куске

б)        Ийи куске

в)        Инек-Сокпа

Эр хейлер! Түӊнелин үндүрер.

Рефлекция:

Бо кичээлде чуну билип алдынар?

   - Менээ бо кичээл солун болду,чугэ дээрге …

   - Мен бо кичээлге таарзындым, чуге дээрге …

Онаалга: ар 3, айтырыгларга харыы

Темазы: Е. Танова. Тыва черге йөрээл.

Сорулгалары: 1. Шүлүктүң утказын дамчыштыр тыва чоннуң биче сеткилдиг, дузааргак, чончу ёзу-чаңчылдарын билиндирер. Тɵрээн Тывазын делегейге алдаржыдып чоруур, тыва чоннуң оолдар, кыстарының чижээнге уругларны тɵлептиг аажы-чаңга кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: шүлүк тургузуу, эге рифма, строфа, очулга, аянныг номчулга.

Мергежили: Тыва чону база дылын унелеп билир; шулуктун эге аяннажылгазын шингээдип алган; аянныг номчулганын негелделерин сагывышаан номчуп билир. «Хуулгаазын сос»: сос-биле ажыл; шулукту шээжи-биле аянныг чугаалаары. Чурук-биле ажыл.  

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

ΙΙ.  Уругларнын кичээлче бедик кѳдүрлүүшкүн оттурары.

Э.Кечил-оол.

Эртем-билиг бедиинче.

Эртем билиг чедип аары –

Ээрем далай кежери дег,

Кадыр туруг шыпшыындыва

Халбактанып унери дег.

Чугле эрес кызымакай

Чуткулдуглер ону чедер!

IV. Чаа тема-биле ажыл.

1. Богун Е. Танованын  «Тыва черге йорээл» деп шулуун номчуп таныжар бис.

ТАНОВА Екатерина Туктуг-ооловна 1930 чылдын март 27-де Сут-Хол кожууннун, Суг-Аксынга торуттунген. Чогаалчынын, уругларга бижээн баштайгы «Хараачыгай» деп шулуу 1952 чылда «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган. Оон бир дугаар «Дамырак» деп шулуктеринин ному 1964 чылда чырыкче унген. Ол уругларга «Ном», «Бичии чолаачы», «Чеченмаа», «Адар Маадыр» деп шулуктерни бижээн. Бичиилерге чечен чугаалары «Ийи ийи» деп ат-биле 1967 чылда парлаттынган. Е. Танова С. Михалковтун, С. Маршактын, И. Тургеневтин, Т. Шевченконун, чогаалдарын тыва дылче очулдурган. ССРЭ-нин, чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1981), Тыванын; улустун чогаалчызы.

2. Сѳзүглелди башкы аянныг номчуур.

Номчаан чүүлүн утказын чоорту, бир кезээн номчааш-ла,  уруглар биле сайгарып,  билдинмес сѳстерни тайылбырын кылыр.

Е. Танова Тыва черге йорээл

Тыным болган

Тыва черим турбаан болза,

тывызыксыг

тыва чонум кайыын кээрил? Хорек-чурек

хоннун чазап, хей-аът киирер хоомейжинин

хоглуг ырын кымнар ырлаар?

Буурул Тывам — малчын, анчы, ыржы оран, бурун шагдан

маадырларны чаяап чораан. Кадат малчын

дагларынга дозуп чорааш, хаяларга

дайгыларын арттырып каан.

Хонну биче,

хундулээчел тыва чонум.

Ковей чонга

кучу-кушту улам немеп, он-он ангы

аймак-сооктуг албатынын; оюп эртпес

аалы болуп монге артсын!

Тыным болган

Тыва черим йорээп тур мен:

«Бурган оршээ,

буян сенден ойлавазын,

ажы-толун,

келир ойу чырык болзун, арат чонун

кежик-чолу келдейбезин!»

3. Словарь-биле ажыл

Йорээл — алгыш, чагыг, кузээшкин; хей аът киирер — сорук киирер; дайгы — кыйгы; албаты — хамааты, улус; келдейбезин [кэълдэйбэзин] — чедимче чок болбазын.

4. Аянныг номчулга.  

Шулукту бедик кодурлуушкуннуг, алгап-йерээн болгаш чоргаар аянныг номчунар.

5. Кыдыраашка ажыл.

Состерни орус-тыва словарь дузазы-биле очулдургаш, кыдыраажынга бижи.  Благословение, напутствие, пожелание 

6. Катаптаашкын. Айтырыглар болгаш онаалгалар.  1. Чуу турбаан болза, тывызыксыг тыва чон дугайында чугаа болбайн баарыл? 2. Чуу-даа чонну оске аймак-сооктуг кижилерден ылгап, тускай чон деп коргузер чуул — торээн дылы болгаш чурту дээр болза, чопшээрежир сен бе? 3. Тыва кандыг кижилернин, оран-чурту бооп турарыл? 4. Автор торээнчуртунга чуну кузеп, йорээн-дир?

Состер кижи ышкаш ооруур, мунгараар, хомудаар. Оларны утказынын, аайы-биле буянныг азы багай сестер деп болуктеп болур. 0скээр чугаалаарга, олар “+” азы ” демдектиг. Тыва деп сос кандыг демдектиг деп бодаар сен? Ол демдээнин аайы- биле бодунче кандыг сестерни магнит ышкаш сорунзалай тыртып болурул, ада. Оон ол состер-биле харылзаалыг чугаадан тургус. Чижээ, тайбыц (+): хун, аас-кежик, кузел, оорушку, кок, найырал, каткы, дээр, уруглар, чуртталга.

Тайбын дээрге аяс кок дээр, аас-кежиктиг чуртталга. Тайбын дээрге уругларнын оорцшкулуг каткызы, хоглцг оюн-тоглаазы. Кижилер кезээде тайбын чуртталга турзун деп кузээр. Ынчангаш найыралдыг чурттаалынар.

7. Эге рифма — одуругларнын эге ужуктеринин, слогтарынын домейлежири (аяннажыры). Чижээ, чергелешкек (аааа) эге рифма:

Талыгырга чорааштыц, дагларымны сактыр мен.

Танывазым кадарчы тааланчыг ырлай бээр.А. Даржай

Эге рифманын оске хевирлери: кожаланчак (аабб), аралашкак (абаб), кажааланчак (абба).

Шулук утка талазы-биле болуглежип каттышкан одуругларлыг болур. Ону строфа дээр. А ырыга ону куплет дээр.

V. Рефлекция.

VΙ. Онаалга. Шулук ар 5, доктаадыр.

Темазы: Улустун аас чогаалынын биче хевирлери.  Тывызыктар                          

Сорулгалары: 1. Улустуң аас чогаалының биче хевирлери-биле таныштырар; оларның тургузуун сайгарып көөр, 2 Уруг-дарыгны ханы бодандырарынга чанчыктырып, идепкейлиг болур чорукка, тывынгыр, сагынгыр, дурген боданыр кылдыр ооредиринге чурумчудар, 3 Уругларны чечен-мерген болдурбушаан, дыл-домаан сайзырадыр.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Билиг: улустун аас чогаалы, тывызык, тывызыктын тургузуу, уран-чечен аргалар; тывызыктарнын темазы, тывызыктажырынын чуруму..

Мергежили: тывызыктарны тургузуунун база темалыг болуунун аайы-биле ылгап билир. Тывызыктарнын дыл-домаан чеченчидери-биле ажыглаар уран-чечен аргаларны эскерип билир. Оске чоннарнын тывызыктарын билири. Тывызыктарнын чижектерин бээри. Бодунун тывызыын чогаадыры

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Улустун аас чогаалынын биче хевирлери.  Тывызыктар. Ада-огбевистен аас чугаа дамчыштыр келген улустун аас чогаалында (фольклор) улуг эвес хемчээлдиг, колдуунда шулук тургузуглуг, уран-чечен аргалар ажыглааны-биле дыл-домаа кайгамчык чараш хевирлер (жанр) бар: тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, оюн удээн чугаалар, алгыш-йорээлдер, кожамыктар дээш оон-даа оске.

ТЫВЫЗЫКТАР.

Тывызык — чувелерни дорт адавайн, оон демдектерин, овур-хевирин, аажы-чанын, он-чузунун ойзу аарак уранчыдып коргускеш, ону тыварын негээр улустун аас чогаалынын, биче хевири. Тывызыктар тургузуунун, аайы-биле уш хевирлиг:

Тывызыктарны тургузуунун, аайы-биле башкы болгаш эки  номчуур  ѳѳреникчилер аянныг номчуур.

1. домак        тургузуглуг, чижээ,

Сугда кандыг даш чогул?

Беш алышкы дош чуктеди.

2. шулук тургузуглуг, чижээ,

Дорбелчин боттуг, дорт чузун малдыг.

Ак, кара чузуннуг, алдан дорт хонаштыг, алыр, бээр аргалыг алды янзы шолалыг.

3. диалог тургузуглуг, чижээ,

Межергенни кым чиген?

Мезил-Кок чиген.

Тывызыктарныо дыл-домаан чеченчидип, тывызыктаан чувелерни ойзу ыдары-биле уран-чечен аргаларны ажыглаар. Чижээ,

а)        Чувелерни деннеп, демейлеп коргузер:

Хоо дег кара,

хол кавайлыг, тун дег ак.

Шиви дег ногаан, шивээ четпээн кыска.

Пош дег ногаан, пошке четпээн биче.

б)        Чувелерни удурланыштырып коргузер:

Кежээ келир, эртен чанар.

Уне калбан, кире калбан.

в)        Чувелернин дааш-шимээнин, шимчээшкинин оттунген сестерни ажыглаар:

Ток-ток — топуран.

Так-так — тапыран.

Сарыг аскыр — сайт диди.

Сарыг довурак — бурт диди.

г)        Амы чок чувелерни кижи азы дириг амытан ышкаш чуруп коргузер:

Чолдак ыт ыяш коргеш, ээрди.

0г иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди.

У жуп чорааш, ыыттавас,

Удуп чыткаш, ыыттавас,

Оттуп келгеш, моореп унер.

 Бистин, ада-огбелеривис карак-биле коруп, хол-билe тудуп, амданын, чыдын тодарадып болур база таныыр, билир, дыннаан чуулдерин шуптузун ойзу соглеп тывызыктаан, ынчангаш олар темаларынын, аайы-биле аажок байлак. Чижээ,

Кижи дугайында

Эртен дорт буттаар, дуъште ийи буттаар, кежээ уш буттаар.

Бош дагнын, уду чеди.

Дугде кижи дун-хун чок хамнады.

Эт-херексел дугайында

Дорт булун  Донгур аас.

Он ийи харлыг, опан-чипен, угаанныг, дорбелчин боттуг, домей демир сыдымныг.

Аргада чолдак ыт ээрип тур.

Аяк-сава дугайында

Кара, кызыл ийи буга чылгашты.

Бодун коорге, борбак чараш, мойнун коорге, боскаан теве.

Этпес кускун эътке хонду.

Часпас кускун чагга хонду.

Хогжум херекселдериниц дугайында

Кулугурнун кулаан долгаар.

Барасканнын баарын суйбаар.

Уш алышкынын ортуну чечен.

Чус оолдун чустери демей.

Аъш-чем аймааныц дугайында

0н киирер оннуг аржааным.

Алдынын алдым,  Аптаразын кагдым.

Дадаамал дег дилген чаагай, дадаазын дег тырткан чаагай.

Бойдус болуушкуннарынын дугайында

Алдын сайыр чырытты, ак ширтек союлду.

Дээр аъдынын дугазы чараш. Черден унгеш, дээрге четти.

Дириг амытаннар дугайында

Хаваа калбак, караа сыгыр, кулаа докпак, кудуруу чолдак.

Уш оол эвес болза, Yш кырлан, ажа бээр мен.

Кадын кыстын караа чараш.

Куштар дугайында

Элевес орумнуг, эрикпес чанчылдыг.

Тый-тый уннуг, Тырын сарыг дуктуг, Чорумалды коор Шолбан болган карактыг.

Аккыры аганактан ак, Каразы кааргандан кара.

Словарь-биле ажылы.

 Чузун [чуъзун] — оннуг; хонаш — тур када чурттаар чер; тун — ракушка (курт хавы) ; шивээ — быжыглап туткан камгалалдыг бедик тудуг (крепость); аскыр — эр аът; боскаан — хол-будун кодуре хулуп каан; дадаамал — шое тыртып каан чуве; дадаазын — эттеп каан тас ошку кежинден кылган баг; сайыр — сай дажы; союлду — дужуп батты; эрикпес — хеннунге дегбес; тырын сарыг— чугле сарыг, оске он-биле холушпаан.

Кыдыраашка ажыл.

Состерни тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи. Загадка, отгадка, отгадать.

Катаптаашкын.  Айтарагларга харыылааш, онаалгаларны кууседир. 

1. Тывызык деп чул? 2. Тывызыктар тургузуунун аайы-биле кандыг болурул? 3. Тывызыктарга чунун дугайында ыдып турар-дыр, темазын чугаалааш, чижектерден бер. 4. Тывызыктарга уран-чечен аргаларны кандыг сорулгалыг ажыглаар-дыр? 5. Тывызыктарга ажыглаттынар уран-чечен арганы адааш, чижектер-биле бадытка. 6. Тывызыктарнын одуругларынын, эге ужуктери канчаар аяннажып турар-дыр: кожаланчак, чергелешкек? 7. Тывызыктажырыныц чурумун сагып, одуруглар аайы-биле тывызыктажынар.
2. Кыдыраашка ажыл.

0ске чоннарнын тывызыктарын кыдыраажыцга бижээш, харыызын тып: Ортаа Азия чонунун: Ог кырында чартык блин коступ тур. Кавказ чонунун: Даш кырында ийи чылан чыдыр. Алтай чоннун: Кок дошта монгун урезиннер. Прибалтика чонунун: Диштери бар-даа болза, аксы чок. Украин чоннун: Сугга эрип каар ак даш. Белорус чоннун: Бичии, борбак, кудуруундан кодурттунмес.

Сонуургактарга. Библиотека дээрге грек сес: библос «ном», теке «склад, чуве шыгжаар чер» дээн. Баштайгы библиотекалар Бурунгу Чоон чукке тывылган.

 Рефлекция.

Онаалга.

Темазы: Улустун аас чогаалынын биче хевирлери.  Үлегер домактар.

Сорулгалары: 1. Улустуң аас чогаалының биче хевирлери-биле таныштырар; оларның тургузуун сайгарып көөр, 2 Уруг-дарыгны ханы бодандырарынга чанчыктырып, идепкейлиг болур чорукка, тывынгыр, сагынгыр, дурген боданыр кылдыр ооредиринге чурумчудар, 3 Уругларны чечен-мерген болдурбушаан, дыл-домаан сайзырадыр.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Билиг: Улустун аас чогаалы  биче хевири, улегер домак; улегер домактарнын темазы, оске чоннун улегер домактары.

Мергежили: улегер домактарнын утказын тодарадып, чуге сургап оореткенин ангылап билир. Улегер домактарнын чижектерин бээри.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Улустун аас чогаалынын биче хевирлери.   Үлегер домактар.

Ада-огбевистен аас чугаа дамчыштыр келген улустун аас чогаалында (фольклор) улуг эвес хемчээлдиг, колдуунда шулук тургузуглуг, уран-чечен аргалар ажыглааны-биле дыл-домаа кайгамчык чараш хевирлер (жанр) бар: тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, оюн удээн чугаалар, алгыш-йорээлдер, кожамыктар дээш оон-даа оске.

УЛЕГЕР ДОМАКТАР

Улегер домактар дээрге чоннун аас чогаалында кижини бир-ле чувеге ооредип сургаан азы кичээндирген аянныг ханы уткалыг шулук тургузуглуг домактар.

Улегер домактар торээн черинге, ада-иезинге, куш-ажылга ынак болурунга, ол ышкаш эп-найыралды, кижизиг аажы-чанны унелеп билиринге ооредип сургаан болур.

Улегер домактарны слайдыдан шупту оореникчилерге денге номчудар, утказын сайгарар.

• Октаргайнын иези — хун, кижинин, иези — чер.
• Куш уялыг, кижи чурттуг.
• Оскен чери — торээн ие, ескелернии — сонгу ие.
• Торээн чуртун кижи кагбас, торээн ада-иезин кижи утпас.
• Ада-иези кандыг болдур,
• Ажы-толу ындыг болур.
• Иелиг кыс шевер, Адалыг оол томаанныг.
• Олутта олча чок, чыдында чыргал чок.
• Эки дарган эргээн какпас, уран кыс удазынга ораашпас.
• Кожээнин мурнунда — мактал, чалгаанын мурнунда — кочу.
• Демниг сааскан теве тудуп чиир.
• Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар.
• Эштигде — хоглуг, эптигде — куштуг.
• Сеткилдин; бичези херек, эртемнин улуу херек.
• Чашпаа кижинин, созу хой, чалгаа кижинин; сылдаа хой.
• Кортуу ховаган дег, дезии дээлдиген дег.

Словарь ажылы.  Дарган — демир аймаандан янзы-буру чуулдер кылыр шевер кижи; уран — шевер, кылып турар чувезин эки билир.

Кыдыраашка ажыл.  Орус улустун улегер домактарын тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи: Человек от лени болеет, а от труда здровеет; Трусливый да ленивый в дружбе живут.

Катаптаашккын.

Онаалагалар болгаш айтырыглар. | 1. Устунде улегер домактарнын темаларын тодарат. 2. Болук бурузунде улегер домактарныц утказын канчаар билип тур сен, тайылбырла. 3. Дараазында улегер домактарны тондур: Ужук билбес кижи ... . Арнын бодава, ... . Аът болуру кулунундан, … .         Чадаг чорба, аъттыг чор. Чааскаан .... Дунмалыг  кижи дыш. Угбалыг ... .Демниг сааскан ... . 

Рефлекция.

Онаалга. 

Темазы: Оюн үдээн чугаалар.

Сорулгалары: 1. Улустуң аас чогаалының биче хевирлери-биле таныштырар; оларның тургузуун сайгарып көөр.2. Амыдыралга төлептиг кижи бооп хевирлеттинеринге, ажыл-агыйга чайчыгып ɵɵрениринге оюннарның ужур-дузазын, салдарлыын билиндирер.ϴɵренген темаларынга алган билиглерин хынаар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: аас чогаалынын биче хевирлери; салаалар-биле ойнаар оюн удээн чугаалар болгаш узун-тыныш. Орус чоннун аас чогаалындан потешки, считалки деп билиглер (деннээри-биле).

Мергежили: оюн удээн чугаалар-биле узун тынышты аянныг номчуп, чугаалап ооренген, оларнын кижиге ажык дузазын билир: чугаа сайзырадыр, ун органнарын сайзырадыр, ажык чанга ооредир. Оюн удээн чугаанын азы дурген чугаанын чижектерин бээри.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

1. Улустун аас чогаалынын биче хевирлери. ОЮН УДЭЭН ЧУГААЛАР

Оюн удээн чугаалар — уругларнын оюн уезинде ажыглаар шулук азы диалог тургузуглуг чечен чугаалары. Ук чугаалар-биле удеттирген оюннарны:

1. Салаалар-биле ойнаар оюннар;
2. Шимченгир оюннар;
3. Шиижиткен оюннар;
4. Угаан-бодал оюннары деп белуктээр.

2. САЛААЛАР-БИЛЕ ОЙНААР ОЮННАР

Оюннарны эки номчуур оореникчилерге номудар.

1. «Чыдыг кодан»

Ийи холдун он салаалары-биле «чадыр» туткаш, айтырар:

Боже кирер бе?

Чок, кирбес.

Боже кирер бе?

Чок, кирбес.

Боже кирер бе?

Чок, кирбес.

Боже кирер бе?

Чок, кирбес.

Боже кирер бе?

Кирер.

Чуге чор сен?

Хой кадарган оглум кодан адып келди, чылгы кадарган оглум чыдыг кырза эъди эккелди. Оон эъдин хайындырып чиир чаглаа кара пажынар беринерем.

Ында даштын чыышкын адаанда ызырар калдар ыдымга ызыртып алдын, узер инээмге устуруп алдын.

Ох! — дээш, буза устуруп уне бээр.

Оон катал келгеш:

Бо чул?

Матпаадыр пажын паштаар.

Бо чул?

Бажы-Курлуг бажын, тудар.

Бо чул?

Ортаа-Мерген одагланыр.

Бо чул?

Уваа-Шээжен, уруктаар.

Бо чул?

Биче-Моомей чээрген чыыр.

Чуп-чудурук.

Бип-билек.

Кып-кыры.

Шеп-шенек.

0п-ожун.

Чап-чарын.

Оп-оорга.

Эп-эгин.

Тас колдук, кичик, кичик.

3. Словарь ажылы.

 Чаглаа (паш) — калбак; уруктаар — сыдымныг узун хаак-биле аът шалбадаар.

Оюнну шупту денге номчуп дооскаш, кожа олурар эштери-биле ойнаар.

4. Аянныг номчулга.

«Чыдыг кодан» деп оюн удээн чугааны аянныг номчааш, кожа олурар эжин-биле ойна.

Сонуургактарга. Орус улустуц аас чогаалында салаалар, холдар, буттар-биле ойнаар оюннарны удээн потешки (хегледирлер) деп хевири бар. Чижээ,

Пальчик-мальчик, где ты был?

С этим братцем — в лес ходил.

С этим братцем — щи варил,

С этим братцем — кашу ел.

С этим братцем — песни пел!

2. «Алагатай»

1. Оюннун киржикчилери бот-боттарынче корундур олуруп алыр. «Бо чунул?» деп айтырыгны салып турар кижи айтыр салаазы-биле харыылаар кижини шидиттинген салааларынын белдири-биле баштарын айтып тургаш, айтырар.

Бо чунул?

Аъдым ортээр ортен тожум-дур.

Бо чунул?

Хоюм оъттаар хову-шолум-дур.

Бо чунул?

Тон даараан кыстарым-дыр.

Бо чунул?

Ок чазаан оолдарым-дыр.

Бо чунул?

Кожактыг бызааларым-дыр.

Бо чунул?

Ыдым чыдыны-дыр.

Бо чунул?

 Хоюм оруу-дур.        

Бо чунул?

Чылгым одары-дыр.        

Бо чунул?

Инээм кажаазы-дыр.

Бо чунул?

0ом доразы-дыр.        

Бо чунул?

Ожуум дажы-дыр.

Бо чунул? (Yш катат айтырар.)

Ай бакым-дыр. (Yш катап харыылаар.)

