Демдек ады (катаптаашкын)
учебно-методический материал (4 класс) на тему

Демдек ады. Катаптаашкын.

Кичээлдиӊ  хевири: Билиглер быжыглаарыныӊ кичээли.

Кичээлдиӊ  сорулгазы: 1.Демдек адынга хамаарыштыр ѳѳреникчилерниӊ билиин катаптап быжыглаар, ханыладыр, түӊнээр.

2. Уругларны бѳлүктеп ажылдаарынга чаӊчыктырар.

3. Демдек адын аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглап билирин ѳѳредип, сѳс курлавырын байыдар, чогаадыкчы база тывынгыр чоруун сайзырадыр.

Планнаттынган түӊнелдери:

Бүгү  талалыг  ѳѳредилге ажыл-чорудулгазы:

-ѳѳреникчи демдек ады деп чүл дээрзин билир;

-чугаа домаанга демдек адын шын ажыглап, чугааны демдек ады каас болдуруп турар деп чүвени медереп билген турар.

Кижизиг мѳзү-шынарныӊ  ѳѳредилге ажыл-шынары:

-ѳѳредилгеге сонуургалдыг;

-улугларны хүндүлеп билир;

-тѳрээн черинге, дылынга ынак, мѳзүлүг бүдүштү, быжыг турушту хевирлээр.

Таарыштырылганыӊ ѳѳредилге ажыл-чорудулгазы:

-ѳѳредилгениӊ сорулгазын салып билиринге;

-ажылыныӊ болгаш ѳѳрүнүӊ үнелелин шын хүлээп ап билириниӊ аргазын тургузар.

Билиглерни шиӊгээдириниӊ ѳѳредилге ажыл-чорудулгазы:

-салдынган айтырыгларныӊ утказын шын медереп билип, аӊаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири;

-ѳѳренип турар чүүлү-биле бодунуӊ арга-дуржулгазын деӊнеп билири;

-номдан херек медээни тып билири.

Харылзажылганыӊ ѳѳредилге ажыл-чорудулгазы:

-харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп билири;

-башкыныӊ болгаш эштериниӊ айтырыгларынга шын харыылап чаӊчыктырар.

Кичээлдиӊ дерилгези:  слайдылар, кыдырааштар, ном, демир үжүк, карточкалар, сюжеттиг чурук.

Кичээлдин чорудуу:

I. Ажыл чорудулгаже бодун башкарып углаары.

           Экии, уруглар! Бѳгүн силерге тыва дыл кичээлин мен эрттирер мен. Мени Донгак А.О. дээр. Клазывыста аалчылар келген. Бот - боттарыӊарже хүлүмзүрүп, кичээлге шуптуӊарны эки ажылдаарыӊарны күзедим. Кичээливисти анаа эвес оюн кичээл кылдыр эрттирер бис.

          Чаӊгыс кижи ажыл кылырга кандыгыл, уруглар? Эш - ѳѳрү - биле кылыр болза кандыгыл?

Кичээливис кыйгырыы "Демниг сааскан теве тудуп чиир" (уругларга номчудар).

       - Бо үлегер домактыӊ утказын чүү деп билип тур силер, уруглар? (Демниг боор болза чүнү-даа кылып ап болур дээни ол. Кандыг - даа ажылды демниг кылыр болза, чиик, дүрген болур). 

    - Классты ийи бѳлүкке чарып алган бис. 1-ги бѳлүк "Сагынгырлар", а 2-ги бѳлүк "Тывынгырлар" болур.

II. Быжыглаашкын.

- Бѳгүнгү темавыстыӊ адын тодарадып алыры-биле бо тывызыкты тыптаалынарам, уруглар.

Тывызык:

Укталган бе, укталбаан бе,

Утказы чоок, удур бе деп,

Демдектерин ылгап тургаш,

Дески тода дамчыдыптар

Чүү деп ындыг чечен-мерген

                    Чугаа кезээ болу берди?      (демдек ады).

 -Демдек адын орустап чүү дээрил?         (имя прилагательное).

1-ги даалга. Υлегер домактар-биле ажыл.

- Хѳй сектер орнунга турза чогуур демдек аттарын киирер.

1-ги бѳлүк "Сагынгырлар"

Чалгаа кижи бажым дээр,         Эртежи кижи

Чазый кижи суксадым дээр.        Эзерлиг аътка таваржыр.

2-ги бѳлүк "Тывынгырлар"

Чашпаа кижиниӊ сѳзү хѳй,        Шапты бижек ыяшка дыынмас,

Чалгаа кижиниӊ чылдаа хѳй.        Чалгаа кижи ишке дыынмас.

Словарь - биле ажыл: 

чазый - хоптак

эртежи - эрес, эртен-эрте турар кижи

шапты - чидиг эвес

дыынмас - күш четпес

- Бис бо кичээлде демдек адынга катаптаашкын кичээлди эрттирер бис.

Түӊнээр: (4 балл)

2-ги даалга. Чараштыр бижилге минутазы

- Υлегер домакты кым номчуптарыл, уруглар?

- Кыдырааштарны ажыткаш, ай хүнүн бижээш, үлегер домакты кыдыраажынга чараштыр бижиир.

- Сос бурузунун эге ужуктерин бижиптээлинер.

Дд        Сс        Тт        Чч

-Чуу деп уннун ужуу артык-тыр? Чуге?

(Ыыткыр)

"Демниг сааскан теве тудуп чиир"

3-ку даалга. Шүлүк-биле ажыл. 