Бо чунул?

Хун бакым.

Манаа чуну азар сен?

Хевим азар мен.

Манаа чуну азар сен?

Тонум азар мен.

Манаа чуну азар сен?

Хейленим азар мен.

Манаа чуну азар сен?

Курум, оттуум, бижээм азар мен.

Манаа чуну азар сен?

Боргум азар мен —

деп харыылап турда, айтырыг салып турар кижи карак чивеш аразында шидиишкинни ушта соп алыр. Ушта соп алгаш, туттурбаза, удуп алганы ол болур. А туттуруп алза, аштырган болур. Тудуп алган кижи удурланыкчызын салбайн, олурган кижилерден:

Ол чуну кылыр? — деп айтырар.

Ол оттуг-терге оттунер — деп харыылаар. Аштырган деп бадыткааны ол болур.

Словарь ажылы.

Кожактыг (бызаа) — оске бызаа-биле кожуп каан; ай бакым — хараача, хун бакым — хараача (ай, хуннун, херели бакылап кээр); оттуум (оттук) — от кыпсырда ажыглаар херексел; оттуг-терге эргижирээн сос — автомобиль.

«Алагатай» деп оюн удээн чугааны аянныг номчааш, кожа олурар эжин-биле ойна.

4. Сонуургактарга. Орус улустун, аас чогаалында считалки (саналга) деп хевир бар. Ону оюнну эгелээр кижини тып алыры-биле ажыглаар. Чижээ, чаштын- чып ойнаарда ажыглаар:

На златом крыльце сидели:

царь, царевич,        сапожник, портной...

король, королевич,        кто ты будешь такой?...

5.Рефлекция

6. Онаалга

Темазы: Узун-тыныш

 Сорулгалары: 1. Улустуң аас чогаалының биче хевирлери-биле таныштырар; оларның тургузуун сайгарып көөр.2. Амыдыралга төлептиг кижи бооп хевирлеттинеринге, ажыл-агыйга чайчыгып ɵɵрениринге оюннарның ужур-дузазын, салдарлыын билиндирер.ϴɵренген темаларынга алган билиглерин хынаар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: аас чогаалынын биче хевирлери; салаалар-биле ойнаар оюн удээн чугаалар болгаш узун-тыныш. Орус чоннун аас чогаалындан потешки, считалки деп билиглер (деннээри-биле).

Мергежили: оюн удээн чугаалар-биле узун тынышты аянныг номчуп, чугаалап ооренген, оларнын кижиге ажык дузазын билир: чугаа сайзырадыр, ун органнарын сайзырадыр, ажык чанга ооредир. Оюн удээн чугаанын азы дурген чугаанын чижектерин бээри.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

3. Улустун аас чогаалынын биче хевирлери  УЗУН-ТЫНЫШ

1. Узун-тыныш дээрге ишкээр киир тынгаш, чангыс тыныш иштинде бот-боттарын ажар сорулгалыг, санаашкын кылыр аас чогаалынын бир хевири. Узун-тынышты чугле маргыжар дээш эвес, а ун органнарын сайзырадыры-биле ажыглаар.

Чаа, мен эки эр болуп, он курут санаайн:

Бир курут, Ийи курут, Уш курут, Дерт курут, Беш курут,Алды курут, Чеди курут, Сес курут, Тос курут, Он курут.

Чаа, ам мен эки уруг болуйн, он беш чарын санаайн:

Бир чарын, Ийи чарын, Уш чарын, Дерт чарын, Беш чарын, Алды чарын, Чеди чарын,Сес чарын,Тос чарын,Он чарын,Он бир чарын, Он ийи чарын, Он уш чарын,Он дерт чарын, Он беш чарын.

Чаа, ам мен эки эр болуйн, чээрби бала санаайн: Бир бала, Ийи бала — дээш, уламчылаар.

2. Словарь ажылы.

Курут — божаны кургаткаш, кылган чем; бала — ыяш, даш азы демирден кылган борбак баштыг соктааш.

5.Рефлекция

6. Онаалга.  

Темазы: Ооренген чуулдеринге катаптаашкын. Тест.

Сорулгалары: 1. Улустуң аас чогаалының биче хевирлери-биле таныштырар; оларның тургузуун сайгарып көөр.2. Амыдыралга төлептиг кижи бооп хевирлеттинеринге, ажыл-агыйга чайчыгып ɵɵрениринге оюннарның ужур-дузазын, салдарлыын билиндирер.ϴɵренген темаларынга алган билиглерин хынаар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: аас чогаалынын биче хевирлери; салаалар-биле ойнаар оюн удээн чугаалар болгаш узун-тыныш. Орус чоннун аас чогаалындан потешки, считалки деп билиглер (деннээри-биле).

Мергежили: оюн удээн чугаалар-биле узун тынышты аянныг номчуп, чугаалап ооренген, оларнын кижиге ажык дузазын билир: чугаа сайзырадыр, ун органнарын сайзырадыр, ажык чанга ооредир. Оюн удээн чугаанын азы дурген чугаанын чижектерин бээри.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

Улустун аас чогаалынын биче хевирлери.

ОЮН УДЭЭН ЧУГААЛАР

Оюн удээн чугаалар — уругларнын оюн уезинде ажыглаар шулук азы диалог тургузуглуг чечен чугаалары. Ук чугаалар-биле удеттирген оюннарны:

Салаалар-биле ойнаар оюннар;

Шимченгир оюннар;

       Шиижиткен оюннар;

             Угаан-бодал оюннары деп белуктээр.

5. САЛААЛАР-БИЛЕ ОЙНААР ОЮННАР

Оюннарны эки номчуур оореникчилерге номудар.

4. Улустун аас чогаалынын биче хевирлери  УЗУН-ТЫНЫШ

Узун-тыныш дээрге ишкээр киир тынгаш, чангыс тыныш иштинде бот-боттарын ажар сорулгалыг, санаашкын кылыр аас чогаалынын бир хевири. Узун-тынышты чугле маргыжар дээш эвес, а ун органнарын сайзырадыры-биле ажыглаар.

3. Тест.

1. Чуну фольклор дээрил? (Ада-огбевистен аас чугаа дамчыштыр келген улустун аас чогаалын фольклор дээр).  
2. Эге рифма — деп чул? (Эге рифма — одуругларнын эге ужуктеринин, слогтарыныц демейлежири (аяннажыры).
3. Рифманын кандыг-кандыг хевирлери барыл? (чергелешкек (аааа), кожаланчак (аабб), аралашкак (абаб), кажааланчак (абба).
4. Чуну строфа дээрил? (Шулук утка талазы-биле болуглежип каттышкан одуругларлыг болур. Ону строфа дээр. А ырыга ону куплет дээр.)
5. Улегер домактар деп чул? (Улегер домактар дээрге чоннун аас чогаалында кижини бир-ле чувеге ооредип сургаан азы кичээндирген аянныг ханы уткалыг шулук тургузуглуг домактар).
6. Тывызык деп чул? (Тывызык — чувелерни дорт адавайн, оон демдектерин, овур-хевирин, аажы-чанын, он-чузунун ойзу аарак уранчыдып коргускеш, ону тыварын негээр улустун аас чогаалынын, биче хевири.)
7. Тывызыктар тургузуунун аайы-биле кандыг болурул? ( Домак тургузуглуг,  шулук тургузуглуг, диалог тургузуглуг).
8. Оюн удээн чугаалар кандыг болуктерлигил? (Салаалар-биле ойнаар оюннар; Шимченгир оюннар; Шиижиткен оюннар; Угаан-бодал оюннары деп белуктээр).
9. «Узун-тынышты» кандыг сорулгалыг ойнаар-дыр?

5.Рефлекция

6. Онаалга.

Темазы: С.Сүрүң-оол. Аккырмаа биле ийи

Сорулгалары: 1. Школачы кижиниң хуузунда ажылынга - өөредилгезинге кызымак, харыысалгалыг, сонуургалдыг болур чоруун оттуруп, билиг чедип алырының үндезинин билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Сурун-оолдун чогаалдары; диригжидилге аргазы; чечен чугаа.  

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, кол утказын, темазын тодарадып, чечен чугаада диригжидилге аргазынын чижектерин тып билир. Созуглелди уткалыг кезектерге чарып, номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржири. Чогаалга чурук чурууру. Бо-ла темага бижиттинген оске чогаалдын адын, чогаалчызын адаар

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар.

1. 00РЕНИП 00PEH

1. С. Сурун-оол. Аккырмаа биле ийи  (Чечен чугаадан узунду) 

Сурун-оол Салим Сазыгович 1924 чылдын апрель 15-те Барыын-Хемчик кожууннун Акка торуттунген. Чогаал ажылын 1946 чылда эгелээн. Ол бичиилерге «Чайгы хуннер» (1963), «Чолаачынын оглу» (1967) деп тоол болгаш чечен чугаалар номнарын парлаткан. С. Сурун-оол уругларга «Чанган куштар», «Мээн ачам» деп шулуктерни база «Орге биле Куске», «Дагаа биле Сайлык», «Эник биле Ыт» деп басняларны бижээн. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1962), Тыванын, улустун чогаалчызы.

Созуглелди башкы номчуп таныштырар, оореникчилер кичээнгейлиг эдерти коор.

Словарь ажылы.

Чемелеткен — кончуттурган; кыйыг-кыйыы-биле — кыдыы-биле; сергектенип — омак болуп, хоннун чазап; карак ажыт — дурген-не.

Созуглелди кезектер аайы-биле оореникчилерге номчудар,

Катаптаашкын. Созуглелдин  утказын сайгарары-биле айтырыглар салыр:

1. Башкынын демдек салыр деп турарын дыннааш, чуге «2» демдек амырап турарыл? 2. Аккырмаа кичээлдерге канчаар белеткенип турган-дыр? 3. Авазы уруун чуге чемелеп турганыл? 4. «2» демдек сан кичээлинде уругларнын кыдыраажынга хонуптар дээш, канчаар кызып турган-дыр? 5. «2» демдек Аккырмааны коргенде, чуге карак ажыт дезиптерил? 6. Бо чогаалда автор кандыг уран-чечен арга ажыглаан-дыр?

Диригжидилге аргазы дээрге чогаалга амылыг эвес чувелерни кижи ышкаш дириг кылдыр чуруп коргузери, чижээ, хат улуп турган, хун бакылап келген, дамырак ырлап чыткан.

6. Бот ажыл.

Чечен чугаага чуруктан чурааш, оон адаанга утказы чоок домакты чогаалдан ушта бижи.

7. Рефлекция.
8. Онаалга. Дурумнер бижиир.

Темазы: Кл.д.н. Н.Носов. Бодалга бодааным.

Сорулгалары: 1. Школачы кижиниң хуузунда ажылынга - өөредилгезинге кызымак, харыысалгалыг, сонуургалдыг болур чоруун оттуруп, билиг чедип алырының үндезинин билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Н. Носовтун чогаалдары, очулдурган чогаал, очулдурукчу, чечен чугаа.

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, кол утказын, темазын тодарадып, чечен чугаада деннелгелиг домактарны эскерип билири. Номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржип, оон утказынга дуушкек харылзаалыг чугаа тургузары.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Н.Носов. Бодалга бодааным.

НОСОВ Николай Николаевич (1908—1976) — совет уруглар чогаалчызы, киносценарист. Ол шулук, чечен чугаа база шии чогаалдары бижип чораан. Оон, эн билдингир уругларга бижээн чогаалдары: «Незнайка учится», «Незнайка-путешественник», «Приключения Незнайки и его друзей», «Незнайка в Солнечном городе», «Незнайка на Луне», «Живая шляпа», «Мишкина каша» дээш оон-даа оске.

Созуглелди башкы номчуп таныштырар.

2.  Словарь ажылы. 

Баш ашкан — дыка ковей: ээдереп калган — аайын тыппайн барган; алан кайгап — элдепсинип; баартыктыг — фартуктуг; кара олчаан — аажок домей.

3. Созуглелдин  утказын сайгарары-биле айтырыглар салыр:

1.Витя онаалга кылырда, башкызынын, кандыг чагыын сагып турар-дыр? 2. Витя эгезинде бодалганы чуге шын эвес бодап турганыл? 3. Кандыг арганы ажыглааш, оол бодалганы шын бодап алган-дыр? 4. Витя биле Ликаны демниг алышкылар деп болур бе? 5. Сен дунмацга канчаар дузалажып турар сен? Азы сенээ акын, азы угбан, онаалга кылырынга канчаар дузалажып турарыл?

4. Кыдыраашка ажыл.

1. Ажылчын кыдыраашка деннелгелерлиг домактарны ушта бижи.

Созуглелди оореникчилер илчирбелеп номчуур.

Чечен чугаа дээрге тоожулалдын (тоожуп бижээн чогаал) биче хевири. Чечен чугаага кижинин амыдыралындан бир болуушкунну чуруп бижээн болур. Уругларга бижээн чечен чугааларнын темазы байлак: дириг амытаннар дугайында, уругларнын ооредилгези, оюну, дыштанылгазы, амыдыралынга болган болуушкун дээш оон-даа оске.

5. Рефлекция.

6. Онаалга. Ар. 23, номчуур

Темазы: Е.Танова Ийи 2.

Сорулгалары: 1. Школачы кижиниң хуузунда ажылынга - өөредилгезинге кызымак, харыысалгалыг, сонуургалдыг болур чоруун оттуруп, билиг чедип алырының үндезинин билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Е. Танованын чогаалдары, чечен чугаа, сос-биле ажыл.

Мергежили: созуглелди рольдар аайы-биле аянныг, медерелдиг номчааш, кол утказын, темазын тодарадып, созуглелде чоок база удурланышкак уткалыг состернин чижектерин эскерип билир. Созуглелди уткалыг кезектерге чарып, эдерти чугаалаары. Номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржип, кол маадырга кыска характеристика бээри. Чурук-биле ажыл.  Илчирбелей эдерти чугаалаары

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

1. Богун Е. Танованын  «Ийи 2» деп чечен чугаазын  номчуп таныжар бис.

 ТАНОВА Екатерина Туктуг-ооловна 1930 чылдын март 27-де Сут-Хол кожууннун, Суг-Аксынга торуттунген. ССРЭ-нин, чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1981), Тыванын; улустун чогаалчызы.

2. Сѳзүглелди эки  номчуур  ѳѳреникчилер аянныг номчуур.

Номчаан чүүлүӊ утказын чоорту, бир кеэээн номчааш-ла,  уруглар биле сайгарып,  билдинмес сѳстерниӊ тайылбырын кылыр.

3. Словарь ажылы.

Чир шон душкен — аажок каттырышкан.

4. Рольдап номчууру.

Чечен чугааны рольдар аайы-биле (Толя, Откан-оол, автор, башкы, Кара-кыс) аянныг номчуур.

5. Кыдыраашка ажыл.

 Чогаалдан шээжилээр, «багай» демдек, хоорежир, баштай деп состернин чоок база удурланышкак уткалыг состерин кыдыраажынга бижи: Улегери: дынзыг — ыыткыр; оожум.

6 . Катаптаашкын.

 Е. Танованын «Ийи 2» деп чечен чугаазынын темазы кандыг-дыр? 2. Откан-оол биле Толя кандыг чылдагаан-биле «ийи» демдек алганнарыл? 3. Толяга кандыг суме кадар сен? А Откан-оолга? 4. Бо оолдарныц клазында кым кичээл бурузунге белеткенип, эки ооренип турар-дыр? 5. Е. Танованын «Ийи 2» деп чечен чугаазын номчааш, кижи бурузу бодунга кандыг туннел ундурдунер?

7. Рефлекция.

8. Онаалга. Шулук ар.29 доктаадыр

Темазы: Ч.Ондар.  Эдилелдиң ээзинде.

Сорулгалары: 1. Өөреникчи кижиниң эт-херекселдеринге хумагалыг, бодунуң болгаш хөй-ниитиниң ɵнчүзүнге камналгалыг болурунга кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Ч. Ондарнын чогаалдары, шулук, оон тургузуунун онзагайлары.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы; кол утказын илереткен одуругларны тып билири; эге аяннажылганын хевирин тодарадып билир. Шээжи-биле аянныг номчууру. Бижимел харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы (дурум чогаадыр).

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Ч.Ондар.  Эдилелдиң ээзинде.

1. ОНДАР Чан-оол Дозур-оолович 1931 чылда Чоон-Хемчик кожууннун Кара-Чыраа сумузунун Суг-Аксы суурга торуттунген. Чогаалчынын баштайгы шулуу 1959 чылда «Тыванын аныяктары» солунга парлаттынган. Ол «Дужут шолу», «Аржаан шолу», «Каргыраа» деп номнарын чырыкче ундурген. Тыванын, чогаалчылар эвилелинин, кежигуну.

1. Шулукту башкы аянныг номчуур.

Ч. Ондар

Эдилелдин ээзинде

Ишти, дашты былчак хирлиг,

ийи, уш-даа арны узук,

кыдыгларын шыймак долган

кыдырааш, ном харааданчыг.

Азыглары мугурарты

аткаар, ишкээр сыгыгланган —

суккан чуулдер ындыг чуттуг,

сумканын багында бе?

Сумка кайын багай болур.

Шупту буруу ээзинде-дир.

Ээнин боду кандыг болдур,

эди база ындыг болгай.

2. Словарь ажылы.

Харааданчыг — хомуданчыг; мугурарты — азыы чок  кылдыр; аткаар — даштынче.

3. Аянныг номчулга.

Шулукту утказынга дуушкен аян-биле номчунар.

4. Кыдырааш-биле ажыл.

1. Кыдырааш, номну канчаар эдилээнин коргускен состерни тыпкаш, орус дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи.

2.   Ажылчын кыдыраашка оореникчи кижинин эт-севин канчаар эдилээринин дугайында 3—4 дурумден чогаадып бижи.

5.  1. Шулукту номчаан соонда кижиге кандыг сагыш-сеткил оттуп кээр-дир: оорушку, чоргаарал, ыяткан, эпчоксунган? 2. Шулукту номчааш, бодунга кандыг туннел ундурдун? Сээн бодалынны бадыткап турар туннел состер шулукте бар-дыр бе? 3. Одуругларнын эге ужуктери канчаар аяннажып турар-дыр?

6.  Онаалга.  Шулук ар.29 доктаадыр.

Темазы: О. Саган-оол Күскү аргага

Сорулгалары: 1. Чылдың аңгы-аңгы үелериниң иштинден күскү бойдустуң чурумалын чогаалдардан ханы билип ап, боттарының хайгааралдары-биле холбап билиринге чаңчыктырар; ыяштарның, оът-сигенниң, бүгү-ле дириг амытаннарның чайгы турганындан ылгалын эскерип билир.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: О. Саган-оолдун чогаалдары; чечен чугаа, бойдус чурумалы, чогаадыг-чурумал.

Мергежили: куску арганын оскерлиишкиннерин эскерип билири, ук оскерлиишкиннерни коргускен состерни шын ажыглап билири, аас-биле бойдус чурумалын тургузар; чогаалга даянып, кыска чогаадыг-чурумалды бижип билири. Очулдурулга. Чурук-биле ажыл.  Чогаадыг бижиири.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

1. Чылдын уелери. Тодуг-догаа кузумейни.

О. Саган-оол

Куску аргага

(«Тоорукчуга таварылгалар» деп чечен чугаадан узунду)

САГАН-ООЛ Олег Карламович 1913 чылда Шемиге торуттунген. Чогаал ажылын 1938 чылда эгелээн. Оон баштайгы чогаалдарынын (шулуктер, чечен чугаалар, шиилер) чыындызы 1958 чылда чырыкче унген. Ол уругларга «Эжишкилер», «Хураган» деп чечен чугааларны бижээн. О. Саган-оол П. Ершовтун «Могенниг аътчыгаш» деп шулуктээн тоолун очулдурган. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1945).

2. Сѳзүглелди башкы болгаш эки  номчуур  ѳѳреникчилер аянныг номчуур.

Номчаан чүүлүн утказын чоорту, бир кеэээн номчааш-ла,  уруглар биле сайгарып,  билдинмес сѳстернин тайылбырын кылыр. 

Башкы номчааш, айтырыглар салыр.

Автор чуу деп ыяштар дугайында бижээн-дир? Дыттарнын, поштернин, шивилернин аразында ылгалын чугааланар

3. Словарь ажылы: ожукталып бадар, падагар, уруунеп чиир, хавык, бийир, сестир, сураа деп состернин синонимин тыптырар.

Мыйгак-хараганнар — сырый бурулерлиг, улуг чараш чечектерлиг чадан, ыяш (рододендрон); шырышталы берген — шыргай апарган, кижи эртип албас; ожукталып — кылын кылдыр; бадагар — улуг, семис; уруннеп чип олурган — казып чип олурган; кургамзык — аянныг эвес.

4. Кыдырааш-биле ажыл.  Дыт, хадын, шиви, пош, хады, мыйгак-хараган, чингис, киш-кулаа, чочагай, тоорук деп состерни орус дылче очулдургаш, оларны «Хурээлелде» канчаар болуктеп турарын барымдаалап, блуктерге чара бижи (ыяштар, чадан ыяштар дээш оон-даа оске).

5. Катаптаашкын.  

1. Созуглелди чуге «Куску аргада» деп адааныл? 2. Куску аргага кандыг оскерлиишкиннер болу бээр-дир, чогаалга даянмышаан, бодуннун эскериглеринни база ажыглап тургаш, харыыла. 3. Куску арганын каас-чаражын чуруп коргузери-биле чогаалчы кандыг состерни база кандыг уран-чечен аргаларны ажыглаан-дыр? 4. Кустун; кайы уезинин оскерлиишкиннерин чуруп коргускен деп бодаар сен (эрте, ортаа, орай), чуге? Чурукта кустун кайы уезин коргускен-дир? 5. «Куску аргага - деп созуглелди чуге бойдус чурумалы дээрил?

Бойдус чурумалы (пейзаж) дээрге бойдустун каас-чаражын, оон чылдын, уезинин аайы-биле оскерлиишкиннерин чуруп коргускени. Ол чогаалда болуушкуннарнын ниити байдалы-биле тудуш болгаш чогаалдын маадырынын сагыш-сеткилин, амыдыралын чуруп кергузеринге база дузалаар.

6. Рефлекция.

7. Онаалга. Ар. 31 номчуур.

Темазы: Э Кечил-оол. Кайгамчыктыг картошкам.

Сорулгалары: 1. Шүлүктүң утказынга дүүштүр уругларның ногаа аймаанга үнелелин деткиир; картошка болгаш ɵске-даа нога аймаан ɵстүрүп, ооң  эки дүжүдүн алыр дизе, ажылгыр болур чорукка чаңчыгарын сагындырар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Э.Кечил-оолдун чогаалдары; шулук.

Мергежили: утказынга дууштур аянныг номчулга; шулуктун созуглелинге чурук чурууру; бижимел харылзаалыг чугаа (рецепт).

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Э. Кечил-оол. Кайгамчыктыг картошкам.

1. Киирилде беседа.КЕЧИЛ-ООЛ Экер-оол Дулушович 1934 чылдын декабрь 1-де Улуг-Хем кожууннун; Ак-Кожагар деп черге торуттунген. Чогаал ажылын чечен чугаалары «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган. Ол «Чечектерим» (1967), «Экии, хунум» (2004) дээш, ниитизи-биле сес номнун, автору. А. Барто, С. Маршак, С. Баруздин, С. Есенин болгаш оскелернин-даа шулуктерин тыва дылче очулдурган. Тыванын чогаалчылар эвилелинин кежигуну.
2. Картошканын болгаш чамдык оске-даа ногаа аймаанын тывылган тоогузу. Кижинин амыдыралынга ногаа-чимис аймаанын ажыктыы. Ону бо хуннерде амыдырал-биле деннеп, ногаа аймаандан кандыг-кандыг чемнер кылып болурун уруглардан айтырар.

Шулукту оореникчилернин боттарынга иштинде номчуткаш, шулукте чунун дугайында чугаалап турарын айтырар.

Шулукту башкы номчуур.

Э. Кечил-оол Кайгамчыктыг картошкам

Кайгамчыктыг картошканы —

кандыг-даа чем болу бээр.

Хамык чонга хундуткелдиг

 хавыяалыг картошкамны.

Картошканы казып турда,

 хаваам безин деритпес аан.

Казып, ажаап чыып тургаш,

 каткым келир хайлыг эр мен.

Картошканы казып турда,

 кандыызы-даа коступ келир:

хаван, адыг, сарбашкын дээш —

 катырынчыын кандыг дээрил!

Дурзузунун каттырынчыы —

 дужудунун чаагайы ол.

Ынчангаштын картошканы

ырлыг-шоорлуг ажаап аар мен.

Эки дужут боду келбес —

 ээзинин холу билир,

 ажаалдазы эки болза,

алыры-даа — анмаар долар.

Картошкамны кандыг дээрил —

 каяа-даа бол хундулуг чем.

Кандыг-даа аалчы моорлап кээрге,

харын чоргаар соннээр чемим!

Словарь ажылы. 

 Хавыяалыг — алдарлыг; анмаар — эт-херексел, далган-тараа шыгжаар тудуг; соннээр — хундулеп чемгерер.

Аянныг номчулга.

Шулукту оон утказынга дууштур аянныг номчуур.

Кыдыраашка ажыл.

Бир-ле чувениц хевирин сагындырар картошка дурзузун чуру. Анаа тааржыр одуругларны шулуктен ушта бижи азы бодун, чогаат.

Катаптаашкын.

Номда айтырыглар-биле ажыл.

1Бо шулукту кандыг аян-биле номчуп болурул: чоргаар ланган, мунгараан, когуткен, амыраан? 2. Картошканы мактаан одуругларны тыпкаш, аянныг номчу. Ону чуу деп мактап турар-дыр? 3. Чуге картошканы ийи дугаар хлеб дээрил? 4. Куску уени чуге тодуг уе дээрил? 5. Кожаланчак аяннажылгалыг строфанын, чижээн номчу.

Рефлекция.

Онаалга. ар. 33 бижиир.

Темазы: Ч.Ондар Кыштың тыныжы.

Сорулгалары: 1. Орай күстүң демдектерин, бойдустуң ɵскерлиишкиннериниң онзагай чүүлдерин   шиңгээдип алыр..

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Ч.Ондарнын чогаалдары. Аян, темп, эпитет дугайында билиг.

Мергежили: орай куску бойдустун чурумалынын демдектерин танып билир; шулуктун аянныг номчулгазын утказынга дууштурер. Номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржип, бо темага бижиттинген оске чогаалдын адын, чогаалчызын адаар. Шээжи-биле аянныг номчулга.

 Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

Ч.Ондар Кыштың тыныжы.

Сѳзүглелди башкы болгаш эки  номчуур  ѳѳреникчилер аянныг номчуур.

Ч. Ондар

Кыштын тыныжы

Кырлар кырын бысканнап каан

кыржан дески куу булут

шынаа, хемче кирдим дээнзиг,

чывар, соокту медээлеп тур.

Узуктел чок силгип кээрге,

уступ тоглаан сарыг буру

онгар, ажыт булуннарже

овааланып тырлып-ла тур.

Доозуннуг казыргызы

долгандыр шаап, ээргииштелип,

додуккан мээн, арнымдыва

довураан-даа челбигилээр.

Алдын кустун ону чидип,

 аяс кок дээр куурарып,

соок кыштын тыныжынын

 солчуп кирип келгени бо.

Словарь ажылы. 

Бысканнап каан — шыва алган; кыржан — сооксумаар; доозун — шогжегер, дургектелип келген довурак-бок; казыргы — хаттын киткей каап, долгандыр шавары; додуккан — салгын-хатка хурертир каксып алган; челбигилээр — хадый кагар.

Аянныг ночулга.  

Шулукту аянныг номчу. Кандыг аян база темп-биле номчуур болза, тааржыр-дыр: дурген сергек, оожум мунгак.

Кыдыраашка ажыл.  

Кыржан булут, куу булут, сарыг буру, алдын кус, кок дээр, соок кыш деп эпитеттерни ажылчын кыдыраашка бижи.

Катаптаашкын.  Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. Шулукте кустун кайы уезин чуруп коргускен-дир? 2. Орай кустун чурумалын чураан деп канчаар билип ап болурул? 3. Шулук номчукчунун кандыг сагыш-сеткилин оттурарыл? 4. Кыштын чоокшулап келгенин бойдустун кандыг болуушкуннары медээлеп турар-дыр? 5. Аас-биле орай кустун чуруун деннелге, диригжидилге, эпитет аргаларын ажыглап, чуру. 

Эпитет дээрге чувенин, уран-чечен тодарадылгазы-дыр. Эпитеттер чувелернин доктаамал болгаш таварылга бооп кеступ келген шынарын коргузер. Чижээ, тояанчы хат, ногаан оът, эрес эр.

Рефлекция.

Онаалга.  Шулукту доктаадыр.

Темазы: Чурук-биле ажыл. «Алдын күс»

Сорулгалары: 1. Күстүң демдектерин, бойдустуң ɵскерлиишкиннериниң онзагай чүүлдерин коргузуп, чурук ёзугаар харылзаалыг чугаа тургузуп, чогаадыг бижиир.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Дилиг: бижимел чугаа, чогаадыг, оон негелделери.

Мергежили: чогаадыгга негелделерни сагып, кыска чогаадыг бижип ооренири.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра. Д. Остроуховтун “Алдын кус” деп чуруу.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

1. Дерии: Д. Остроуховтун “Алдын кус” деп чуруу

“Кажан, чуу бооп турарыл?” дээн айтырыг-биле самбырада азып каан чурукту харылзаштырып тургаш, ажыл чорудар.

Куску бойдуска хамаарышкан болуушкуннарнын аразында харылзаазын шын угаап-билип, тодарадып шыдаптар аргазын илередир сорулга-биле дараазында айтырыгларны салып болур:

– Кустун кандыг демдектерин билир силер?

– Куску бойдуста чуну эн-не сонуургаар силер?

– Куску бойдуста болуушкуннарны аданар?

–Аннар болгаш куштар кузун чуну кылырыл?

Бойдуста кандыг оскерилгелер эгелээн-дир? Чаа чуну эскердинер?

      –Чайгы хун биле куску хунну денненер.

–Бойдуста кандыг-кандыг оннер бар-дыр (Чай-биле деннээр.) Эртен, кежээ агаарнын, температуразы кандыг апарганыл? Ону чуден билип ап болурул?

–Чайнын болгаш кустун, айларын аданар. Оларнын аттарын бижип алынар.

• Сентябрь кустун; каш дугаар айы-дыр? Чайгы бойдус биле сентябрь айда оскерлиишкиннерни деннеп чугааланар.

Кижи торээн черинин бойдузунун, дугайында эки билип алыр деп бодаар болза, ону хайгаарап билир, анаа ынак болур ужурлуг. Оон ангыда янзы-буру чогаалдар, ооредилге номнарында бердинген чечен чугаалар, шулуктер, эртем-тайылбырлыг чуулдер, тоолдар дамчыштыр бистинчуртувустун бойдузунун чараш каазын, оон байлаан билип, шингээдип ап болур. 

Кажан, чуу бооп турарыл? деп чуулде он болгаш солагай

талазында дужаашкак 5 — 5 домактар бердинген.

Он талазында домак солагай талазында домакты утка талазы – биле бадыткаар ужурлуг.

Башкы самбырага баштай солагай талада домактарныц дугаарын бижип каар. Оон соонда ол саннарныц дужунга оц талада домактарнын, дугаарларын бижиир.

• Бирги домакты каш дугаар домак бадыткап турар-дыр?

• 2 дугаар домак.

Шак мындыг янзылыг кылдыр харылзаалыг домактарны тургузуп, бирги чаданьщ саннарыныц дужунга ийиги чадада саннарны бижиир.

Дес-дараалашкак уткалыг домактарнын, дузазы-биле чай дугайында аас-биле чугаа тургузар.

Чурук-биле ажыл. Чурукта кустун кандыг оннерин коргускенин оореникчилер боттары тып чугаалаар

Рефлекция.

Онаалга. Улегер домактар бижиир.

Темазы: Ю. Кюнзегеш. Шартылаа биле кымыскаяк.

Сорулгалары: 1. Кижиниң амыдыралынга күш-ажылдың ужур-дузазын билиндирип, күш-ажылды хүндүлээр, ажыл кылырынга чүткүлдүг болурунга кижизидер. Хɵй-ниитиниң ажыл-херээнге киржип, ажыл кылып ɵɵрениринге, ажылга харыысалгалыг болурунга чаңчыктырып, «чалгааның мурнунда  - кочу» деп чүвени билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Ю. Кюнзегештин чогаалдары, басня. 

Мергежили: роль аайы-биле аянныг номчулга. Чогаалдын маадырынын дугайында бодал. И. Крыловтун «Стрекоза и муравей» биле Ю. Кюнзегештин басняларын деннээри. Чурук-биле ажыл, утказынга дууштур аянныг номчулга; шулуктун тургузуунун эге сайгарылгазы; харылзаалыг аас чугаа (кандыг-бир мергежилдин ажыктыы). Шээжи-биле аянныг номчууру

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.

Ю. Кюнзегеш. Шартылаа биле кымыскаяк.

ЭКИ КЫЛГАН АЖЫЛ — ЭЛЕП-ЧИТПЕС АЛДАР

КЮНЗЕГЕШ Юрий Шойдакович 1927 чылдын октябрь 17-де Тожу кожууннун, Арбык деп черге торуттунген. Чогаал ажылын 1942 чылда эгелээн. «Ховунун аялгалары» деп баштайгы ному 1952 чылда чырыкче унген. Ол тыва, орус, алтай дылдарда унген 18 шулуктер чыындызынын, автору. Ю. Кюнзегеш уругларга «Ийи харлыг кижи», «Хараачыгай хоорайы», «Бичии капитан», «Акымнын, портфели», «Беш алышкы» деп шулуктерни бижээн. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин, кежигуну (1949), Тыванын; улустун чогаалчызы.

Басняны башкы номчуп таныштырар.

Ю. Кюнзегеш

Шартылаа биле Кымыскаяк

(Басня)

Шартылаажык бир-ле эртен

чаргырткайнып, шуугап келген:

 – Ууле-херээ будуп чадаан

 узук-боолук Кымыскаяк!

Дуне, хундус,

бургег, каанда

дувуренчиг кыннып алган,

будурупкен ажылыц чул?

Ширик черни уттей каскаш,

 ширен паш дег ог-даа тиктим.

Шиви хая унуп чорааш,

Шивит чук-даа ужеледим. 

Кыжын донмас,

хырным то дуг...

Чайны оттур чулчурааштын

Шартылаажык, чуну кылдын?

Шартылаажык тула бергеш,

чанчанмышаан ынай болган...

Артык сос чок Кымыскаяк

анчыг хейге харыы бербээн,

оон септеп, оорун сургаан:

«Ажыл-ижи шуудаваанда,

 алгырарга, дужук чок боор...»

 Словарь ажылы 

Ширик — сырый оскен оъттун, дазылдары-биле тутчу берген хорзуннун устуку каъды; ширен паш дег — хокпак; шивит — минералдыг сарыг азы кызыл будук (охра); чанчанмышаан — кончуттунмушаан; дужук чок — дуза чок.

Аянныг номчууру.

Басняны рольдар аайы-биле аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл

Орус улустун, «Делу — время, а потехе — час» деп улегер домаан очулдургаш, кыдыраажынга бижи. Оон, утказын канчаар билип турарынны аас-биле чугаала.

Басняны строфа аайы-биле оореникчилерге номчудар.

Катаптаашкын. Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. Баснянын, кайы маадыры сенээ кончуг таарышты, чуге? 2. Автор сенээ чунун дугайында сагындырар дээш, бо басняны бижээн-дир? 3. Кымыскаяк чуге оорун «Ажыл-ижи шуудаваанда, алгырарга, дужук чок боор...» — деп сургааныл?

Басня дээрге бир-ле чувени угааткан кыска шулук чогаалы, оон соолгу одуруглары сургаалдыг уткалыг боор. Басняларда кижилерни дириг амытаннар, куштар, курт-кымыскаяктар, ыяштар, чечек-унуш солуп турар. Чижээ, кымыскаяк — ажылгыр кежээ кижини, дилги — кажар кижини, сааскан — чалчырааш кижини дээш оон-даа оске.

Онаалга ар.36 номчуур.

Темазы: Ю.Кюнзегеш. Ажыл.

Сорулгалары: 1. Кижиниң амыдыралынга күш-ажылдың ужур-дузазын билиндирип, күш-ажылды хүндүлээр, ажыл кылырынга чүткүлдүг болурунга кижизидер. Хɵй-ниитиниң ажыл-херээнге киржип, ажыл кылып ɵɵрениринге, ажылга харыысалгалыг болурунга чаңчыктырып, «чалгааның мурнунда  - кочу» деп чүвени билиндирер, кижинин амыдыралынга куш-ажылдын ужур-дузазын билиндирип, куш-ажылды хундулээр, ажыл кылырынга чуткулдуг болур чорукка оореникчилерни кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Ю. Кюнзегештин чогаалдары.

Мергежили: утказынга дууштур аянныг номчулга; шулуктун тургузуунун эге сайгарылгазы; харылзаалыг аас чугаа (кандыг-бир мергежилдин ажыктыы). Шээжи-биле аянныг номчууру

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Кичээлди куш-ажыл дугайында улегер домактар-биле ажылдан эгелеп болур. Оларны самбырадан шын номчудуп, уткаларын сайгарар.

Ада-иелернин, торелдернин кайда-кайда ажылдап турарын, оларнын тускай эртеминин болгаш ажылынын дугайында оореникчилер-биле чугаа кылыр.

Шулукту эки номчуур оореникчилерге номчудар.

1. Ю. Кюнзегеш

Ажыл

Ажыл шупту хундуткелдиг,

аар, чиик деп ылгалы чок.

Ажыдыышкын, тиилелгеге

алдын дулгуур — мергежил ол.

Шушпен болгаш чалгаа болза,

 чуу-даа ажыл дек бутпес.

Чурек биле чуткул турда,

 шуутсунер чуве турбас.

Чус чыл кылыр ууленни

чурээн боду шилип алзын —

чугле кежээ, чугле эрес —

 чуткул, соруун кошкаш кылба!

Шулукту башкы аянныг номчуур болгаш дараазында айтырыгларны салыр.

• Шулукте ажыл дугайында канчаар, чуу деп бижээнил?

• Автор аныяк салгакчыларга кандыг чагыг бергенил?

3. Шулукту оореникчилерге кезектеп, дынналдыр номчудар.
4. Кыдыраашка ажыл. Кичээлдин, темазын бижиткеш, самбырада куш-ажыл дугайында улегер домактарны болгаш “Ажыл” деп шулуктун соолгу  строфазын ушта бижидер.
5. Шулукту оореникчилерге иштинде номчуткаш, номда айтырыгларга харыыладыр.

• Чус чыл кылыр ууленни чурээнбоду шилип алзын деп чуу дээни ол, тайылбырланар. Силер кым болуксаар силер?

Словарь ажылы.

• Шушпен, дек бутпес, чуткул, шуутсунер, кежээ, эрес, ууле деп сестерни утказы домей состер-биле солунар.

Дек [тэък] — дурген; шуутсунер — тувексинер; ууле — ажыл-херек.

Шулукту аянныг номчу, оон кайы одуругларын чагып йорээн аянныг номчуурул?

Катаптаашкын.  Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. Ю. Кюнзегеш чуге кандыг-даа ажыл хундуткелдиг деп турарыл? 2. Кандыг-даа ажылдын будери чуден хамааржырыл? 3. Чогаалчы сенээ кандыг чагыг берип турар-дыр? 4. Бир дугаар строфанын эге ужуктери канчаар аяннажып турар-дыр? 5. Кижи бурузу бир мергежилди шилип алгаш, оон ажыктыын чугаалаар.

Чижээ, Чурукчу дээрге энсолун мергежилдернин бирээзи. Ол бойдустун кайгамчыктыг булуннарын чуруп, делгелгелерни кылыр. Чурукчуларнын ачызында номнар онгцр, чараш болгаш номчукчуларныц кичээнгейин хаара тудар. Чурук чулар чуну чуруп турары-биле бот-боттарындан ылгалыр: кижи чуруур болза, портретист дээр, бойдус чурумалы чуруур болза, уран чурукчу (живописец), чугле карандаш-биле чуруур болза, график, театрда ажылдап турар болза, театр чурукчузу дээш оон-даа оске. Чурукчуларнын дузазы-биле чараш чуулдерни эскерип ооренир бис. 

Сонуургактарга. Баштайгы тыва ужудукчу — Кидиспей Чооду. Ол Оренбургтун ужар чуул школазын дооскаш, 1938 чылдын, ноябрь 11-де Абакандан Тываже «ПО-2» деп самолёттуг бир дугаар ужуп келген.

Рефлекция.

Онаалга  Шулук ар. 38 доктаадыр.

Темазы: О. Сувакпит. Арзылан биле Пар

Сорулгалары: 1. Кижиниң амыдыралынга күш-ажылдың ужур-дузазын билиндирип, күш-ажылды хүндүлээр, ажыл кылырынга чүткүлдүг болурунга кижизидер. Хɵй-ниитиниң ажыл-херээнге киржип, ажыл кылып ɵɵрениринге, ажылга харыысалгалыг болурунга чаңчыктырып, «чалгааның мурнунда - кочу» деп чүвени билиндирер, кижинин амыдыралынга куш-ажылдын ужур-дузазын билиндирип, куш-ажылды хундулээр, ажыл кылырынга чуткулдуг болур чорукка оореникчилерни кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: О. Сувакпиттин чогаалдары, басня.

Мергежили: номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржир. Чогаалдын болуушкунунга азы маадырынга унелелди бээр. Шээжи-биле аянныг номчулга болгаш сценажыткан коргузуг (пантомима).

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Кичээлди куш-ажыл дугайында улегер домактар-биле ажылдан эгелеп болур. Оларны самбырадан шын номчудуп, уткаларын сайгарар.

СУВАКПИТ Олег Одербеевич Чооон-Хемчик кожууннун Баян-Дугайга 1926 чылдын май 9-та торуттунген. Чогаал ажылын 1942 чылда эгелээн. Баштайгы «0орушкунуц ыры» деп шулуктеринин ному 1955 чылда чырыкче унген. Уругларга «Бичии оннуктерге» (1959), «Найырал» (1962), «Харым каш-тыр» (1971) деп чогаалдар номнарын ундурген. Чогаалчынын, бичиилерге бижээн чечен чугаалары «Сылдысчыгаш», «Тыванын, аныяктары», «Шын» солуннарга, «Улуг-Хем» альманагынга парлаттынып, соолунде барып «Тывынгыр оол» (1965), «Чадаг-Ашак» (1975), «Дестунместер» деп номнар кылдыр парлаттынган. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну.

Басняны башкы номчуп таныштырар.

О. Сувакпит

Арзылан биле Пар

(Басня)

Айлар эрткен. Ийи оннук

 ажыл-ишчи чарыш туннээн:

Арзыланнын, ийи чус хуу,

амдыызынын чус он болган.

Анаа оорээн оннуктер-даа

 аъжын-чемин делгевиткен.

Парнын чазаан сандайынга

Арзылацы саадавыткан,

 байгы чемни хоореп-хоореп,

 амданнанып чий-ле берген.

Арзыланнын кылганынга

аштырган Пар олурупкаш,

ол-ла дораан ойта душкен —

оозу чуурлуп чаштай берген.

Кедизин-даа, шынарын-даа

херексевес кижилернин

ажылынын туннелдери

Арзыланга кончуг демей.

Словарь ажылы.

Саадавыткан — олурупкан; кедизин — туннелин, кандыг болурун.

Басняны стофа аайы-биле оореникчилерге аянныг номчудар.

Катаптаашкын. Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. Баснянын маадырларын ада. Олар кылган ажылын канчаар куусеткен-дир? 2. Кым ажылын эки кылган-дыр? 3. Арзылан ажылын 200% кылган-даа болза, чуге оон сандайы шынар чок болганыл? 4. Кайы одуругларда баснянын кол утказын дамчыткан-дыр? 5. Баснянын эн соолгу строфазын кандыг улегер домак-биле солуп болурул? 6. Бо чогаалды чуге басня дээрил?

Рефлекция.

Онаалга. ар.39 аянныг номчулга.

Темазы: О. Сувакпит Салааларым (Узунду)

Сорулгалары: 1. Кижиниң амыдыралынга күш-ажылдың ужур-дузазын билиндирип, күш-ажылды хүндүлээр, ажыл кылырынга чүткүлдүг болурунга кижизидер. Хɵй-ниитиниң ажыл-херээнге киржип, ажыл кылып ɵɵрениринге, ажылга харыысалгалыг болурунга чаңчыктырып,  кижинин амыдыралынга куш-ажылдын ужур-дузазын билиндирип, куш-ажылды хундулээр, ажыл кылырынга чуткулдуг болур чорукка оореникчилерни кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: шулук, улустун аас чогаалы-биле холбаары.