- 164 дугаар арында 420 дугаар мергежилгени кылыптаалыӊар. Шүлүктү дүжүрүп бижээш, ылгаан демдек аттарыныӊ кырынга (кандыг? азы чүлүг) деп айтырыгны бижиир.              кандыг?

Чочак - мѳчек шыӊганнарлыг,

согун ышкаш хѳнү сынныг,

                                                    кандыг?              кандыг?

каӊ дег быжыг, хат дег шалып,

                                        кандыг?  кандыг?

кадык, шыырак чоруур дизе,

күш-культура, спорт олар -

                                      кандыг?  кандыг?

                        күштүг, шынчы ѳӊнүктер ол.         (Л. Чадамба)

Словарь-биле ажыл:

шалып - шалыпкын, дурген.

хону - дорт

-Шулуктун автору Леонид Борандаевич Чадамба

-Ылгаан демдек аттары чуу деп айтырыгга харыылаттынар-дыр, уруглар?  -Ылгаан демдек аттары КАНДЫГ? деп айтырыгга харыылаттынар.              Туннээр: (7 балл)

4-ку даалга. Сюжеттиг чурук-биле ажыл.

- Чуруктарга демдек аттары кирген кыска чогаадыгны  дем-биле бижиир.

Сагынгырлар бѳлүү "Кышкы арга" деп чурукка, а тывынгырлар бѳлүү "Чайгы арга" деп чурукка чогаадыр. Номчудар.   Туннээр. (1 домакка - 1 балл)

- Чайгы арга кандыгыл? (Чайгы арга ногаан)

-Чүге ногааныл? (Чайын бүгү-ле чүүл ногаан болур)

-Кышкы арга кандыгыл? (Кышкы арга ак)

-Чүге агыл? (Черниӊ  кырын хар шыва алыр)

5-ки  даалга. Айтырыгларга харыы.

Сагынгырлар: Утказыныӊ аайы-биле демдек аттары кандыг болурул? (Утказыныӊ аайы-биле демдек аттары удурланышкак болгаш чоок уткалыг болур)

Тывынгырлар: Демдек ады чүнү кѳргүзерил?

                     (Демдек аттары чүвелерниӊ шынарын болгаш демдээн кѳргүзер)

Сагынгырлар: Демдек ады кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл?

                     (Демдек ады кандыг? чүлүг? деп айтырыгларга харыылаттынар)

Тывынгырлар: Домакка демдек ады кайы чугаа кезээ - биле холбажып   чоруурул?

                      (Демдек ады домакка чуве аттарынга хамааржып чоруур)

Сагынгырлар: Демдек ады домакка кандыг кежигүн болуп чоруурул?

                      (Демдек ады домакка тодарадылга бооп чоруур)

Тывынгырлар: Демдек ады падежтерге ѳскерлиир бе?

                       (Демдек аттары  падежтерге ѳскерилбес)

Туннээр  (1 айтырыгга - 1 балл.     3 балл)

III. Сула шимчээшкин "Ɵдүректер"

6-гы  даалга. Кыдырааш - биле ажыл.

- 165 дугаар арында 423 дугаар мергежилгени күүседиир.

-Бердингенин кым номчуптарыл?

-Антоним деп чул? (Антоним - удурланышкак уткалыг сѳстер).

Чижээ: эртеги час - орай час. 1-ги домакты биживес.

Бедик сиген - чавыс сиген.

Аяс дээр - бүргег дээр.

арган мал - семис мал.

Шык хѳрзүн - кургаг хѳрзүн.

Аар чуък - чиик чуък.

Сырый арыг - шаараш арыг

Сыык суг - тереӊ суг.

Словарь-биле ажыл: Сырый - шыргай

 Туннээр. (7 балл)

7-ги даалга. Карточкалар - биле ажыл.

- Чүве аттарынга хамааржыр демдек аттарынче согунчугаш чорудар.

       1 - ги бѳлүк "Сагынгырлар"            2 - ги бѳлүк "Тывынгырлар"

Харыы: кышкы арга,                                  майтак койгун,

                шапкын хем,                                 үзер буга

                чаагай хлеб,                                  кажар дилги,

                ак-кѳк дээр,                                   суггур чаъс,

                чүгүрүк аът,                                  ак хар,

                улуг аптара,                                  бедик даг,

                шынчы эш                                    тенниг  хараган

(Немелде  ажылдар)

 Ребустар

Домакты  сайгарар. Чугаа кезээн айтыр.

    д.а                         ч.а                      ч.а                        к.с

  кандыг?          кым?                      кайда?              канчап турар?

Бичии   Чойганмаа    школада   ѳѳренип   турар.

   д.а                                     ч.а                  д.а                             к.с

кандыг?                             чуу?           кайнаар?               канчап  турган?

Кайгамчыктыг  аялга  делгемнерже  тарап  турган.

IV. Рефлексия.

Кичээлге бис (кандыг?)   ...,     ...,      ...,   ажылдадывыс.

V. Онаалга.

1. Мергежилге 425 арын 166.

2. Демдек ады кирген үлегер домакка чаӊгыс чурук чуруп эккээр.

VI. Түӊнел.

- Чүү деп чугаа кезээн катаптап, быжыгладывыс?

- (Демдек ады).

- Демдек адыныӊ дугайында чүнү билип алдыӊар?

- (Демдек ады чүвелерниӊ ылгавыр демдээн, шынарын илередир болгаш кандыг? чүлүг? деп айтырыгларга харыылаттынар. Демдек ады падежтерге ѳскерилбес, чуве адынга хамааржып чоруур)

- Кичээлге эки, идекпейлиг ажылдааныӊар дээш четтирдим, уруглар.

Тывынгырлар

Сагынгырлар