Мергежили: утказынга дууштур аянныг номчулга; харылзаалыг аас чугаа. Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. Кичээлди куш-ажыл дугайында улегер домактар-биле ажылдан эгелеп болур. Оларны самбырадан шын номчудуп, уткаларын сайгарар.

Шулукту башкы номчуп таныштырар.

О. Сувакпит

Салааларым (Узунду)

Салааларым саны каш деп,

санап тургаш, билип аар мен.

Бир холумда:

бирээ, ийи, уш, дорт, беш.

Бирээзинде:

бирээ, ийи, уш, дорт, беш.

Олар шупту каттышкаштын

он-дур, санап кордувус-даа.

Оя соглээн, шынын соглээн

олар шупту аттарлыг де.

Улуг салаа — удуртууйн дээр.

Башкы салаа — башкылаайн дээр.

Ортаа салаа — очулдурайн дээр.

Биче салаа — бижээчилээйн дээр.

Хеймер салаа — хевилээйн дээр.

Корбес сен бе, шуптузу-ла

хойну билир эртемденнер.

Ол-даа канчаар,

оон ынай база дынна.

Бапаа-маадыр — хой кадарзын.

Бажы-курлуг — сиген кессин.

Ортаа-мерген — кажаа тутсун.

Уваа-шээжек — инек сагзын.

Биче-моомей — анай тутсун.

Салааларым кандыг-дыр чээ,

салымныг-ла малчыннар аа?

Адыр-адыр,

ам-даа улам тоогуп берейн.

Матпаадыр — баштактаныр.

Бажы-шапы — баяннаар.

Ортаа-чечен — ойнадыр.

Уян-шээжек — улус чалаар.

Бичии-боовей — бир ыр ырлаар.

Кандыг-дыр че, салааларым,

кайгамчык-ла артистер аа?

Мени черле узе кирбе,

мени дынна, доктаадып ал.

Салааларым, шыны херек,

тывызыкта база кирген.

«Улуг-биче алышкылар,

узаны бээр алышкылар.

Чарылбас алышкылар,

чазаныр алышкылар». (Салаалар)

Холдарымнын салаалары

ховар диген эртине-дир.

 Амыдырал чечекшиткен

ажылчыннар — дарганнар-дыр.

Ийи холум салаалары

игилимни ойнап чорзун!

Ижи-биле, кужу-биле

ие-чуртум каастап чорзун!

Словарь ажылы.  

 Хевилээйн эргижирээн сос — ундурейн, парлаайн (парлалга черинге).

Шулукту ооренкчилерге аянныг номчудаар.

Кыдыраашка ажыл.

Салааларнын аттарын ушта бижи.

Катаптаашкын. Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. О. Сувакпиттин «Салааларым» деп шулуу тыва улустун аас чогаалынын кандыг хевиринге домей-дир? 2. Бо шулукту кандыг аян-биле номчуур болза, оон утказынга дугжурул (эпчоксунуп эгенген, чоргаарланып мактаан)? 3. Салаа бурузун бистер канчаар адаар бис, а улустун аас чогаалында олар кандыг аттарлыг-дыр? 4. Салаа бурузун канчаар мактап, кымнарга демейлээн-дир? 5. Авторнун салааларга йорээл состерин аянныг номчааш, канчаар билип алганынны чугаала. 6. А сен чуну кылып билир сен, ада-иенге канчаар дузалажып турар сен?

Рефлекция.

Онаалга

Ар 39 аянныг номчуур.

Темазы: Чогаадыг.  Эки кылган ажыл – элеп-читпес алдар.

Сорулгалары: 1. Кижиниң амыдыралынга күш-ажылдың ужур-дузазын билиндирип, күш-ажылды хүндүлээр, ажыл кылырынга чүткүлдүг болурунга кижизидер. Хɵй-ниитиниң ажыл-херээнге киржип, ажыл кылып ɵɵрениринге, ажылга харыысалгалыг болурунга чаңчыктырып,  кижинин амыдыралынга куш-ажылдын ужур-дузазын билиндирип, куш-ажылды хундулээр, ажыл кылырынга чуткулдуг болур чорукка оореникчилерни кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Чогаадыг-угаап бодаашкынны тургузары

Мергежили: харылзаалыг аас чугаа.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

1. III. Чаа тема. Кичээлди куш-ажыл дугайында улегер домактар-биле ажылдан эгелеп болур. Оларны самбырадан шын номчудуп, уткаларын сайгарар.

Ада-иелернин, терелдернин кайда-кайда ажылдап турарын, оларнын тускай эртеминин болгаш ажылынын дугайында оореникчилер-биле чугаа кылыр.

Кандыг-даа ажыл уе-шакка чагыртыр болганда, бодунунарнын болгаш оскенин уезин шын унелеп, ажык чок черге уезин халас эрттирбес болурунга бодунарны чанчыктырып, хун чурумунун ужур-дузазын эки билип ажылдаар-даа, бот-кичээл кылыр-даа, ойнаар-даа уелеринерни бодамчалыг планнап алыр чорукка бодунарны чанчыктырынар.

Ада-иенернин бажын, (ог) ажылынга дузалашпышаан, амыдыралдын, куш-ажылчы чанчылдарынга ооренип алыр силер. О. Сувакпиттин  «Арзылан биле Пар» деп баснязынын маадыры дег болбас кылдыр ажылды кылып ооренир.

Уругларнын бот ажылы.

Чогаадыг-угаап бодаашкынны тургузары:

1. Бадыткаар дээн чувеннин дугайында кыска дыннадыг (тезис);
2. Бадыткал, угаап бодаашкын. Ону дараазында домактар-биле эгелеп болур: «Ону мынчаар тайылбырлап болур...», «Ол мынчаар болуп турар...», «Чуге дээрге ...»
3. Туннел. Колдуунда «Ынчангаш ...» деп сос-биле эгелээр.

Рефлекция.

Онаалга.

Темазы: К-Э. Кудажы Мыйыт.

Сорулгалары: 1. Амыдыралда болуп турар хөктүг ужуралдарга, солун болуушкуннарга үндезилээш, уругларны тɵрээн черинге ынакшылды, ооң кайгамчык каас-чаражынга чоргааралын оттурар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: К-Э.Кудажынын чогаадары, чечен чугаа, тоожуушкун аяны. Очулга.

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, кол утказын, темазын тодараткаш, айтырыгларга харыылаары. Чурук-биле ажыл.  Чогаалдын болуушкунунга азы маадырынга унелелди бээр. Тоожукчунун арнын оскерткеш, эдерти чугаалаары.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема.  Хөктүг ужуралдар, солун болуушкуннар. К-Э. Кудажы Мыйыт.

Чечен чугааны башкы дынналдыр номчуур.

Словарь ажылы.  

Удаажыраан — узамдыккан; чоп [чоъп] — ой; озаннар — чудук-ыяш тырлып доктааган; оска — озанга; моондактааш — шаптыктааш; аткак — кертик; тыртпа — илбек.

Созуглелди кезектер аайы-биле оореникчилерге номчудар.

Катаптаашкын. Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. Бо кандыг хевирнин (жанр) чогаалы-дыр: тоол, чечен чугаа? 2. Чогаалда болуушкун чылдые кайы уезинде база каяа болган-дыр? 3. Бичии оол сыырткыыжын канчап чидирип алган-дыр? 4. Чингежек чудук сыртанып алган балык деп керген чувези чуу болганыл? 5. Мыйыттын белди ызырып алганын оорунун коргени чуге чаяан болганыл? 6. Чонук ирей оолдарнын, чугаазын чуге элдепсинип сонуургавааныыл? 7. Балыктар-биле болган таварылга кижилерге чуну угаадып болур-дур? 8. Чонук-оол ирейнин «Улуургактын угааны чок» деп состерин оол улгадып келгеш, чуге «кончуг-ла ортекиг сос» деп унелээнил?

Чечен чугаада кирип турар кижилернин аттарын ададыр.

Чечен чугааны оореникчилерге дынналдыр номчудар. Утказын сайгарар.

Кыдыраашка ажыл.

Чогаалда балыктарнын аттарын орус дылче очулдургаш кыдыраажынга бижи.

Рефлекция.

Онаалга  ар.43 номчуур.

Темазы: С.Сүрүң-оол. Ууттунмас тоорук.

Сорулгалары: 1. Амыдыралда болуп турар хөктүг ужуралдарга, солун болуушкуннарга үндезилээш, уругларны тɵрээн черинге ынакшылды, ооң кайгамчык каас-чаражынга чоргааралын оттурар.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С.Сурун-оолдун чогаалдары, чогаалдаран эге, деннелге, бойдус чурумалы. 

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, кол утказын тодараткаш, маадырын сайгарып чугаалаар. Созуглелден уран-чечен аргаларны тывар. Калбак чогаалды шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа тема. С.Сүрүң-оол. Ууттунмас тоорук. («Чайгы хуннер» деп чогаалдан эге).

Чечен чугааны башкы дынналдыр номчуур, класс эдерти коруп, кичээнгейлиг дыннаар. Тондур номчаан соонда, номда бердинген айтырыгларга харыы бээр. 

Номда айтырыглар-биле ажыл.

1. «Ууттунмас тоорукта» болуушкун кайы уеде база каяа болуп турар-дыр? 2. Чогаалдын кол маадыры кым-дыр? Ол чайлагда кырган-ачазы сугга канчаар дузалажып турар-дыр? 3. Шериг-оол-биле кандыг солун ужурал болган-дыр?  4. Сен акыларынны эдерип, тооруктап чораан сен бе? Тооруктаар кижи тайгага кандыг дурумнерни сагыыр ужурлугул? 4. Чогаалда бойдустун, кандыг булунунун, чурумалын чуруп коргускен-дир? Ону тыпкаш, номчу. 6. Чогаалда «хилир-халыр, далдыр-дулдур!» деп оттунуг состерин чуге ажыглааныл?

Словарь ажылы.

 Илейти-ле — козулдур-ле; чогдур (будуктары) — халагар; хеверти — догдейтир, шартайтыр; олезин мунупкан — оле аъдын; хыйырак кырында — кадыр кырында.

Кыдыраашка ажыл.

Тооруктун канчаар бышканын бижээн узун домакты тыпкаш, ушта бижи. Бо домакта деннелгени дыйлагар шыйыг-биле демдегле.

Созуглелди рольдап номчуур.

Рефлекция.

Онаалга.  Бойдус чурумалы. Ар47. Доктаадыр.

Темазы: М.Пришвин. Алдын шынаа.

Сорулгалары: 1. Бойдустуң хайгаарап, ооң онзагай  чараш демдектерин эскерип билиринге, ону сеткил-сагыштың хайныышкыны-биле шиңгээдип алырынга чаңчыктырар.

Төрээн чериниң каас-чараш, бай-байлак бойдузунга уругларның чоргааралын оттуруп, аңаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилин кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: М Пришвиннин чогаалдары

Мергежили: Бойдуска оскерлиишкиннерни эскерип билири, ук оскерлиишкиннерни коргускен состерни шын ажыглап билири, чурук чурааш, тааржыр домакты ушта бижиири

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

1. Чаа тема. Бойдустун чажыттары. Пришвин. Алдын шынаа.

1. Чаа теманын тайылбырын дараазында айтырыглар езугаар беседадан эгелээр:

Чурттап турар черинернин (хоорай азы суур) чоок-кавызында чуу барын эскерген силер бе? Оларнын иштинден чуу силерге эн-не солун бооп турарыл? Чуге?

Шынаа бар бе? Ында кандыг чечектер озуп турарыл? Чечектернин аттарын болгаш онун чугааланар.

Шынаадан ангы чуу костурул? Ыяштын, оът-сигеннин ону кандыг апарганыл? 

ПРИШВИН Михаил Михайлович (1873—1954) — орус совет чогаалчы, уругларга бойдустуцн каас-чараш чурумалдарынын дугайында чогаалдар бижип чораан. Оон чогаалдары: «Говорящий грач», «Звери-кормильцы», «Зелёный шум», «Кладовая солнца», «Лесные загадки», «Моим молодым друзьям», «О чем шепчутся раки», «Разговор птиц и зверей», «Школа в кустах» дээш оон-даа веке.

Созуглелди башкы дынналдыр номчуур.

М. Пришвин

Алдын шынаа

Бир суурга чурттап турган бис. Бистин сонгавыстын дужунда шынаа бар, ында частып орар эмге-санчок сарыг чечектерден бугу шынаа алдынналып чыдар. Улус ону кергеш: «Кончуг-ла чараш-тыр ам! Шынаа алдынналган!» — дижип турар.

Бир-ле катап кончуг эрте тургаш, балыктаар дээш бар чыда, шынааны коорумге, алдынналчак эвес, а ногаан апарган болду. Дуъш уезинде чанып орарымга, шынаа база катап алдынналы берген тур. Оортан мен ону топтап коруп-ле эгеледим. Шынаа кежээликтей база-ла ногаарара берди. Ынчаар орта мен сарыг чечектерни барып тып алгаш коорумге, калбак кулакчыгаштарын хавырылдыр тыртып ап-тыр. Бистин адыжывыстын, ишти сарыг турган дижик, ынчаарга бис адыштаныптар болзувусса, сарыг чери козулбейн баар-ла болгай. Ол база-ла ындыг янзылыг болган. Эртен хун унуп кээрге, сарыг чечектер частып кээр, ынчаар орта шынаа база катап алдынналчак апаар чуве чорду.

Оон бээр-ле сарыг чечек бистин сонуургаар чечектеривистин бирээзи апарган, чуге дээрге ол чечек кежээликтей бичии уруглар бистер-биле денге удуп эгелээр болгаш эртен бистин-биле кады туруп кээр. (К. Суттуг-оол очулдурган)

Словарь ажылы.

Алдынналган  — алдын ышкаш оннуг болган; оортан — оон; хавырылдыр тыртып ап-тыр — чечектернин кулакчыгаштары хагдына берген.

Кыдыраашка ажыл.

 Эн соолгу домактан удурланышкак болгаш чоок уткалыг сестерни ушта бижи.

2. “Алдын шынаа” деп чечен чугааны башкы номчааш, дараазында айтырыгларны салыр:

1. Автор чунун дугайында бижээн-дир? Ол каяа чурттап турганыл? 2. М. Пришвин чогаалын чуге «Алдын шынаа» деп адааныл? 3. Шынаанын эртен-кежээ ногаарарып, а дуъште алдынналып турганынын чажыдын бичии оол канчаар билип алган-дыр? Шынаа хун унмээнде эртен эрте кандыг оннуг турганыл? Дуъште кандыг оннуг апарганыл? Кежээликтей, хун ажа бергенде, шынаа чуге катап ногаарара бергенил? 4. Автор чечен чугааны чуге “Алдын шынаа” деп адааныл? 5. Сарыг чечекти автор чуге бичии уругларга демейлээн деп бодаар силер? 6. «Алдын шынааны» бойдус чурумалы деп болур бе? 7. Сен бойдустуц кандыг оскерлиишкиннерин эскерген сен?

Атаптаашкын.

Оореникчилерге иштинде номчуткаш, утказын долузу-биле чугааладыр.

Чылдын кайы уези деп бодаар силер? Кайы айда ындыг болурул, чугааланар.

Рефлекция.

Онаалга.  Шынааны чуруур.

Темазы: С.Комбу. Чогум чүл ол уруглар?

Сорулгалары: 1. Бойдустуң хайгаарап, ооң онзагай  чараш демдектерин эскерип билиринге, ону сеткил-сагыштың хайныышкыны-биле шиңгээдип алырынга чаңчыктырар.

Төрээн чериниң каас-чараш, бай-байлак бойдузунга уругларның чоргааралын оттуруп, аңаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилин кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Комбунун чогаалдары, шулук

Мергежили: Бойдуска оскерлиишкиннерни эскерип билири. Чурук-биле ажыл.   шулуктун аас чогаалынын тывызык хевири-биле домейин эскерип билири; уран аргаларны тодарадыры. Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

Чаа тема 

КОМБУ Сайлыкмаа Салчаковна 1960 чылдын, декабрь 12-де Бай-Тайга кожууннун Бай-Тал суурунга торуттунген. Шулукчу, очулдурукчу, чогаал шинчилекчизи, дыл эртемнериниц кандидады. Оон уругларга бижээн шулуктери «Сайдаяк» деп ат-биле 1994 чылда чырыкче унген. Тыва Республиканын база Россия Федерациязынын чогаалчылар эвилелдеринин кежигуну.

Шулукту башкы номчуур. С.Комбу. Чогум чүл ол уруглар?

Хараачадан бакылап,

карак баскан «оттарны»

кежээ Орлан удуурда

хенертен кээп коруп каан.

Оюн эреп, чивеннеп,

оолду харап, электеп,

эрте удуур чалгаа деп,

эгендирип турган дег. 

Бичии Орлан оларны

билип чадаан, танываан.

Сонуурганчыг, чараш-даа

чогум чул ол, уруглар?

Словарь ажылы. Хараача — тогана, ореге; эгендирип турган — ыяттырып турган.

Катаптаашкын. Шулукту аянныг номчу.

Кыдыраашка ажыл.

Шулуктун; уш дугаар строфазын орус дылче шенеп очулдургаш, кыдыраажынга бижи.

Шулукту номчаан соонда айтырыглар.

 1. С. Комбу шулукту улустун аас чогаалынын кайы хевиринге демей кылдыр бижээн-дир? 2. Автор «карак баскан оттар» деп чуну тывызыктай бижээн-дир? 3. Чивеннешкен сылдыстар Орланны чуу деп турганзыг болган-дыр? 4. Орлан чуге сылдыстарны танывайн барганыл? 5. Деннелге аргазын ажыглаан домакты аянныг номчу.

Рефлекция.

Онаалга.  ар50,номчуур

Темазы: С.Сүрүң-оол Хек. 

Сорулгалары: 1. Бойдустуң хайгаарап, ооң онзагай  чараш демдектерин эскерип билиринге, ону сеткил-сагыштың хайныышкыны-биле шиңгээдип алырынга чаңчыктырар.

Төрээн чериниң каас-чараш, бай-байлак бойдузунга уругларның чоргааралын оттуруп, аңаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилин кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С.Сурун-оолдун чогаалдары, чогаадан эге, диалог. 

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, оон утказын тодарадыр. Чурук-биле ажыл.  Чогаалга даянып, бодунун чогаадыкчы чоруун сайзырадыр (тоол чогаадыр.)

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема. С. Сурун-оол Хек

Чечен чугааны башкы дынналдыр номчуур, класс эдерти коруп, кичээнгейлиг дыннаар.

Словарь ажылы.

Оле — куу-кок; данды кара хойлар — будуну-биле кара хойлар; сиртти куду — дагнын бедик черин куду; кертилек — дагнын, ийи кырынын, чавыс чери; бозур — улуг эвес хаяларлыг бедик чер (бедигээш); сукурупкан — кыйгырыпкан; боралдыр — ак-куу кылдыр.

Аянныг номчулга.

 Шериг-оол биле кырган-ачазыныц аразынга хек дугайында болган диалогту аянныг номчунар. Катаптаашкын.  Номда бердинген айтырыгларга харыы бээр.

1. Шериг-оол кырган-ачашкылар-биле оон мурнунда ужурашканывысты утпаан боор сен, оол чуге аргаже киреринден кортканыл? 2. Кадарчы кижинин ыттары кандыг болур-дур, олар Шериг-оолду чузу-биле кайгадыпкан-дыр? 3. Хектин, дугайында чуну билип алдын? 0ске уяга канчаар чуургазын арттырып каар-дыр? 4. Боралдыр деп чуу ындыг кужул? 5. Боралдыр биле хекти кымнар-биле деннеп болур-дур? 6. Бо чогаалды эде адаар турган болза, канчаар адаар сен?

Рефлекция.

Онаалга. Аянныг номчуп утказын чугаалаар.

_

Сорулгалары: 1. Бойдустуң хайгаарап, ооң онзагай  чараш демдектерин эскерип билиринге, ону сеткил-сагыштың хайныышкыны-биле шиңгээдип алырынга чаңчыктырар.

Темазы: Г. Скребицкийнии-биле.  Кушкаштарнын, медээзи. 

Төрээн чериниң каас-чараш, бай-байлак бойдузунга уругларның чоргааралын оттуруп, аңаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилин кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Г.Скребицкийнин чогаалдары. Очулга.

Мергежили: Чогаалдын сайгарылгазынга киржип, бодунун дуржулгазынга даянып, бойдус-биле холбашкан эскериглерни демдеглээр. Кышкы бойдус чурумалын чурукка дамчыдып коргузер.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  Г. Скребицкийнии-биле.  Кушкаштарнын медээзи.

СРЕБИЦКИЙ Георгий Алексеевич (1903— 1964) — билдингир чогаалчы-натуралист, биология эртемнеринин кандидады. Оон бижээн номнары: «Рассказы охотника» (1948),«Охотничьи тропы» (1949), «В лесу и на речке» (1952), «Наши заповедники» (1957), «От первых проталин до первой грозы» (1964), «У птенцов подрастают крылья» (1966).

Кушкаштарнын медээзи. Г. Скребицкийнии-биле.  

Улуу кончуг калбак-калбак харлар агаарга дескинип, ээртинип бадып турган. Ыяшка душкен хар чоорту кылыннап келген. Ыяштарнын, будуктары эглип, баштары халайып эгелээн.

Хенертен бир-ле чуве дарс дээн соонда, черде кээп душкени дынналган. Ол болза терек будуу кээп душкени ол чуве-дир. Оон дегген будуктарындан ожук теоктуп бадып турган.

Ол аразында арга иштинде, бир-ле черде кушкаш эде каапкан. Анаа бирээзи база харыылаан.

Ам аязыр-дыр. Чуге дээрге дээр кыдыында булут чугалаан, кушкаштар база эде берген.

Дээрниц аязырын билип каанда, кушкаштар бот-боттарын медээлежип, этчи бээр.

Словарь ажылы.

Ээртинип бадып тур — эргилип бадып тур; ожук – ыяштын, будуунда хар.

Кыдыраашка ажыл. Орус-тыва словарьнын дузазы-биле вращаться, кружиться деп сестерни тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи. 1. Тыва чоннун куштар-биле холбашкан эскериглерин номчааш, хой сек орнунга чогуур состерни киир бижи: Кара торга сыыладыр эдер болза, ... дужер. Кара торга каргыраалап эдер болза, ... дцжер. Ангыр эде берди, ... удавас келир. Хек эде берди, ам-на ... сагланнаар. Матпадак эде берди, ... быжар ой келген.

Киир бижиир состери: соок, чылыг, чанган куштар, оът-сиген, тараа.

Катаптаашкын. Чогаалды номчаан соонда айтырыглар.

1. Г Скребицкий чогаалын чуге «Кушкаштарныц медээзи» деп адааныл? 2. Кышкы аргага куштар эдер болза, олар чуну медээлеп турар боор-дур? 3. Кышкы бойдус чурумалын тыпкаш, номчу. Анаа чуруктан чуру.

 Рефлекция.

Онаалга.  ар.55 номчуур.

Темазы: Класстан дашкаар номчулга. Амыр-Донгак. Эзириктиг элик.

Сорулгалары: 1. Кичээлдиц сорулгазы: торээн черинин каас-чараш, бай- байлак бойдузунга уругларныц чоргааралын оттуруп, ацаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилдиин кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: 

Мергежили: Чогаалдын сайгарылгазынга киржип, бодунун дуржулгазынга даянып, бойдус-биле холбашкан эскериглерни демдеглээр. Кышкы бойдус чурумалын чурукка дамчыдып коргузер.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

1. Чаа тема.  Класстан дашкаар номчулга. Амыр-Донгак. Эзириктиг элик.

Словарь ажылы: эвеген, шаналар, эзирик.

Созуглелди эгезинден тончузунге чедир башкы номчааш, айтырыглар салып, уругларны бодандырар. Чогаалды номчаан соонда айтырыглар.

• Автор бо чуулду чуге “Эзириктиг элик” деп адааныл?

• Чогаалдын киржикчилерин аданар. Оларнын кайызыныц талазында силер, чуге? Ону чуге мозулуг маадыр (киржикчи) деп санаар силер?
• Чогаал чунун-биле тонген-дир, чугааланар.

1. Баштай самбырада бижээн дараазында айтырыглар болгаш онаалгалар (план)-биле таныштыргаш, сезуглелди оореникчилерге иштинде оожум номчуттурар.

1. Анчынын амыдыралы.
2. Анчы чуге мунгараан чанып келгенил?
3. Эзириктиг элик-биле чуу болганыл?
4. Анчынын, частырыын билингени.
5. Чогаалдын тончузунге унелелинни бер. Анчынын орнунга сен турган болзунза, чуну канчаар сен?

2. План езугаар утказын чугааладыр.

• Сыгыр дан бажында дээнин чуу деп билир силер? (Эртежик, эртен эрте.)

Рефлекция.

Башкы кичээлдин туннелин ундурер.

Рефлекция.

Онаалга. ар 57, номчуур

Темазы: Б.Ховенмей. Кыш. А.Пушкин. Кыш. 

Сорулгазы. Кыштың онзагай демдектерин, ооң болуушкуннарын шиңгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер. Кышкы бойдустуң чурумалынга өөреникчилерниң эстетиктиг хамаарылгазын кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Б.Ховенмейнин, А.С. Пушкиннин чогаалдары, шулук, очулдурукчу.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы; кышкы уени чураан одуругларны сайгарары; эге аяннажылга база уран-чечен аргаларны тодарадып билир. Оске шулук-биле деннээри, сос-биле ажыл Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  А.Пушкин. Кыш. Б.Ховенмей. Кыш.

Чылдын уелери. Аккыр харлыг кыжым.

Ховенмей Байкара Дамчаевич Бий-Хем кожууннун Баян-Колга 1915 чылдын январь 20-де торуттунген. Ол тыва литературанын ундезилекчилеринин, бирээзи. Чогаал ажылын 1935 чылда эгелээн. Баштайгы чечен чугаазы 1934 чылда «Шын» солунга парлаттынган. Оон уругларга бижээн «0ннуктер-биле кады» (1955), «Улуглар биле уруглар» (1963), «Кым улугул?» (1995) деп номнары унген. Б.Д. Хонвенмей — Тыванын, бир дугаар журнализи болгаш типография орукчузу. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1945), Тыва АССР-нин алдарлыг чогаалчызы.

Шулукту башкы номчуур.

Б. Ховенмей

Кыш

Эртенги хун дагдан безин

элээн бедээн хирезинде,

туман-биле арнын шуглап,

думаалайлап каан-даа ышкаш,

бирде коступ, бирде чаштып,

бижииргээнзиг чаннап туру.

Дескиндир топтап керем:

дээр-даа, чер-даа катчы берген.

Аргада тош Соок-Ирей дег,

ак хар бергун кедип алган.

Хону шиви будуктарын

ховен-биле шимеп алган.

Кыштын черле кылбазы чок:

хыраа безин сонга хээлээн,

крышалыг бажыннар-даа

кыштын чанын эдергештин,

кылын харны энчек кылып,

кырын шыва тыртып алган.

Ажы-толдун, оюну безин

ак хар-биле дурзу тудар,

хоглуг оолдар, кыстар-даа

хортук-биле каккылажыр.

Кырганнарнын, кылажы-даа

кыжырт-кыжырт кыннып чоруур.

Словарь ажылы.

Думаалайлап каан-даа ышкаш — кудада келин кыстын арнын дуглай кедирер шывыг-даа кедирген ышкаш; хону— дорт; энчек — чадыг, шывыг.

Шулукту аянныг номчу.

Кыдыраашка ажыл.

Шулуктен деннелгелерни ушта бижи.

1. Эртенги хунну чуге «думаалайлап каан-даа ышкаш» деп турарыл? Автор кандыг уран-чечен арганы ажыглаан-дыр? 2. Аргада тошту чуге Соок-Ирейге домейлээнил? 3. Ушку строфада чогаалчы диригжидилге аргазын канчаар ажыглаан-дыр? 4. Уруглар кандыг оюн ойнап турарлар-дыр? Кыжырт-кыжырт деп дааш оттунген состу чуге ажыглааныл?

Онаалага. Ар.59, шулук доктаадыр

Темазы:. А.Пушкин. Кыш. 

Сорулгазы. Кыштың онзагай демдектерин, ооң болуушкуннарын шиңгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер. Кышкы бойдустуң чурумалынга өөреникчилерниң эстетиктиг хамаарылгазын кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг:, А.С. Пушкиннин чогаалдары, шулук, очулдурукчу.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы; кышкы уени чураан одуругларны сайгарары; эге аяннажылга база уран-чечен аргаларны тодарадып билир. Оске шулук-биле деннээри, сос-биле ажыл Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  А.Пушкин. Кыш. 

Чылдын уелери. Аккыр харлыг кыжым.

ПУШКИН Александр Сергеевич (1799— 1837) — суpaглыг орус чогаалчы. Ол уругларга кайгамчыктыг тоолдарны бижээн: «Сказка о попе и о работнике его Балде» (1830), «Сказка о царе Салтане, о сыне его славном и могучем богатыре князе Гвидоне Салтановиче и о прекрасной царевне лебеди» (1831), «Сказка о рыбаке и рыбке» (1833), «Сказка о мертвой царевне и семи богатырях» (1833), «Сказка о золотом петушке» (1834). Оон «Балык болгаш балыкчы дугайында тоолун» тыва дылче А. Даржай очулдурган.

А. Пушкин

Кыш

Сонгу чуктен булут сурген,

хадаан, улаан илбичи кыш

оруп-чоруп келгени бо.

Хар чаап, шеттер, будуктарда

кезек-кезек туттунупкан.

Келген хары тейде, шолде

хевистелдир чатты берген,

доштар хемни эрии-биле

торгулаштыр деннеп каапкан; 

соок чайнаан баштак кышка

сонуургааштын, ооруп тур бис.

(С. Самба-Люндуп очулдурган.)

Словарь ажылы.

Хевистелдир — хевис (ковёр) ышкаш; чатты берген — шыптынган; соок чайнаан — соок чаяап берген.

Шулукту аянныг номчунар.        

Катаптаашкын. А. Пушкиннин шулуунун бо одуругларын С. Самба-Люндуп канчаар очулдурган-дыр, шулуктен тыпкаш, денне:

Вот север, тучи нагоняя, вдохнул, завыл — и вот сама идёт волшебница зима.

1. Автор кышты чуге илбичи, баштак деп турарыл? 2. «...хадаан, улаан илбичи кыш чоруп-чоруп келгени бо» деп домакты бодуннун билип турарын-биле чугаала. 3. А. Пушкин «Хар чаап, шеттер, будуктарда кезек-кезек туттунупкан» база «...доштар хемни эрии-биле торгулаштыр деннеп каапкан» деп домактарда кандыг уран арга ажыглаан-дыр? 4. Хар тей, шолду канчаар шыпканын коргузери-биле чогаалчы кандыг чараш арга ажыглаан-дыр?

Очулдурукчу дээрге бир дылдан оске дылче очулга кылыр кижи. Чижээ, С. Баруздиннин «Берге бодалга» деп шулуун Э. Кечил-оол, а М. Пришвиннин «Дилги чеми» деп чечен чугаазын К. Суттуг-оол орус дылдан тыва дылче очулдурган, ынчангаш оларны очулдурукчулар дээр.

Рефлекция.

Онаалга. шулукту доктаадыр.

Темазы: М.Кенин-Лопсан. Харжыгаш.

Сорулгазы. Кыштың онзагай демдектерин, ооң болуушкуннарын шиңгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер. Кышкы бойдустуң чурумалынга өөреникчилерниң эстетиктиг хамаарылгазын кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: М. Кенин-Лопсаннын  чогаалдары, шулук, очулдурукчу.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы; кышкы уени чураан одуругларны сайгарары; эге аяннажылга база уран-чечен аргаларны тодарадып билир. Оске шулук-биле деннээри, сос-биле ажыл Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема. М.Кенин-Лопсан. Харжыгаш.

 Капсырылга

КЕНИН-ЛОПСАН Монгуш Борахович 1925 чылдын апрель 10-да Чоон-Хемчик кожууннун Хондергей сумузунун Чаш-Талга торуттунген. Чогаалчы, очулдурукчу, этнолог, этнограф, тоогу эртемнеринин доктору. Бир дугаар шулуу 1943 чылда чырыкче унген. Ол уругларга «Бичии башкы» (1963) деп шулуктер номун база «Дээрнин корунчуу» деп чечен болгаш тоолчургу чугаалар номун (1974) бижээн. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1968), Тыванын улустун чогаалчызы (1991).

Шулукту башкы номчуур.

М. Кенин-Лопсан

Кыштын шулукчузу

Башкы харлар дагны, шолду

манган кылдыр будуй кааптар.

Хараачыгай кызыл элден

хайгыыл кылып ужуп унер.

Чочак шиви будуун чаткаш,

ожук харны дозуп алыр:

чогаал бижиир шулукчу дег,

оожум-шолээн боданы бээр.

Словарь ажылы.

 Манган [маънган] — дыка ак; хайгыыл — разведка; ожук хар — ыяш будуунда хар.

Аянныг номчулга.

Шулукту аянныг номчуур.

Катаптаашкын. Чогаалды номчаан соонда айтырыглар.

1. Кыштын кайы уезин чуруп коргускен-дир? Чуге ынчаар бодап тур сен? 2. Кымны азы чуну «кыштын шулукчузу» дээн-дир? 3. Шулукте диригжиделге аргазынын чижектерин тыпкаш, тайылбырла. 4. Чогаалчы диригжидилге аргазындан оске кандыг арга ажыглаан-дыр? 5. Одуругларнын эге ужуктери канчаар аяннажып турар-дыр: кожаланчак, аралашкак, чергелешкек?

Рефлекция.

Онаалга. Шулукту шээжи-биле оорен.

Темазы: М. Кенин-Лопсан Харжыгаш

Сорулгазы. Кыштың онзагай демдектерин, ооң болуушкуннарын шиңгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер. Кышкы бойдустуң чурумалынга өөреникчилерниң эстетиктиг хамаарылгазын кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: М. Кенин-Лопсан чогаалдары, шулук, очулдурукчу.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы; кышкы уени чураан одуругларны сайгарары; эге аяннажылга база уран-чечен аргаларны тодарадып билир. Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  М. Кенин-Лопсан Харжыгаш

Амдыы чаа-ла аяс турду,  

кайыын келдин харжыгажым?

Черивиске чедер дээштин,

сылдыстардан сыылаттын бе?

Анннар изин айтып бээр дээш,

кара черни каастайн деп бе?

Баскан ис-ле балавайн,  

самнай аарак чаг даан харым.

Словарь ажылы.

Самнай аарак — танцылавышаан.

Хоглуг аян-биле шулукту номчу.

Кыдыраашка ажыл.

 Хар, харжыгаш деп сестерни тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи.

Катаптаашкын.   1. Автор кандыг арга ажыглап, шулукту бижээн-дир? 2. Шулукте салдынган айтырыгларга харыы бээри албан бе? 3. Адалгалыг домактарны соонда бижик демдээн барымдаалап, аянныг номчу. 4. Хар биле харжыгаш деп состерниц утказында ылгал бар бе? -жыгаш деп кожумак соске кандыг утка киирер-дир: чассыткан, чаптаан, бичилеткен?

Риториктиг айтырыг (айтырыг-домак) — айтырыг хевирлиг бодалды илереткен-даа болза, харыы негевес айтырыг-домак, чуге дээрге харыызы шуут чок азы анаа чангыс эвес харыыны берип болур.

Рефлекция.

Онаалга.

_

Темазы: Л.Толстой Ак кодан (Чечен чугаа).  (Д.С. Канчыыр очулдурган).

Сорулгазы. Кыштың онзагай демдектерин, ооң болуушкуннарын шиңгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер. Кышкы бойдустуң чурумалынга өөреникчилерниң эстетиктиг хамаарылгазын кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Л. Толстойнун чогаалдары, чечен чугаа, очулга.

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, план-биле ажылдаары. Чурук-биле ажыл.  созуглелди эдерти чугаалаары.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  Л.Толстой Ак кодан (Чечен чугаа).  (Д.С. Канчыыр очулдурган).

ТОЛСТОЙ Лев Николаевич (1828-1910) — сураглыг орус чогаалчы, угаакчы. Ол бичии уругларга кайгамчыктыг чечен чугаалар, тоолдар база басняларны бижээн. Оон, «Уругларга чечен чугаалар» деп ному — бичии номчукчуларнын ынак номнарынын бирээзи. Бо номда «Булька», «Косточка», «Два товарища», «Филипок», «Пожарные собачки» дээш оон-даа оске солун чечен чугаалары парлаттынган.

Созуглелди башкы номчуур.

Словарь ажылы.

 Бусталчак — бусталып турар; улаачы — шанактыг аъттын тынын туткан кижи; хомут — аъттын мойнунга кедирер, иштинден кидис-биле чымчаглап каан шойбек шанак херексели; ыржым-на чуве — дааш-шимээн чок; чаглактыг — кыры шывыглыг, дээвиирлиг; шан — тараа шыгжап турар чер; дан агарыксап — эртенги хаяа чаа-ла чырып орар; арбыдаар — ковудээр.

Кыдыраашка ажыл.

Орус-тыва словарьнын дузазы-биле кучер, ямщик, возница деп сестерни тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи.

Катаптаашкын. 1. План ёзугаар чечен чугаанын утказын сайгарып, чугаалажынар: а) Ак кодан суур чанынга чурттап турган; б) Кодан тараа складынче бар чыткан; в) Кодан биле бичии ыт; г) Тараа склады; д) Дан агарыксап, сылдыстар ховартап орган.

Рефлекция.

Онаалга.  Чечен чугааны эдерти чугаала. ар.64

______

Темазы: Кл.д.н. Л.Чадамба. Соок-Ирей.

Сорулгазы. Кыштың онзагай демдектерин, ооң болуушкуннарын шиңгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер. Кышкы бойдустуң чурумалынга өөреникчилерниң эстетиктиг хамаарылгазын кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Л. Чадамбанын чогаалдары, очулга, шулук.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы; шээжи-биле аянныг номчууру. Бо-ла темага бижиттинген оске чогаалдын адын, чогаалчызын адап тывар.  

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  Л.Чадамба. Соок-Ирей.

ЧАДАМБА Леонид Борандаевич 1918 чылдын март 18-те Тожу кожууннун Хон-Шолге торуттунген. Чогаал ажылын 1941 чылда эгелээн. Оон «Аас-кежик» деп шулуктеринин ному 1952 чылда чырыкче унген. Ол «Ужуглел», «Тыва дыл», «Торээн чугаа» деп ооредилге номнарынын баштайгы автору. Чогаалчынын уругларга «Салгакчылар» деп шулуктеринин ному 1968 чылда парлаттынган. JI. Чадамба «Чимиттин чимизи», «Бичии Лена», «Авай, ачай», «Оля», «Ивижилер оолдары» деп шулуктерни бижээн, ол ышкаш уругларга «Аян-чорук» (1980) деп тоожуну бижээн. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1945).

Шулукту башкы номчуур.

JI. Чадамба Соок-Ирей

Чоон ыяштыг арга кезип,

Соок-Ирей базып-ла каан.

Шивилерге чинчи баглап,

шимеп, дерип, каастап чораан.

Дыттар, поштер чаны-биле

дыка-ла ур чоруп келген.

Алаак ишти ыржым шыпшын,

 айнын чырыы черге душкен.

Ыяш санай монгун кеткен,

ында койгун самнап турган.

Чырык херел дошту каастаан,

чылдын каазы унуп келген...

Уткуй унген Чаа чыл кээр,

уругларга белээн эккээр.

Имир душкен дуне турда,

ирей келгеш, эжик соктаар.

Чыдып алган бичии оолду

чылыг шуглак тургуспастаан.

Ажытпас мен! Чанагаш мен,

авам база чок-тур. Кым сен?

Соок-Ирей аалдап келдим!

Солун белек чуктеп келдим.

Аът-даа бар, боо-даа бар.

Ажыдынар, шымданар! — дээн...

Словарь ажылы.

Имир — хун ашкан соонда булуртун, уе.

Шулукту аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл.

Соок-Ирей, шиви, Чаа чыл, белек деп сестерни орус дылчеочулдургаш, кыдыраажынарга бижинер.

Катаптаашкын. Айтырыглар.  JI. Чадамба шулукту чуу деп байырлалга тураскаадып бижээн-дир? 2. Соок-Ирей аргага кандыг ыяштарны каастап чораан-дыр? Чуге? 3. «Ыяш санай монгун кеткен» деп домакты канчаар билип тур сен? 4. Чуге Соок-Ирей «имир душкен дуне» уругларга белектерлиг келген-дир? 5. Оол биле Соок-Ирейниц диалогун аянныг номчунар. 6. Чаа чылга канчаар белеткенип турарынарны чугааланар. Соок-Ирейни чунун-биле оортур силер?

Рефлекция.

Онаалга. Айтырыгларга харыы. Ар65

Темазы: М.Кенин-Лопсан. Өскүс аңгыр. 

Сорулгазы. Бойдус деп чүл дээрзин билиндирбишаан, кижи – төрээн бойдузунуң ээзи, ооң камгалакчызы болур; ооң каас-чаражынга, бай-байлаанга сагыш-сеткили өөрүп, аңаа хумагалыг болур күзелдерни уругларга шиңгээттирер. Бойдусту камгалап, камнаар, ону кайы хамаан чокка төтчеглеп болбас ужурну сагыыр чорукка тыва кижиниң сүзүглелиниң кижизидилгеге ужур-дузазын чогаал дамчыштыр билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: М Кенин-Лопсаннын чогаалдары, чечен чугаа, эпитет, чогаал маадыры, очулга.

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, сайгарылгазынга киржир. Чурук-биле ажыл.  Бижимел чугаа сайзырадылгазы (чогаадыг-угаап-бодаашкын)

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  М.Кенин-Лопсан. Өскүс аңгыр.

М. Кенин-Лопсан

Оскус ангыр

(Чечен чугаа)

«Куш эжинден чарылгаш, эш тыппас.» Эрги шагнын улегер чугаазы. Улегер домакты номчааш, утказын канчаар билип тур силер? Чуге «Куш эжинден чарылгаш, эш тыппас.» деп чугаалаарыл?

Созуглелди башкы номчуур.

Словарь ажылы.

Кыйыг — кыдыг; ангыр — бажы ак, чалгыннары сап-сарыг, кызыл даваннарлыг суг кужу; ээтпек черге — дугаланчак, мугулдур черге; уюкталдырыпкан — тууледипкен.

Кыдыраашка ажыл.

1. Турпан деп сесту тыва дылче очулдургаш, кыдыраажьщга бижи.
2. Ынак эжи, кударанчыг ун, кээргенчиг аялга, эштиг ангыр, кээргээр сеткил, ховар куш деп эпитетерни ажылчын кыдыраажынга бижи.

Оореникчилерге созуглелди номчудар.

Чогаал маадыры — чечен чугаа азы шулук чогаалынын киржикчизи. Кижи, дириг амытан, унуш, амы чок чувелер, эт-херексел, бойдус болуушкуннары-даа чогаалдын маадыры бооп болур.

Катаптаашкын. Айтырыгларга харыылар.

 1. Хемчиктин кыдыынга бир-ле дугаар келгеш, чогаалдын маадыры кандыг таварылганын херечизи болган-дыр? 2. Оолга чааскаанзыраан ангырнын кударалын чуу улежип турганзыг болган-дыр? 3. Эштиг ангыр кымнын буруузу-биле чааскаан артканыл? Тотчеглекчилерге хомудаан сеткилинни чугаала. 4. Эжи чок ангыр дээш, оолдун мунгараан сеткили сенээ чоок-тур бе? 5. «0скус ангырны» номчааш, эштеринге кандыг суме кадар сен?

Рефлекция.

Онаалга.  Кушкаштар дугайында чогаадыг.

_

Темазы: Ч.Кара-Күске. Хүрээлелди камгалаңар

Сорулгазы. Бойдус деп чүл дээрзин билиндирбишаан, кижи – төрээн бойдузунуң ээзи, ооң камгалакчызы болур; ооң каас-чаражынга, бай-байлаанга сагыш-сеткили өөрүп, аңаа хумагалыг болур күзелдерни уругларга шиңгээттирер. Бойдусту камгалап, камнаар, ону кайы хамаан чокка төтчеглеп болбас ужурну сагыыр чорукка тыва кижиниң сүзүглелиниң кижизидилгеге ужур-дузазын чогаал дамчыштыр билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Ч. Кара-Кускенин чогаалдары, шулук, очулга, плакат-чурук.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы. Бо-ла темага бижиттинген оске чогаалдын адын, чогаалчызын адаар. Шулуктун утказын дамчыткан плакат-чурук чуруур. Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, чылдын уелерин болгаш бойдустун; чайгаар буткен чурумалдарын коргускен оннуг чуруктар.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  Ч. Кара-Куске. Хурээлелди камгаланар!

KAPA-KYCKE Чооду Кунзекович 1936 чылдын май 5-те Тес-Хемнин Самагалдайга торуттунген. Чогаалчынын баштайгы «Дамды» деп ному 1969 чылда чырыкче унген. Оон уругларга бижээн «Хуннээрек» (1974), «Соок донар бе?» (1977), «Анайларым» (1986), «Карманымда чуу барыл?» (1996) деп номнары парлаттынган. Ол «Аътка тураскаал» деп номну чыып тургускаш, 1995 чылда парлаткан. Тыванын чогаалчылар эвилелинин кежигуну.

 Шулукту башкы номчуур.

Ч. Кара-Куске

Хурээлелди камгаланар!

Хурээлелди камгаланар,

хуннуцн-даннын кадарынар!

Хуг дээр отка, уер-сугга,

куштуг хатка алыспанар!

Бойдузувус камгаланар,

болчукчу бооп кадарынар!

Тотчеглекчи кижилернин

догерезин туткуланар!

Сугдачерде хамык байлак

шуптувустуу — утпаалынар.

Чеже-даа хей, элбек болза,

шеглиг боорун бодаалынар!

Ац-мец, унуш, балык-байлан

ам-даа озуп, арбыдазын!

А бистер оларларга

авыралдыг болуулунар!

Тоомча чокка коруп орбайн,

кушту мооннеп, туржуулунар!

Долгандыр-ла чапты берген

хурээлелди камгаланар!

Словарь ажылы.  

Хцрээлел — Кижини - долгандыр турар бугу ортемчей; тотчеглекчи — бойдуска кам чок кижи; шеглиг — ойлуг; арбыдазын — ковудезин; авыралдыг — дузалыг.

Шулукту кандыг аян-биле номчуурун (чагыг-суме, алгап-йорээн, дужааган, кыйгырган) бодап алгаш, номчу.

Кыдыраашка ажыл.

Ажылчын кыдыраажынарга «Не забывайте! Все богатства земли принадлежат людям!» деп кыйгырыгны бижээш, анаа чоок уткалыг одуругларны шулуктен тыпкаш, ушта бижи.

Катаптаашкын. 1. Шулукту автор кандыг аян-биле бижээн-дир? 2. «Хуг дээр отка, уер-сугга, куштуг хатка алыспанар!» деп кыйгырыгны канчаар билип алдынар? 3. Yш, дорт, беш дугаар строфада чагыгларны кууседири-биле херек кырында чуну кылып болур силер? Автор кандыг чагыг берип турар-дыр? Ол бодунун чагыгларын кымнарга берип турар деп бодаар силер?

Сонуургактарга. Плакат (немец дылда plakat «чарлал, афиша») — суртаал-кыйгырыглыг, рекламалыг азы ооредиглиг созуглел бижээн улуг хемчээлдиг чурук.

Рефлекция.

Онаалга.  утказынга дуушутр чурук чуруур.ар68

Темазы: О. Сувакпит Эмнеп алган

Сорулгазы. Бойдус деп чүл дээрзин билиндирбишаан, кижи – төрээн бойдузунуң ээзи, ооң камгалакчызы болур; ооң каас-чаражынга, бай-байлаанга сагыш-сеткили өөрүп, аңаа хумагалыг болур күзелдерни уругларга шиңгээттирер. Бойдусту камгалап, камнаар, ону кайы хамаан чокка төтчеглеп болбас ужурну сагыыр чорукка тыва кижиниң сүзүглелиниң кижизидилгеге ужур-дузазын чогаал дамчыштыр билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Ч. Кара-Кускенин чогаалдары, шулук, очулга, плакат-чурук.

Мергежили: шулук чогаалынын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы. Бо-ла темага бижиттинген оске чогаалдын адын, чогаалчызын адаар. Шулуктун утказын дамчыткан плакат-чурук чуруур. Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, чылдын уелерин болгаш бойдустун; чайгаар буткен чурумалдарын коргускен оннуг чуруктар.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.

О. Сувакпиттин оон мурнунда база чогаалдарын оорнген бис. Богун «Эмнеп алган» деп шулуун номчуп таныжар бис.

Шулукту башкы номчуп таныштырар. 

О. Сувакпит Эмнеп алган

Улуг-хунде кино коргеш,

угбам сугже чоруп ор мен.

Орук черде сынган чечек

ондап-остап ыглаан чыдыр.

— Канчап бардын, чечек? — дигеш,

 халып баргаш, тудуп алдым.

— Дем бир уруг эртип чыткаш,

тевер орта сына бердим.

Адам хунден, ием черден

ам-на чарлыр дээним ол-дур.

Ынча дигеш, кужур чечек

ыглап-сыктап дам-на барды.

Салбактары чоорту кадып,

саргарган дег апардылар.

Холда чораан сакпынымга

 хоюг хорзун, сугну холааш,

чечээм ынаар олуртуптум,

черге эмнеп эгеледим.

Удаваанда чараш чечээм

улам он киир салбакталып,

 карактарын чивеннедип,

каттырымзап, коруп келди.

Словарь ажылы.

Ондап-остаар — човууртаар.

Рольдап номчууру. Кожа олурар эжин-биле роль аайы-биле шулукту аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл.

Адам хунден, ием черден, чараш чечээм дээрге кандыг уран арганын чижектери-дир тыпкаш, ажылчын кыдыраажынга бижи.

Катаптаашкын. Айтырыглар, онаалгалар. 1. Чогаалчы кандыг уран арганы ажыглааны-биле чогаал-дын маадырлары (кижи, чечек) чугаалажып турар-дыр? 2. Бо шулук уругларны чуге ооредип турарыл? 3. Тыва идиктин бажы чуге ыргак баштыг деп бодаар сен? Улуг кижилерден чоннун ёзу-чанчылында чуу деп тайылбырлап турарын айтыр. 4. Соолгу строфада диригжидилге аргазын автор канчаар ажыглаан-дыр?

Рефлекция.

Онаалга  Шулукту шээжилээр.

Темазы: С.Пюрбю. Сагынгыр күске. С.Маршак. Угаанныг күске.

Сорулгазы. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Аразында эп-найыралдыг болурунга, бот-боттарын хүндүлежип чаңчыгарынга уругларны кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Пюрбю биле С. Маршактын чогаалдары, авторлуг тоол, домей сюжеттиг орус-тыва тоолдар. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: домей сюжеттиг орус-тыва тоолдарны деннээр; номчаан тоолдарын  сайгарары. Чурук-биле ажыл.  Тоолдарнын маадырларын деннээр.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема. С.Пюрбю. Сагынгыр күске.

ПЮРБЮ Сергей Бакизович 1913 чылдын сентябрь 7-де Улуг-Хем кожууннун Эжимге торуттунген. Чогаал ажылын 1933 чылда эгелээн. Оон «Кызыл кош» деп шулуктеринин ному 1943 чылда чырыкче унген. Чогаалчы «Шынаппайнын чугаалары» (1960), «Мерген бичиилер болгаш мелегей кучутеннер» деп номнарны уругларга бараалгаткан. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну (1945).

Тоолду башкы номчуур.

I.     С.Пюрбю. Сагынгыр куске. 

Словарь ажылы.

 Кырлан— улуг эвес даглыг сын; ой — чавыс чер; чик — чоога; хенергедип — чай алындырбайн; айылдынар — айтып корунер, чугаалап корунер; даамай — таваар.

Авторлуг тоолду аянныг номчунар.

Катаптаашкын.

1. Тоолдун автору кым-дыр? Бо чогаалчы дугайында чуну билир сен? 2. Тоолдун маадырларын ада. Оларнын дузазы-биле кандыг кижилернин аажы-чанын коргускен- дир? 3. Кара-Куске айыыл-халаптан чунун ачызында дириг унген-дир? 4. Кызыл-Дилги кускеге чуге аштырыпканыл? 5. Дараазында авторлуг тоолду номчааш, бо тоол-биле деннеп чугаалажынар: домей болгаш ылгалдыг чуулдерин тывынар.

Кыдыраашка ажыл.

«Арга билбес, кужун догээр аазатпайнын шорузу-дур!» деп одуругларны бижээш, канчаар билип турарынны 2—3 домак-биле бижи.

II. С.Маршак. Угаанныг күске. (О. Сувакпит очулдурган)

Словарьлыг ажыл. 

Читкелепкеш — читкезинден туткаш; чаннып — оршээл дилеп; шангыр — чырык-ногаан, бышпаан кат дег; чогум (унгур) — таарымчалыг; мортук — унгур; улчуп чорааш — тояап чорааш.

Рольдап номчуур.

Рольдар аайы-биле аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл.

Тоолдун, маадырларыныц аттарын орус дылче очулдур- гаш, кыдыраажьщга бижи.

Катаптаашкын.

1. Самуил Маршак деп кымыл? 2. «Угаанныг Кускежик» деп тоолда каш маадыр бар-дыр? Маадыр бурузун тоолда одуругларны ажыглап, чугаала. 3. С. Пюрбюнун «Сагынгыр Кускежик» биле С. Маршактын «Угаанныг Кускежик» деп тоолдары чузу-биле домей болгаш ылгалып турар-дыр? 4. Тыва болгаш орус чогаалда утказы домей оон оске кандыг чогаалдар билир сен?

Рефлекция.

Онаалга.  Айтырыгларга харыылаар. Ар.72

Темазы  С.Маршак. Угаанныг күске.

Сорулгазы. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Аразында эп-найыралдыг болурунга, бот-боттарын хүндүлежип чаңчыгарынга уругларны кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Маршактын чогаалдары, авторлуг тоол, домей сюжеттиг орус-тыва тоолдар. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: домей сюжеттиг орус-тыва тоолдарны деннээр; номчаан тоолдарын  сайгарары. Чурук-биле ажыл.  Тоолдарнын маадырларын деннээр.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема.  С.Маршак. Угаанныг күске.

МАРШАК Самуил Яковлевич (1887—1964) шулуктер, тоолдар болгаш шии чогаалдарын бижип чораан. ССРЭ-нин каш дакпыр Куруне шанналынын лауреады. Ол «Кошкин дом» (1922), «Двенадцать месяцев» (1943), «Умные вещи» (1964), «Сказка о глупом мышонке», «Отчего у месяца нет платья», «Где обедал воробей?» дээш оон-даа оске чогаалдарнын автору.

Тоолду башкы номчуур.

II. С.Маршак. Угаанныг күске. (О. Сувакпит очулдурган)

Словарьлыг ажыл. 

Читкелепкеш — читкезинден туткаш; чаннып — оршээл дилеп; шангыр — чырык-ногаан, бышпаан кат дег; чогум (унгур) — таарымчалыг; мортук — унгур; улчуп чорааш — тояап чорааш.

Рольдап номчуур.

Рольдар аайы-биле аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл.

Тоолдун, маадырларыныц аттарын орус дылче очулдур- гаш, кыдыраажьщга бижи.

Катаптаашкын.

1. Самуил Маршак деп кымыл? 2. «Угаанныг Кускежик» деп тоолда каш маадыр бар-дыр? Маадыр бурузун тоолда одуругларны ажыглап, чугаала. 3. С. Пюрбюнун «Сагынгыр Кускежик» биле С. Маршактын «Угаанныг Кускежик» деп тоолдары чузу-биле домей болгаш ылгалып турар-дыр? 4. Тыва болгаш орус чогаалда утказы домей оон оске кандыг чогаалдар билир сен?

Рефлекция.

Онаалга.  Аянныг номчулга. Ар73

__

Темазы: С.Пюрбю. Кажар дииң.

Сорулгазы. 1. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Аразында эп-найыралдыг болурунга, бот-боттарын хүндүлежип чаңчыгарынга уругларны кижизидер. 2. Багай аажы-чаңга өөренмейн, чараш үлегер-чижекке бот-кижизидилгениң хевирлеттинери. Аныяк салгалды тɵлептиг мɵзү-шынарга кижизидери.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Пюрбнун чогаалдары, авторлуг тоол, очулга. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, план-биле ажылдаары. Созуглелди эдерти чугаалаары. Авторлуг тоолдарнын кол маадырларын деннеп, кыска характеристика бээри («Хуулгаазын сос»). Номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржири. Тоолдун утказын улегер домак-биле дамчыдары. Чурук-биле ажыл.  

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема. С.Пюрбю. Кажар дииң..

С.Пюрбю. Кажар дииң.

Тоолду башкы номчуур.

Словарьлыг ажыл.

Чекпе — сут ижер, унелиг кештиг араатан дириг амытан (кузеннер болуунден); озен — бичии чоога ой; суккурупкаш — сук-сук кылдыр алгырыпкаш.

Тоолду аянныг номчу.

Кыдыраашка ажыл.

«Два арбуза одной рукой не удержишь» деп Кавказ чонунун улегер домаан тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи. «Кажар дииц» деп тоолга бо улегер домак хамаарылгалыг болур бе, тайылбырла.

Катаптаашкын.

1. С. Пюрбюнуц «Кажар дииц» деп тоолунуц маадырларынын кайызы сенээ таарышты? Чуге? 2. Сагынгыр Кара-Куске биле Диин бот-боттарынга домей-дир бе? Чузу-биле? 3. А Чекпе биле Кызыл-Дилги дугайында чуну чугаалап болур сен? 4. Бо тоол кижилерге кандыг суме кадып турар-дыр?

Онаалга. Харылзаалыг чугаа тургузар ар77

Темазы  С.Пюрбю. Оптуг Чыккылаа.

Сорулгазы. 1. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Аразында эп-найыралдыг болурунга, бот-боттарын хүндүлежип чаңчыгарынга уругларны кижизидер. 2. Багай аажы-чаңга өөренмейн, чараш үлегер-чижекке бот-кижизидилгениң хевирлеттинери. Аныяк салгалды тɵлептиг мɵзү-шынарга кижизидери.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Пюрбнун чогаалдары, авторлуг тоол, очулга. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: созуглелди аянныг, медерелдиг номчааш, план-биле ажылдаары. Созуглелди эдерти чугаалаары. Авторлуг тоолдарнын кол маадырларын деннеп, кыска характеристика бээри («Хуулгаазын сос»). Номчаан чуулунун сайгарылгазынга киржири. Тоолдун утказын улегер домак-биле дамчыдары. Чурук-биле ажыл.  

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема. С.Пюрбю. Оптуг Чыккылаа.

2 С.Пюрбю. Оптуг Чыккылаа.

Арга улуу — артык эвес, артык улуу — аартык дижир.

Тоолду башкы номчуур.

Словарьлыг ажыл.

Оптуг — кажар; орзагар — бурунгаар шиштелдир уне берген; чик — оцгалчык; оптап — кажарлап.

Тоолду оореникчилерге номчудар.

Чогаалды аянныг номчунар.

Катаптаашкын.

 1. Чыккылаа ажы-толунун тынын камгалап алыр дээш, кандыг кажар арга ажыглаан-дыр? 2. С Пюрбюнун «Сагынгыр Куске» биле бо тоолунда Дилги домей-дир бе? Чузу-биле? 3. «Арга улуу — артык эвес, артык улуу — аартык дижир» деп улегер домакты канчаар билип тур сен? 4. С. Пюрбюнун «Кажар диин» биле «Оптуг чыккылаа» деп тоолдарынын домей болгаш ылгалдыг чуулдерин тып. 5. «Оптуг Чыккылаа» деп чогаалдыц хевирин тодарат:

а)        тоол                в) авторлуг тоол

б)        шулук                    г) басня

Онаалга. Созуглелге план тургузар ар78

Темазы: Т.Кызыл-оол. Бодаган..

Сорулгазы Багай аажы-чаңга өөренмейн, чараш үлегер-чижекке бот-кижизидилгениң хевирлеттинери. Аныяк салгалды тɵлептиг мɵзү-шынарга кижизидери.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Т. Кызыл-оолдун чогаалдары, авторлуг тоол, очулга, диалог. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: 1. тоолдун маадырынга унелел  бээри. Чогаалдын сайгарылгазынга киржир. Тоолду роль аайы-биле эдерти чугаалаары. 2. созуглелди роль аайы-биле номчааш, кол утказын тодараткаш, уткалыг кезектерге чарып, план тургузар. Кол маадырга кыска характеристика бээр. Тоолдун  сайгарылгазынга киржип, оон кол утказын улегер домак дузазы-биле дамчыдар. Чогаалды эдерти чугаалаар.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема. Т.Кызыл-оол. Бодаган..

Бо кичээлде Т.Кызыл-оолдун ийи тоолнун номчуп таныжар бис, уруглар.

Тулуш  Кызыл-оол Тадар-оолович 1932 чылдыц октябрь 19-та Улуг-Хем кожууннун Овур-Торгалыгга торуттунген. Чогаал ажылын 1951 чылда эгелээн. «Соруктуг бригада» (1964), «Унелиг эртине» (1967), «Сергеге шелдирипкен» (1970), «Бугага устурупкен» (1986) деп номнары парлаттынган. ССРЭ-нин Журналистер эвилелинин кежигуну. 1969 чылдын октябрь 12-де мочээн.

1. Т.Кызыл-оол. Бодаган.

Тоолду башкы номчуур.

Словарь ажылы.

Бора-тоолай — кодан; баарын кадыр — ишти-баары аарыгыже; тала — оннук.

Рольдап номчууру.

Кожа олурар эжин-биле Бодаган биле Бора-Тоолайнын, диалогун уннеринер оскертип тургаш, аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл.

Кролик, заяц деп состерни тыва дылче очулдургаш, бижип ал. Бо состер чангыс ол-ла дириг амытанны адап турар-дыр бе, ылгалы чудел?

Катаптаашкын.

 1. Тоолдарнын маадырларын адааш, оларга бодуннун хамаарылганны чугаала. Бодаганны чуге баштай кочулап, а оон кээргеп болурул? 2. Кижилер аразында Бодаган дег улус бар бе? 3. «Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес» деп улегер домак кандыг утка илередип турар-дыр?

Рольдап номучууру. Тоолдун утказын кожа олурар эжин-биле роль аайы-биле эдерти чугааланар.

Рефлекция. 

Онаалга. ар80, утказын эдерти чугаалаар.

Темазы: Т.Кызыл-оол Багай чаңчыл.

Сорулгазы Багай аажы-чаңга өөренмейн, чараш үлегер-чижекке бот-кижизидилгениң хевирлеттинери. Аныяк салгалды тɵлептиг мɵзү-шынарга кижизидери.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Т. Кызыл-оолдун чогаалдары, авторлуг тоол, очулга, диалог. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: 1. тоолдун маадырынга унелел  бээри. Чогаалдын сайгарылгазынга киржир. Тоолду роль аайы-биле эдерти чугаалаары. 2. созуглелди роль аайы-биле номчааш, кол утказын тодараткаш, уткалыг кезектерге чарып, план тургузар. Кол маадырга кыска характеристика бээр. Тоолдун  сайгарылгазынга киржип, оон кол утказын улегер домак дузазы-биле дамчыдар. Чогаалды эдерти чугаалаар.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Тулуш  Кызыл-оол Тадар-оолович 1932 чылдыц октябрь 19-та Улуг-Хем кожууннун Овур-Торгалыгга торуттунген. Чогаал ажылын 1951 чылда эгелээн. «Соруктуг бригада» (1964), «Унелиг эртине» (1967), «Сергеге шелдирипкен» (1970), «Бугага устурупкен» (1986) деп номнары парлаттынган. ССРЭ-нин Журналистер эвилелинин кежигуну. 1969 чылдын октябрь 12-де мочээн.

2. Т.Кызыл-оол Багай чаңчыл.

Тоолду башкы дынналдыр номчуп таныштырар.

Словарь ажылы.

 Дазырга [таъзыр] — оът унмээн тас черге; чолдур [чоълдур] — кошкак; кыргыла берди — сына берди; овуузунналып мегеленир — баажыланып (авыяастап) мегеленир.

Рольдап номчууру. Чечен чугааны рольдар аайы-биле аянныг номчунар.

Катаптаашкын.

1. Т. Кызыл-оол бо чогаалын чуге “Багай чанчыл” деп адааныл? 2. Тоолдун, кол маадыры кым-дыр? Оон дугайында чуну чугаалап болурул? 3. Шумаш-Кулакты оору анайлар чуге мегелепкен-дир? 4. Шумаш-Кулак ышкаш оолдар сээн школанда бар бе? Оларга кандыг суме кадып болур сен? 5. Бо тоолдун утказын кандыг улегер домактын дузазы-биле дамчыдып болурул?

Рефлекция. 

Онаалга.        ар82, план тургузар.

Темазы: Кл. дашкаар номчулга К. Кудажы. Дилгижек. (Тоол.)

Сорулгазы: тоолдун ниити утказынга ундезилээш, автор номчукчуга чуну коргузер бодаанын, куш-ажылдыц ажыктыынга хамаарыштыр тоол чуу чувеге ооредип турарын оореникчилерге билиндирер. Тоолду аянныг номчуп ооренир.  

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: К. Кудажы чогаалдары, авторлуг тоол, очулга, диалог. Авторлуг тоолдар дугайында билигни бээр.

Мергежили: 1. тоолдун маадырынга унелел  бээри. Чогаалдын сайгарылгазынга киржир. Тоолду роль аайы-биле эдерти чугаалаары. 2. созуглелди роль аайы-биле номчааш, кол утказын тодараткаш, уткалыг кезектерге чарып, план тургузар. Кол маадырга кыска характеристика бээр. Тоолдун  сайгарылгазынга киржип, оон кол утказын улегер домак дузазы-биле дамчыдар. Чогаалды эдерти чугаалаар.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема

Класстан дашкаар номчулга.

КУДАЖЫ Кызыл-Эник Кыргысович 1929 чылдын, декабрь 18-те Улуг-Хем кожууннун, Ийи-Тал сумузунун Чээнек деп черге торуттунген. Чогаал ажылын 1948 чылдан эгелээн.

Уругларга бижээн чечен чугааларынын «Оннуктернин дангыраа» деп ному 1962 чылда, а «Кым ажыктыгыл?» деп тоолу 1963 чылда парлаттынган. Оон, чогаалдары орус, моол, татар, хакас, якут дылдарже очулдуртунган. ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну, Тыванын, улустун; чогаалчызы.

 К. Кудажы. Дилгижек. (Тоол.)

1. Чаа теманы ооредир мурнунда оореникчилер-биле беседа чорудуп, ооренип эрткени тоолдарга хамаарыштыр айтырыглар салып, быжыглаар.

• Тоолдар чунун дугайында болуп болурул? «Сагынгыр күске. Угаанныг күске. Кажар дииң. Оптуг Чыккылаа. Бодаган. Багай чаңчыл.» деп тоолдар кандыг болукке хамааржырыл?

• Авторлуг тоол деп кандыг тоолул, ону чуге авторлуг дээрил, бадыткап чугааланар.
• Дириг амытаннар дугайында кандыг тоолдар билир силер? Номчаан азы дыннаан тоолдарынарда кирип турар дириг амытаннарны аданар.

Богун бо кичээлде Тыванын улустун чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажынын “Дилгижек” деп тоолун номчуур бис. Бо тоол — авторлуг тоол болур.

2. Словарь ажылы: эзенги кырында келген, чылбай, чаат, доннажы берген, тандаш думчук, сыра, албан, тун.

Сывыртаар, чылбай, доозар, холзээр, амыдырал, сургей, селгуустээр деп состерни утказы чоок оске кандыг состер- биле солуп болурун оореникчилерден айтырар.

3. Тоолду башкы аянныг номчуур, оореникчилер кичээнгейлиг эдерти коор. Тоолдун утказын сайгарары-биле айтырыглар салыр:

• Тоолдун кол маадыры кым-дыр? Дилги оглунун дугайында кым чуну билип алды, чугааланар.

• Дилгижектен оске чулер база кымнар бар-дыр, аданар. Автор чулерни чугаалап турар кылдыр диригжиткен-дир?
• Эн-не ажыктыг сумени кым берген деп бодаар силер? Кижи Дилгижекке чуну сумелээнил?
• Дилгижек чуну билинген деп бодаар силер? Ол ажыл- иштин ажыктыын билген бе? Дилгижек бодунга кандыг шиитпир ундуруп, чуу деп боданганыл? Ол одуругларны номдан тыпкаш, номчунар.

4. Тоолду эгезинден тончузунге чедир оореникчилерге дынналдыр номчудар. Диалог чугааларны канчаар шын, аянныг номчуурун сагындырар.

Номда айтырыгларны оореникчилерге иштинде номчудар. Харыыларын кижи бурузу хуузунда боданып тывары-биле оореникчилер иштинде оожум номчуур. Рольдар аайы- биле аянныг номчуурунга белеткенир.

5. Шилилгелиг номчулга.

• Тоол иштинден улегер домактарны тыпкаш, дыцналдыр номчунар. Утказын тайылбырланар.
• Дыт, Хову, Даг, Булут, Кижи тус-тузунда Дилгижекке чуну чугаалаанын тыпкаш, дынналдыр номчунар.
• Бугу-ле чувелер Дилгижекке орук чайлап берип, ону мактаан абзацты тыпкаш, номчунар.
• Дилгижек чуге хундуткелдиг апарганыл? Ол чуну шиитпирлеп алганыл? Оон оорушкулуг бодалын дынналдыр номчааш сактып алынар!

6. Номну хагдыргаш, тоолдун утказын оореникчилерге долузу-биле чугааладыр.
7. Бижимел ажыл.

Тоолда кирип турар бугу-ле чувелернин аттарын болгаш улегер домактарны кыдыраашка ушта бижинер.

8. Тоолду рольдар аайы-биле дынналдыр номчудар.

Кичээлдин туцнелинде башкы авторнун“Амыдырал-даа, аас-кежик-даа, амыр-чыргал-даа ажыл-иште чуве-дир моонар” дээн сестерин ажыглап тургаш, тоолдун кол утказынга болгаш тоол чуу чувеге ооредип турарынга хамаарыштыр тайылбыр кылыр.

II. Бажынга онаалга.

Темазы: Э.Кечил-оол. Шолалатканым.  

Сорулгазы: Чогаалдарның уткаларын дамчыштыр Төрээн чуртун кымдан камгалап турарын болгаш дайын хүннеринде бистиң Шериивистиң маадырлыг чоруун, оларның чүү дээш демисежип чораанын билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Э. Кечил-оолдун чогаалдары, чечен чугаа, очулга. 

Мергежили: 1. созуглелди номчааш, кол утказын, темазын тодараткаш, уткалыг кезектерге чарып, планны эде  тургузар.  Чогаалдын сайгарылгазынга киржир. Чурук-биле ажыл.  чогаалдын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема

Т0РЭЭН ЧУРТУМ КАМГАЛАКЧЫЛАРЫ

Чаа теманы ооредир мурнунда башкы Кызыл Шеригнин тургустунган тоогузун, уезин, чылдагаанын (чуге эн-не куштуг, кучу-шыдалдыг шериг херек апарганын) бодууну-биле таныштырып, амгы уеде бистин чуртувуста болгаш оске-даа курунелерде шериг херээнин сайзыралын, ниити байдалын каксы чугаалап бээр.

• Кымнын шеригде акызы барыл?
• Силер шериг барыксаар силер бе, оолдар? Чуге?
• Тывада Шериг кезектери болгаш заставалар бар деп бодаар силер бе? Ол дугайында чуну билир силер?
• Чылдыц-на февраль айда бистин, чуртувус кандыг байырлал демдеглеп турар ийик?
• Ол байырлалды февральдын каштын хунунде демдеглеп турарын сактыр-дыр силер бе? Чунун азы кымнарнын хуну дээр ийик?
• Совет Армия Торээн чуртун кымнардан камгалап, кадагалап турар-дыр?
• Хамааты дайын уезинде кымнарнын аразынга дайын болуп турганыл? Ол уеде Кызыл Шериг чуну камгалап турганыл? (Совет чуртту.)
• Ада-чурттун фашистиг Германия-биле дайыны каш чыл уламчылааныл? Кажан эгелээш, кажан тонгенил?

      – Богун Э. Кечил-оолдун Шолалатканым деп чогаалын номчуур бис.

Башкы номчуп таныштырар.

 Э. Кечил-оол

Шолалатканым

Словарь ажылы.

Халажып кээп турар — шеригден чедип кээп турар; хайлыг чуве — харааданчыг чуве, хомуданчыг чуве; эргин — эжиктин артай базар чери; мугулайымны — мелегейимни; карак албайн — оскээр корбейн; биеэ-ле — ол-ла; чир шоц кылдыр — денге дааштыг; декти мурнай — дораан; дыргын барган — тарай берген, билдингир апарган.

1. Чечен чугаанын бирги кезээн оореникчилерге дынналдыр номчудар. Ында кирип турар 2 абзацты тус-тузунда номчуткаш, утказын чугаалаар.
2. Ийиги эгени оореникчилерге иштинде номчудар. Номда бо эгеге хамаарышкан айтырыгларга харыы бээр.

Номчаан чуулунун утказынга хамаарыштыр болгаш оон дашкаар-даа айтырыгларны будун класска азы чанында олурган кожазынга-даа оореникчилернин боттары салып оорениринге база чанчыктырар.

Кыдыраашка ажыл. 

«Отличный стрелок» деп херек демдээнин адын тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи. Ачан, азы акындан кандыг кижиге ол херек демдээн бээрил, айтыр.

Катаптаашкын.  

1. Тургускан планны чогаалдын утказынга дууштур эде тургускаш, сайгарынар: 1) Хорек демдээ бе, азы орден бе? 2) Янзы-буру демдектер чыыр деп кузел менээ торуттунген. 3) Бир кузун акым шеригден халажып келген. 4) Шериг хунунде кымнар-ла хой орден, демдектерлиг кээр ирги? 5) Бир-ле, февральда, шериг хунунде достунмейн бардым. 6) Хоюп ушкан тааннар дег, тиг кылдыр тура халчып келдивис. 7) Башкылар орээлинче кире бээримге... 8) Чапсарже конга хапкан. 9) Мени таан шолалай бербестер боор деп бодаан мен. 2. Созуглелден деннелгелиг домактарны тыпкаш, чуге ол арганы ажыглаанын тайылбырла. 3. Ачан азы акын шеригнин кандыг кезээнге хулээлгезин кууседип турганыл? Ол кандыг хорек демдектерлигил, оларны чуу дээш алган? 4. Ада-чуртун камгалаары-биле келир уеде шериг хулээлгезин кандыг кезекке эрттириксээр сен? 5. Коллекционер деп кымыл? Бодун азы ог-буленнин бир кежигуну чуну чыып турарыл, эштеринге сонуургадып чугаала.

Рефлекция.

Онаалга. Шулук чогаадыр.

Темазы: А.Барто. Ийи алышкы.

Сорулгазы: Чогаалдарның уткаларын дамчыштыр Төрээн чуртун кымдан камгалап турарын болгаш дайын хүннеринде бистиң Шериивистиң маадырлыг чоруун, оларның чүү дээш демисежип чораанын билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: А. Бартонун чогаалдары, шулук, очулдурган чогаал, очулдурукчу.

Мергежили: 1. Чогаалдын сайгарылгазынга киржир. Чурук-биле ажыл.  Берген темага дууштур бир строфалыг шулук чогаадыр. шулук чогаалынын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема

Шулукту башкы номчуп таныштырар.

А. Барто

Ийи алышкы

Шинелимни куржангаштын

шиник боргум кедип алгаш,

шупту чоннун байырында

чурукка-ла тырттырдым он...

Баштайгы ол чуруумну мен

бажынымче чорудуптум.

Мырынай чаа суурумдан

мындыг харыы чедип келди —

шургуулданын устун орта

чуруум хоолааш азып ап-тыр.

Ындыг эвес оске чурук

чорударын кузей бердим:

станоктарнын чанын орта

чоргаар тура тырттырар мен.

Чазын дораан шолээлээр мен —

чана бергеш, бажынымнын

ханазында чуруктарны

катап база сонуургаар мен.

Шургуулданын устунде дуу

чурукта мээн акым ол-дур:

взводтун, командири,

кызыл флотчу кижи чуве.

Моряк акым чуруу-биле

бодум чуруум кожа турар —

станокту ажылдаткан

ындазында шынгыы-даа мен. 

(О. Сувакпит очулдурган)

Словарь ажылы.

Шинель — оорга куду сыгыглыг шериг тон; шиник — шевергин; шургуулда — комод; хоолааш — дорт-булунчук шилдиг рамага суккаш; станок — демир, ыяш чондурар машина; взвод — шериг кезээ.

Шулукту аянныг номчудар.

Оореникчилерге аянныг дынналдыр номчудар. Бижик демдээн барымдаалап канчаар шын номчуурун башкы тайылбырлаар болгаш аянныг номчуурун чедип алыр сорулгалыг аргаларны коргузер.

Катаптаашкын.

 1. А. Бартонун «Ийи алышкы» деп шулуунде ийи алышкы чуну кылып турарлар-дыр? 2. Оолдун акызынга чоргаарланган сеткилин илереткен одуругларны номчааш, чуге чоргаарланып турарын тайылбырла. 3. Кымнын акызы шериг хулээлгезин эрттирии турарыл? Ол шеригнин, кандыг кезээнде турарыл? Акыларыцар дугайында чуну чугаалап болур силер? 4. 0г-буленде, клазында февраль 23-тун хунун канчаар демдеглеп турарыл? Бо хун болур байырлалды канчаар адаан ийик?

Рефлекция.

Онаалга. Проект бижиир.

Темазы: Б.Хөвеңмей. Ием холлу.

Сорулгазы: Ие кижиниң ишчи-шевер, буян-ачылыг, чылыг-чымчак холунуң, ажы-төлүнге сагыш човаашкынының, ачы-дузазының дугайында билиндирип, иелерге хүндүткелди кижизидер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Б. Ховенмейнин чогаалдары, шулук.

Мергежили: 1. шулук чогаалынын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы. Состун утказын тайылбырлаарынын аргаларын шингээдири.

Чурук-биле ажыл.  Шээжи-биле аянныг номчууру.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема УЛУС АРАЗЫНДАН ИЕ КАРАА ЧЫМЧАК Б. Ховенмей Ием холу

Кичээлди башкы самбырада азып каар чуруктар болгаш календарьны ажыглап, киирилде беседадан эгелээр:

• Чурукта кымнар бар-дыр? Олар кайда чуну кылып турар-дыр? Кымнар бооп турар-дыр?

-Календарьны топтап корунер, март айда каштын хунун кызыдып каан-дыр? Ол чуу хунул? Кымнарнын байырлалы бооп турар-дыр? Чуге ол хунну байырлаар болу бергенил?

Башкы уруглардан аваларынын кайда ажылдап турарын айтыргаш, янзы-буру профессияларны ададыр. Аваларынын ажылынын дугайында чугаалаар.

-Бистин чуртувуста херээженнер эн-не чугула, херектиг, ажыктыг ажылдарны эр улус-биле денге кылып, бурун эргелиг бооп турар. Ынчалза-даа ургулчу ындыг турбаан.

Башкы оореникчилерге Март 8-тин хунун кажандан эгелеп демдеглээр апарганын, оон канчаар тургустунганын чугаалап бээр.

-1910 чылда Дания деп чурттун Копенгаген хоорайга революционер херээженнернин Бугу делегей конференциязы чыылган. Ол конференцияга немец революционер херээжен Клара Цеткин Россиянын херээженнеринин дугайында чугаалап, оларнын эр улус-биле денге хосталга, ден эрге дээш демисежип турарын, оларнын туруштуг дайынчылар бооп турарын демдеглевишаан, чылдын-на Март 8-тин хунун Бугу делегейнин херээженнеринин хосталга, ден эрге дээш демиселиниц хуну кылдыр эрттирерин саналдаан. Ол уеден эгелээш Март 8 — Бугу делегейнин херээженнеринин байырлалынын хуну болу берген.

Ог-булеге, ажы-тол кижизидилгезинге ие кижинин онзагай салдарын демдеглевишаан, иенин ачы-буянын, сагыш човангыр сеткилин илереткен состерни, домактарны, узундулерни болгаш улегер домактар, чечен сестерни ажыглап, амыдыралда херек кырында бар чижектер-биле бадыткап тургаш, башкы тайылбыр кылыр.

Б. Ховенмей. Ием холу.

1. Дараазында айтырыгларны самбырадан номчуп таныштыргаш, шулукту башкы боду аянныг номчуур.

 Бо-ла чорааш, каяа-даа

бодап келгеш, мактап ханмас,

базым санай изин коорум

магаданчыг хол бар ийин.

Эртен туруп келирге-ле,

эскен шайы изиг турар,

чаштын чучаан тудуп сыйбап,

чаптаан орар ием холу.

Улуг, биче салым-чолче

уруг-дарыын удеп чаяар,

чанып кээрге, уткуй сунар

чаяанныг хол, ачылыг хол.

Ажыл ишке кадыг-быжыг,

ажы-толге хоюг чымчак,

тутканы-ла монгежиреп,

тураскаал бооп артып калыр.

Адалар-даа, акылар-даа,

амгы чаштар, аныяктар,

аванарга мегейгештин

алдын холун ошкап канар.

• Шулукте кымнын холунун дугайында бижээн-дир?
• Кижилерни кым шаннаарыл?

-Иенин шевер холунун дугайында чуу дээн-дир? Ол чуну, кайда аргып даарааныл?

— Иеге четтиргенин канчаар илередирин автор сумелээн-дир.

2. Шулукту оореникчилерге аянныг дынналдыр номчудар.

Утказын мурнунда бердинген айтырыглар езугаар сайгарар.

3. Строфа бурузун ангы-ангы номчуткаш, утказын чугааладыр. (Башкынын салган айтырыгларынын дузазы-биле.)
4. Ава дугайында улегер домактар бижидер.

-Март 8-те аванардан еске кымга байыр чедирип турар силер?

-Кырган-авай, чаавай (ченгей), кууй, угбам деп кымнарыл?

Словарь ажылы.

Чучаан (чучак) — бичии тонун.

Шулукту аянныг номчу.

Кыдыраашка ажыл.

Хол деп состу демдек аттары-биле ушта бижээш, аас-биле утказын тайылбырла. Чижээ, чымчак холдар: чылыг, эргим, тааланчыг деп уткалыг.

Катаптаашкын.

 1. Б. Ховенмейнин «Ием холу» деп шулуу каш строфадан тургустунган-дыр? 2. «...базым санай изин коорум Магаданчыг хол бар ийин» деп одуругларнын, утказын канчаар билип тур сен? Ие кижинин ажыл-ижи база сагыш-човаашкынынын изин каяа керуп болур-дур? 3. Эн соолгу строфада кандыг бодалды илереткен-дир? 4. Кандыг холду «алдын хол» дээрил? Автор кандыг уран-чечен арганы ажыглаан-дыр? 5. Автор шулуун чуге «Ием холу» деп адааныл? Бир эвес бо шулукту «Ием холунга йерээл» дээн болза, тааржыр бе?

Рефлекция.

Онаалга.  Шулукту шээжи биле ооренир.

Темазы: С.Тока. Ававыс чокта.

Сорулгазы: Авазы-биле уругларының аразында быжыг найыралды, авазынга төлүнүң чоргааралын, аваның тɵлү дээш сагыш човаашкынын үнелеп, ооң чижээнге уругларны кижизидер 

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: С. Токанын чогаалдары, эгеден узунду.

Мергежили: 1. созуглелди номчааш, айтырыгларга харыылап, утказын сайгарары; чоннун езу-чанчылдары-биле таныжары; чогаалды тоожукчунун адын оскерткеш, эдерти чугаалаары.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема С. Тока Ававыс чокта (Эгеден узунду)

Созуглелди башкы номчуп таныштырар.

Словарь ажылы.

Хулбус — иви малдын, эр хевири; кара шаар — ковей; ужалаан — олчазын улешсин деп анчыдан дилээри; дугай дег (эргижирээн сос) — шенек дурту дег (узунунун хемчээли); чалбарыыр — тейлээр; ченгии (паш) — хола.

Уругларга рольдап номчудар.

Тывышты улежип турда, Томбаш ирей биле кырганнын аразынга болган диалогту роль аайы-биле аянныг номчунар.

Кыдыраашка ажыл.

Ава кижи дугайында улегер домактан бижээш, утказын тайылбырла.

Катаптаашкын.

Эрги Тыва уезинде ава кижи ажы-толун остурер дээш, чуну кылып чораан-дыр? 2. Багай чадырынга артып каан бичии уруглар канчаар аргаланып турганнар-дыр? 3. Бичии уруглар чуге хамыктын, мурнунда анчы Томбаштайнын оонге чугуржуп кээр турганыл? 4. Улуг кижилер анчыны канчаар уткуур турган-дыр? 5. «Ужалаар» деп чуу ындыг ёзу-чанчылыл? 6. Тывышты улежип турда, кандыг ёзуну сагыыр турган-дыр? 7. Бичии оол Томбаш ирейни чуге «кижинин, ынак адазы ышкаш удеп каар» деп турарыл? 8. Аванга часкы байырлал таварыштыр йорээлден бижи.

Рефлекция.

Онаалга. ар.93 номчуур.

Темазы: Э.Кечил-оол. Ава сөзүн дыңнаваска 

Сорулгазы: Авазы-биле уругларының аразында быжыг найыралды, авазынга төлүнүң чоргааралын, аваның тɵлү дээш сагыш човаашкынын үнелеп, ооң чижээнге уругларны кижизидер 

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Э. Кечил-оолдун чогаалдары, шулук, очулга.

Мергежили: 1. шулук чогаалынын аянныг номчулгазы, сайгарылгазы: тургузуунун база дыл-домаанын онзагайы. Харылзаалыг чугаазын сайзырадыры («Хуулгаазын сос», берген темага бир строфалыг шулук чогаадыр).  

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема Э.Кечил-оол. Ава сөзүн дыңнаваска

Шулукту башкы номчуп таныштырар.

Э. Кечил-оол Ава созун дыннаваска

Авазындан чопшээретпейн,

алышкылар эзимдиве

каан хундус бир-ле эртен

каттаар дишкеш, будуу хирт дээн.

Чинчилештир дизип каан дег,

чингиртилиг кызыл-каттар

сыпта эглип бадып келген —

сылдыстар дег кыланнашкан.

Хуунче-даа киир кагбайн,

кужурзураан хойлар ышкаш,

сывыра соп, аасче уруп,

сывындан-даа соруп турган.

Сериин дужуп, орайтаксаан.

Чеже унгуур — диштер кагжаан.

Саваже ам дуву-далаш

саай тудуп кирипкеннер.

Ша-даа четпейн, чык-ла

долдур саваларын иштевиткен.

Халап болган! Чанар дишкеш,

кайыын келген уун тыппаан.

Кайыже-даа шиглептерге,

хамык ыяш ол-бо чуктен:

“Эрттирбес бис” дээн ышкаш,

Энчеп алган турар болган.

Шырыш ишти хорум кырлап,

шыырныккыже суглар сузуп,

чырык шол-ле дилегзинип,

шымдай базып олурганнар.

Кургаг сайга кээп доктааш,

куйган чаштар дыннаалаарга,

куйтулашкан, ушкан, чемнээн

куштар чугле хелзээр болган.

Бел чер кеступ келзе-ле бо —

ферманыц инектери!

Дажы акый — кадарчызы

таваар хай деп чоруп орган.

Кужурлерни ушкарыпкаш,

хунезинин берип чораан.

“Ынак авазын тооваска,

ындыг-дыр” — деп сургап чораан.

Харыы кылдыр бичии оолак

харын чугле ыглавыткан.

“Авам дилеп чору боор” — деп,

арай улуу холзеп унген.

Шыпшыц-ыржым кежээ дужуп,

сылдыс-шолбан унгелекте,

чедип кээрге, хелзээн ава

чемелеп-даа холчок болган.

Согаярган башчыгаштар

соннуг-мурнуг кодурлуп кээп:

— Авай...Авай...Сээн созун

ам-на черле дыннаар бис! — дээн.

Словарь ажылы.

 Эзим — арга, тайга; чингиртилиг — чивеннешкен; кужур — хову чернин дустуг хорзуну, кужурзураан — кужур чылгаксаан; унгуур — харамдыгып чиир; кагжаан — хажый берген; ша-даа четпээн — ур-даа болбаан; энчеп алган — дуглап алган; хорум — хая-даш; куйган чаштар — корткан оолдар; бел чер — дагнын ийинге; согаярган — согайткан, куду бадырыпкан.

Шулукту  уругларга номчудар.

1.  Шулукту оореникчилерге строфалар аайы-биле дынналдыр номчудар.

Кыдыраашка ажыл.

“Нет лучшего дружка, чем родная матушка” деп орус улустун улегер домаан тыва дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи. Аас-биле оон утказын канчаар билип турарынны чугаала.

Катаптаашкын.

1. Алышкылар эзимче чуге чорупкан-дыр? 2. Оларнын, кат чыып чип турарын чуге деннээн-дир? 3. Оолдар чанар оруун тыппайн, канчаар азып турган-дыр? 4. Дажы акый оолдарны чуу деп сургап чораан-дыр? Авазынын, созун дыннаваска, чуге чедирип болур-дур? 5. Алышкылар буруулуг болганын миннип турар бе? 6. Шулуктун 6 дугаар строфазында деннелгеден оске кандыг уран-чечен арганы автор ажыглаан- дыр? 7. Кайы строфанын эге уннери чергелештир аяннажып турар-дыр? 8. Ава деп сос-биле “Хуулгаазын сос” деп оюндан ойна. Тургускан харылзаалыг созуглелинни ажылчын кыдыраажынга бижи.

Рефлекция.

Онаалга ар96, аянныг номчулга

Темазы: О.Саган-оол. Онза үе.

Сорулгазы: Бойдуста частың баштайгы демдектерин эскерип билирин болгаш аянныг номчуп, час дугайында одуругларны утка ударениезин барымдаалап, шын илередирин чедип алыр.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: О. Саган-оолдун чогаалдары, чечен чугаа.

Мергежили: 1. аянныг номчулга; часкы бойдустун оскерлиишкиннерин эскерип билири, ук оскерлиишкиннерни коргускен состерни чогаалдан тывары; Чурук-биле ажыл.  Бойдус чурумалы-биле холбашкан чогаадыкчы ажылды шын кууседири.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, Час келген” деп диафильм. Чуруктар - И. Левитан “Март. Эрте час”.

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема Чылдын уелери. Хоглуг чазым.  

Бо кичээл “Час душкен” деп теманын баштайгы кичээли болганда, диафильм коргузуп, чуруктар-биле ажыл чорудуп, киирилде беседадан эгелээр.

• И. Левитаннын, чуу деп чуруу-биле танышкан силер? (“Алдын кус”.) Ында чунун дугайында чуруп кергускенил? Левитан деп кымыл?

И. Левитаннын “Март. Эрте час” деп чуруу-биле ажыл чорудар.

• Чурукту топтап корунер. Чылдын кайы уезин коргускен-дир? Час деп канчап билдинер? Чурукта коргускен частын демдектерин аданар.
• Чурук кандыг сагыш-сеткилди илередир-дир?
• Чурукчу бодунун чураан чуруун чуге “Март. Эрте час” деп адааныл? Мартта хайгааралдарынарны чурук-биле денненер. Домей чуве чул? Бистиинде мартын ылгалы чудел, чугааланар.

Соок кыш тонуп, часкы хуннернин болгаш чылыгнын келир мурнунда соолгу дувулуг хат бугу-ле чувени хоме хадып, шуурганнап, чоорту кавыскалап эгелээр. Оон соонда удавайн чылып кээрге, дамырактар агып - бойдус чайгаар-ла дирлип эгелээр. Час душкени ол. Март — частын баштайгы айы. Мартта эрте час эгелээр. Богунгу кичээлге тыва чогаалчыларнын час дугайында бижээн чогаалдарын номчуп, утказы-биле таныжып, оортан частын чамдык демдектерин билип алыр силер.

• Кыштын айларын аданар. Бижип алынар. Кыштын эн соолгу айын аданар. Чаа чыл-биле санаарга ам каш дугаар айыл?

- Частын айларын аданар.

Башкы созуглелди номчуп таныштырар.

О. Саган-оол  Онза уе («Ужуражыышкын» деп чечен чугаадан узунду.)

Час — шагнын дорт эргилдезинин эн-не онза уези. Ону кым чуу деп маргыжар боор.

Бистин чуртувуска болур частар дыка чаагай, кижинин сеткил-сагыжын ындындан хайындырып кээр. Ыяштарнын бурулери чингир ногаан бооп алган, шупту-ла чуведен оюн дилеп турган ышкаш, салгынга чиндинейнип турар. Арыгнын иштинде каш чузун куштар чиинейндир алгырышкан, оон, иштинде дангаар эртен эдер кара дуруяанын уну кынгырткайнып турар болгаш откут уннуг бора хек деп кайгамчык куш эктин чайгаан, ында-мында аянныг кылдыр эдип тургулаар. Кижи санап четпес янзы-буру оннуг чечектер чернин кырын каастап, чапты берген чыдар. Частын, бо бугу байдалдары каттыжып кээрге, оон магалыын, кайгамчык чаагайын кижи сос-биле четче соглээр аргажок, кончуг чурукчу кижи-ле чуруп, коргузуп шыдаар боор.

Словарь ажылы.

Хайындырып кээр (сеткил-сагыжын) — оортуп кээр.

Узундуну оореникчилерге номчудар.

Узундуну аянныг номчу.

Кыдырашка ажыл.

 Часкы уенин онзагай демдектерин чуруп коргускен демдек аттарын хамааржып чоруур состери-биле ушта бижи. Чижээ, онза уе, чаагай час.

Катаптаашкын.

1. Час чылдын эргилдезиниц кандыг уези-дир? Часкы ыяштар кандыг боор-дур? 2. Чазын куштар канчаар ырлажып турар-дыр? 3. Чернин кырын чуу каастап турар-дыр? 4. Часкы уени чогаалчы чуге онза уе деп турарыл? 5. Часкы бойдус кижинин сагыш-сеткилин канчаар оортуп кээр-дир? 6. «Онза уе» — бойдус чурумалы болур бе?

Рефлекция.

Онаалга.  ар.100 чогаадыкчы ажыл.

Темазы: Л.Чадамба. Часкы тарылга. Чогаадыг. «Час»

Сорулгазы: Бойдуста частың баштайгы демдектерин эскерип билирин болгаш аянныг номчуп, час дугайында одуругларны утка ударениезин барымдаалап, шын илередирин чедип алыр. Оореникчилерни чазын хову-шолге ажылдар-биле, тарааны амгы уенин сайзырангай техниказы-биле канчаар тарыырын таныштырар. Рольдап номчууру.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: Л. Чадамбанын чогаалдары, чечен чугаа, очулга.

Мергежили: 1. аянныг номчулга; часкы бойдустун оскерлиишкиннерин эскерип билири, созуглелди роль аайы-биле аянныг номчааш, айтырыглар дузазы-биле утказын сайгарар. Сос каттыжыышкыннарын орус дылче очулдуруп ооренир

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, амгы уеде ажыглап турар кодээ ажыл-агыйнын машиналарын болгаш шаанда ажыглап турган куш-ажылдын чепсек-херекселдерин коргускен чуруктар

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема Л. Чадамбаныы-биле Часкы тарылга

1. Чаа темада бердинген чогаал колдуунда эртем-тайылбырлыг чуулге хамааржыр болганда, абзацтар аайы-биле сайгарып, долу утказын чугаалап ооренирин чедип алыр.

Чаа теманын тайылбырын башкы мындыг янзылыг эгелээр:

Самбыранын он; талазында кодээ ажыл-агый машиналарын коргускен, а солагай талазында куш-ажылдын шаандакы чепсек-херекселдерин коргускен чуруктарны аскан. Чуруктарнын дужунга оларныц аттарын, кайызын канчаар ажыглаарын бижип каан таблица-биле ажыл чорудар.

Шаандакы болгаш амгы уеде кижилернин куш-ажылынын дугайында башкы кыска беседа чорудар.

2. Словарь ажылы

Хун хоореп келгенде — хун бедип келгенде; сеялка — урезин чаштырар машина; турлаг — тараа ажаалдазынын уезинде ажылчыннарнын тур када турар чери.

3. Созуглелди башкы номчуур.

• Кайы уенин, машиналарынын дугайында бижээн-дир? Чуге ынчаар бодап тур силер, чугааланар.
• Уруглар тарылга шолунге келгеш, чуну коргенил?
• Хову турлаанга (хову бригадазынга) келирге уругларны кым уткуп алганыл? Уруглар манаа чуну эскерип коргенил?
• Агроном уругларга чуну коргускенил? Агроном дээрге кымыл?

4. Созуглелди эгезинден тончузунге чедир дынналдыр номчудар. Номда айтырыгларга харыы бээр.
5. Рольдап номчудар.

«Часкы тарылганы» рольдар аайы-биле аянныг номчунар

6. Эртем-тайылбырлыг чуул болганда, абзацтар аайы-биле долу утказын чугаалап ооредир.

• Агрегат дугайында бижээн абзацты тыпкаш, номчунар.
• Эн соолгу абзацта Мижиттин чугаазын тыпкаш, номчунар. Утказын сактып алынар.

Кыдыраашка ажыл.

1. Улегер домактарны ушта бижинер. 

Часкы тарылга, тарылга шолу деп сос каттыжыышкыннарын орус дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи.

Чогаадыг. «Час» Чогаадыг — бижимел чугаанын бир хевири. Оон бир хевири бар:

Чогаадыг-чурумалды тургузары:

1. Бижиир дээн чуулунге бодуннун хамаарылганны тодарат;
2. Бижиир дээн чувеннин онзагай демдектерин болгаш шынарларын онзалап демдегле;

3) Чурумал чараш, шын база чиге болзун дээш, кандыг состер, сос каттыжыышкыннары база деннелгелер ажыглаар сен, бодан.

Катаптаашкын.

1. Уруглар часкы тарылга шолунге, кандыг техника - биле танышкан-дыр? 2. Ында кандыг мергежилдин кижилери ажылдап турар-дыр? 3. Оореникчилер тарылга шолунге чуну кылып алгаш, четкеннерил? 4. Тарааны канчаар тарыыр-дыр? 5. Сээн хун буруде чип турар хлевинни белеткеп кылырынга, кандыг мергежилдин кижилери киржир-дир?

Рефлекция. Кичээлде ооренген чаа чуулун башкы туннеп чугаалаар.

Онаалга. ар.100 утказын эдерти чугаала.

Темазы: Улустуң аас чогаалы. Тоолдар. Чыраа кулун

Сорулгазы: Тоолдарның мөзүлүг болгаш мөзү чок маадырларының аажы-чаңнарын тодарадыр.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: улустун аас чогаалы, дириг амытаннар дугайында тоол, очулга.

Мергежили: 1. созуглелди тонген уткалыг кезектерге чарып, роль аайы-биле номчааш, сайгарылгазын кылыры. Кол утказын улегер домак-биле дууштурери. Тоолга сюжеттиг чуруктар чурууру. Тоолдун, болуушкуннарын, киржип турар маадырларнын аажы-чанын, уулгедиглерин сайгарып турар уеде оларга оореникчилер боттарынын хамаарылгазын илередири.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема

Улустун аас чогаалы. Тоолдар.

Оореникчилер-биле беседа.

 – Орус дылдын литературное чтение кичээлинде ооренгенинер тоолдар кандыг  болуктерге чарлып турар ийик?

• Хуулгаазын тоол деп кандыг тоолул, ону чуге хуулгаазын дээрил, бадыткап чугааланар.
• Дириг амытаннар дугайында кандыг тоолдар билир силер? Номчаан азы дыннаан тоолдарынарда кирип турар дириг амытаннарны аданар.

Чурукчу кандыг тоолдарга чуруктар чураан-дыр? Бо тоолдар кижини кандыг чугула чуулдерге ооредип турарыл?

Улустун аас чогаалынын бир эгээртинмес байлаа — тоолдар. Оларнын дараазында хевирлери бар:

дириг амытаннар дугайында тоолдар;

хуулгаазын тоолдар;

анаа тоолдар.

Чыраа кулун (Тыва улустуц тоолу).

Тоолду башкы номчуп таныштырар.

Словарь ажылы.

Саяк — аъттын маны: он, талакы мурнуку будун баскаш, он; талакы сонгу буттарын солуй базар, оон солагай талакы мурнуку будун баскаш, солагай талакы сонгу буттарын солуй базар; чыраалаар — аъттын маны: маннап чорааш, бир болза он талакы буттарын, бир болза солагай талакы буттарын мурнунче децге октап чоруур; челер — аъттын маны: маннап чорааш, бир болза мурнуку он талакы биле сонгу солагай талакы буттарын, бир болза мурнуку солагай талакы биле сонгу он талакы буттарын мурнунче октап чоруур; ядараан — хыйланганда ажыглаар сос; тавангай — буттун адаккы кезээ, майыы; кыйгырып коргеш — номчааш.

Кыдыраашка ажыл.

Кулун деп состу орус дылче очулдургаш, кыдыраажынга бижи.

Тоолду эгезинден тончузунге чедир оореникчилерге дынналдыр номчудар. Диалог чугааларны канчаар шын, аянныг номчуурун сагындырар.

Катаптаашкын

 Номда айтырыгларны оореникчилерге иштинде номчудар. Харыыларын кижи бурузу хуузунда боданып тывары-биле оореникчилер иштинде оожум номчуур. Рольдар аайы-биле аянныг номчуурунга белеткенир.

Тоолдун созуглелин тонген уткалыг иштики дорт кезекке чаргаш, болуктерге рольдар аайы-биле (тоолчу, Кулун, Бору) аянныг номчулга чарыжындан эрттирицер.

1. Бо тоолдуц кол утказын кандыг улегер домак дузазы-биле илередип болур-дур? 2. Кулун база Борунун овур-хевирлери кижилернин кандыг аажы-чанын ойзу коргускен-дир? 3. «Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан» деп улегер домактын утказын тайылбырла.

Рефлекция.

Онаалга. ар.103 номчуур.

Темазы: Улустуң аас чогаалы. Тоолдар. Хам Бөрү биле Шинчээчи Бɵрү 

Сорулгазы: Тоолдарның мөзүлүг болгаш мөзү чок маадырларының аажы-чаңнарын тодарадыр. Тоолдарда тайбың дээш, эки чуртталга дээш, шынчы чорук дээш күзелдер сиңникенин билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: улустун аас чогаалы, дириг амытаннар дугайында тоол, диригжидилге.

Мергежили: 1. созуглелди роль аайы-биле  номчааш, утказы база тургузуунун аайы-биле сайгарар; созуглелден уран-чечен аргаларлыг чижектерним тывар. Чурук-биле ажыл.  Тоолдун тончузун эде чогаадыр.  

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема

Хам Бору биле Шинчээчи Бору (Тыва улустун тоолу).

Тоолду башкы номчуп таныштырар.

Словарь ажылы.

Сувай — боос эвес; хырын быжыы-биле — тоттур, шыдаар шаа-биле; кавырыктанып — чимзенип; чемелеп — чанчап, кончуп.

        Тоолду эгезинден тончузунге чедир оореникчилерге дынналдыр номчудар. Диалог чугааларны канчаар шын, аянныг номчуурун сагындырар.

Катаптаашкын.

Номда айтырыгларны оореникчилерге иштинде номчудар. Харыыларын кижи бурузу хуузунда боданып тывары-биле оореникчилер иштинде оожум номчуур.

 «1. Бо чогаалды тоол деп бадыткап турар турум эге болгаш тончу состерин тыпкаш, номчу. Тыва тоолдарны оон оске кандыг состер-биле эгелээш, тондуруп турарыл? 2. Кымнын буруузу-биле Хам бору чылгычыларга олуртуп алганыл? 3. Бо тоолду номчааш, бодунга кандыг туннел ундуруп алдын, кижини чуу чувеге ооредип турар-дыр? 4. «Хам бору биле Шинчээчи боруну» кандыг тоол деп болурул: дириг амытаннар дугайында азы анаа? Тоолда кандыг уран-чечен арганы ажыглаан-дыр: деннелге, диригжидилге, эпитет?

Диригжидилге дээрге кижилер азы дириг амытаннарнын кылдыныын амы чок чувелерже, бойдусче шилчидери. Чижээ, Хун бакылап келген. Койгунак боданып чыткан. Дамырак шулурадыр ырлап чыткан.

Кыдыраашка ажыл.

Тоолду эде чогаат. Шинчээчи Бврц тургаш:

 – Моон чип болбас, оске черден тып чиили — деп-тир эвеспе.

Хам Борц. тургаш:

 – Шынын-на чугааладын, бо чылгынын кадарчылары ырак эвесте хире-дир — деп чопшээрежип-тир эвеспе. Улаштыр чогаат.

Рольдап номчууру. Рольдар аайы-биле аянныг номчуурунга белеткенир.

Тоолду рольдар аайы-биле аянныг номчунар.

Рефлекция.

Онаалга.  ар106, рольдар аайы биле номчуур.

Темазы: Улустуң аас чогаалы. Тоолдар. Хараган бажында дүк. (Тыва улустун тоолу)

Сорулгазы: Тоолдарның мөзүлүг болгаш мөзү чок маадырларының аажы-чаңнарын тодарадыр. Тоолдарда тайбың дээш, эки чуртталга дээш, шынчы чорук дээш күзелдер сиңникенин билиндирер.

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: улустун аас чогаалы, анаа тоол.

Мергежили: 1. Созуглелди роль аайы-биле номчааш, утказын сайгарар. Тоолдун хевирин тодарадыр. Созуглелди эдерти чугаалаар.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема Хараган бажында дүк. (Тыва улустун тоолу)

Тоолду эгезинден тончузунге чедир оореникчилерге дынналдыр номчудар. Диалог чугааларны канчаар шын, аянныг номчуурун сагындырар.

Словарь ажылы.

 Кулунун салыптар — кулуну торуттунер уезинге четпейн, дужуп каар; боттарынын аайынга киришпейн —боттарын дыннашпайн; бис чоонган бис — таанда шыдавас эвес бис.

Катаптаашкын.

Номда айтырыгларны оореникчилерге иштинде номчудар. Харыыларын кижи бурузу хуузунда боданып тывары-биле оореникчилер иштинде оожум номчуур.

1. Ашак, кадай чуну кылыр деп дугурушкан-дыр? 2. Олар бодап алган чуулун чуге херек кырында кылбайн барганыл? 3. Оларнын кожазы ашак канчап кулуннуг белиг апарган-дыр? 4. Бо тоолда кижилернин кандыг четпес чанын кочулап, чуу чувеге угаадып сургаан-дыр? 5. Бо тоол кандыг тоолдарга хамааржыр-дыр: хуулгаазын азы анаа бе?

Анаа тоолдарда болуп турар чуулдер кижилернин амыдыралынга чоок. Бо тоолдарнын маадырлары колдуунда бодуун кижилер: анчы, кадарчы, балыкчы, ус-шеверлер, ол ышкаш байлар, ламалар. Анаа тоолдарга кижилернин аажы-чанында четпестерни (харам, чалгаа, адааргак, мелегей, шушпен...) шоодуп кочулаан болур.

Рольдап номчууру. Рольдар аайы-биле аянныг номчуурунга белеткенир.

Тоолду рольдар аайы-биле аянныг номчунар.

Рефлкция.

Онаалга. Арын 108-110 номчуур

Темазы: Бистиң бичии өңнүктеривис К.Ондар. Мени таныыр.

Сорулгазы: Бойдусту камгалап, камнаар, ону кайы хамаан чокка төтчеглеп болбас, дириг амытаннарга камгалаар, кадагалаар чорукка болгаш оларны, кээргеп, дуза чедириксээр хɵɵннүг болурунга кижизидер

Универсалдыг ооредилгенин ажыл-чорудулгазы:

Билиг: К. Ондарнын чогаалдары, шулук, чурумал.

Мергежили: 1 чогаалды аянныг номчааш, айтырыглар дузазы-биле утказын сайгарар; шулуктун тургузуунун онзагайын тодарадыр. Чогаалда уран аргаларны айтыр. Чурук-биле ажыл.  Шээжи-биле аянныг номчууру, «илчирбелей» эдерти чугаалаары.

Дерии: ѳѳредилге ному, кыдырааш, самбыра, 

Кичээлдиң чорудуу.

Ι.Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы 

Чаа тема Бистин бичи оннуктеривис. К.Ондар. Мени таныыр.

ОНДАР Кан-оол Ирикпеевич 1941 чылда Сут-Хол кожууннун Устуу-Ишкиннин Ак-Ойга торуттунген. Ол бугу амыдыралын улус ооредилгезинге болгаш уруглар чогаалынга бараалгадып келген башкы болгаш шулукчу. Бир дугаар шулуу 1961 чылда «Тыванын аныяктары» солунга парлаттынган. Ол «Яблоктун аян-чоруу» (1977), «Хоглуг чаштар» (1982), «Куске чылдын уруглары» (1986) деп номнарнын автору.

Шулукту баштай оореникчилерге иштинде кичээнгейлиг номчуттурар.

К. Ондар

Мени таныыр

Сартык берип амдажыткан

саргыл бызаам аажок хоптак.

Кадайларныц хуунда судун

халактадыр пактапкан боор.

Хараганнар аразынга

кадарар дээш суруп кээр мен.

Шыргай черже шаашкактап,

чызырадыр даалыктаптар.

Канчалдыр-даа дилеп кээр мен.

Кара шору, тывылбайн баар...

Иезин тып ээп алган

имиртинде эдерип кээр.

Шанчок инек аразындан

саргыл бызаам хооглептер мен.

Ээзинин унун таныыр

эргеленип эдип келир.

-Шулукте чунун, база кымнын, дугайында бижээн-дир?

Словарь ажылы.

Шаашкактап — шаашкактардан дезип маннажыр; даалыктаар — шурап маннаар; шанчок — ковей; хооглептер — «хоог-хоог» деп кыйгырар.

Шулукту аянныг номчу.

Катаптаашкын.

1. Бызаанын аажы-чанын коргускен одуругларны тыпкаш, номчу. Оон хевир-дурзузу база аажы-чаны кандыг-дыр 2. Шулуктун маадыры бызаазынга кандыг хамаарылгалыг-дыр (чаптап чарашсынар, аажок ынак, хонну чок, тувексинер)?

4. Бичии маадыр ада-иезинге канчаар дузалажып турар-дыр?
5. Бажынында азырал дириг амытан бар бе? Ону карактажып, ажаажып турар сен бе?

Номда айтырыглар болгаш онаалгалар-биле таныштырган соонда, оореникчилерни иштинде номчудар.

Строфа аайы-биле шулукту эдерти чугаалаанар.

Рефлекция.

Онаалга Бызаа чуруур, овур хевирин бижиир.