Тыва дыл. Урок родного языка. Тема: "Ат орну" 4 класс
план-конспект занятия (4 класс)

МБООУ СТД, НДЛ Элдиг-Хемская санаторная школа-интернат

Дзун-Хемчикского кожууна Республики Тыва

4 «а» класска тыва дылда ажык кичээл.

Темазы: «Ат орнунун дугайында билиг.»

Кылган башкы:

Ховалыг Долаана Маадыровна

Элдиг-Хем, 2022г.

Кичээлдин план – конспектизи

Мергежили: эге класс башкызы.

Предмеди: тыва дыл

Клазы: 4 класс

Ному: тыва дыл.

Тема: Ат орнунун дугайында билиг.

Сорулгазы: 1. Ооредиглиг: ат орнунун дугайында билиглерин быжыглап, арыннын ат оруннарынын арыннары болгаш саны-биле таныжары;

2. Сайзырадылга: Ооренген билиглерин шын ажыглап, дурумнерни сайгарып билирин, дыл-домаан, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыры, сос курлавырын байыдары,аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры;

3. Кижизидер: дириг-амытаннар билиринге кижизидер, бойдуска хумагалыг боорунга, бодунуң болгаш эш-ɵɵрүнүң кылган ажылдарын шын үнелеп билиринге кижизидери. Тыва дыл кичээлинче сонуургалын бедидер.

Предметтиг туннелдер: эртемнин тускайланын медереп билип алырынче, чаа билиглерни чедип алырынын янзы-буру аргаларын ажыглап шингээдиринче, теориялыг билиглерни амыдырал-биле холбап оорениринче, эстетиктиг корушту хевирлээринче угланган.

Бот-тускайлан туннелдер: оореникчилер ат оруннарынын арыннарын болгаш санын билген турар ужурлуг.

Билиглер шингээдир ооредилге ажыл-чорудулгазы: арыннын ат орнунун чуве аттарынын орнунга хереглээр деп медереп билип оон арынын болгаш санын айтып билири; салдынган сорулганы шиитпирлээринин ангы-ангы аргалары турар деп чувеге ооренип алыры; ооренип турар чуулу-биле бодунун арга-дуржулгазын деннеп билири; башкыны салган айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири.

Кижизиг мозу-шынарнын ооредилге ажыл-чорудулгазы: школазынга болгаш ооредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг,сонуургалдыг болурун; торээн черинге ынак болурун угаадып, мозулуг будушту, быжыг турушту, патриотчу чорукту хевирлээр.

Харылзажылганын ооредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш хундуткелдин дурумнерин ажыглап, харылзажып турар кижиге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкынын болгаш эштеринин айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.

Дерилгези: карточкалар, таблицалар, сюжеттиг чурук, предметтиг чуруктар, мультипроектор, самбыра.

Ажыглаар арга-методтары: коргузуг, беседа, тайылбыр, айтырыг-харыы, практиктиг ажыл, дилеп-тывары.

Кичээлдин хевири: чаа билиглерни шингээдип алырынын кичээли.

Кичээлдин чорудуу

1. 1.        Мɵɵңнээшкин кезээ, уругларнын сонуургалын оттурары. (2 мин)

- Кичээливис беш дугаар – даа болза, эштеривис – биле мендилежилинер. Мендилежирде анаа эвес мендилежир бис. Баштай кулактары – биле мендилежир (кулактарын бот – боттарынга дээштирер), ам чаактары биле мендилежир, хавактары – биле мендилежир. Эр-хейлер! Ол дээрге эштеривиске экини кузеп, кичээлде эки ажылдаарын кузеп турарынар ол – дур.

Слайд 1.

- Ам бот – боттарынарже корунгеш хулумзурунер, уруглар. Эр-Хейлер! Оожум олуруптунар. Слайд 2. 

- Уруглар, аян-чорук кылырынга ынак силер бе? (Ийе.)

- Богунгу кичээливис анаа эвес, а аян – чорук кичээли. Аян – чорук кылыры амыр эвес, берге дээрзин шупту билир бис. Ынаар чугле найыралдыг, эптиг – демниг улуска улуска эрттирилге бээр.

- Аян-чорук кылыр мурнунда дараазында «Эки хунну кузедим» деп оюнну ойнаптаалынар. Мен «Эки хунну кузедим» деп чугааларымга, кымга хамааржыр-дыр холунар кодурер силер.

- Класстын уругларынга «Эки хунну кузедим».

- Класстын оолдарынга «Эки хунну кузедим».

- Дан бажында дижин чуп алган оореникчилерге «Эки хунну кузедим».

- Школаже эки демдек алыр дээш келген оореникчилерге «Эки хунну кузедим».

- Бо хунгу кичээлде идепкейлиг ажылдаар дээш келген оореникчилерге «Эки хунну кузедим».

- «Эки хунну кузедим» деп бо чылыг-чымчак состерге даянып алгаш аян-чорукче чоруулунар, уруглар.

2. Билиглернин онза-чугулазын тодарадыры. Проблеманы тургузары.

- Аян - чорукче чоруурда кандыг транспортка олурарывысты тывызыкты тыпкаш, билип алыр силер.

Кудумчуда бажынчыгаш

Кижилерни ажылынче,

Садикче, школаже

Саат чокка соортуп туру.

- Автобус. Слайд 3. Аян – чорук кылырда каштын хунунде, каш шакта унгенин демдегледир ужурлуг бис. Кыдырааштарынар шын салгаш, шын олуруп алынар.

- Кыдыраажынар ажыткаш, ай – хунун бижинер. Слайд 4. 

- Чараштыр бижилгеде автобус деп состу бижиир бис. Ону бижиир мурнунда холдарывыс бижииринге белеткептээлинер.

Физминутка (холдарга) Карандаштарны холдарынга чууп ойнаар.

Каллиграфтыг бижилге.

- Абтобус деп состу чараштыр бижиир.

- Автобус деп состе каш слог барыл? (3 слог.)

- Уш слог деп канчап билдинер? (3 ажык ун бар.)

- Эр-Хейлер!

3. Чаа темаже киирилде.

- Автобуска олурупкаш чуу деп хоорайже аян-чорук кылыр бис, Ак-Сал ирей тоолун ыдып бээрге, дыннааш, даалгазын кылыптарывыска билдине бээр шээй.

«Состер бодунун бажынын канчаар тып алганыл?». Слайд 5.

 «Состер бодунун баар, турар ужурлуг черин тыппайн тояап чоруп каап-тыр. Оон арга коступ  келген. Ында бажынчыгаш коступ келген. Оон адын алдын ужуктер-биле бижип каан. Чуу деп бижээнин ам силер тывар силер.  Бажыннын чурттакчылары: «Кым силер?», Чуу силерни бээр эккелди? - деп айтырган.  Чамдык состер харыылаан.  Чамдыктары ыытташпаан. Тааржы берген состер чурттап кире берген.  Бо бажынчыгаштын чурттакчыларын кым дээрил? (Чуве ады.)

          Ам дыка чараш, каас, арыг-силиг бажынчыгаш коступ келди. Мында хоглуг, мунгаргай  дээш янзы-буру состер чурттап турар. Чурттакчылары: «Кандыг херектиг чор силер?»-деп айтырган. Тааржыр состер чурттап кире бергеннер. Ол чуу деп бажыныл? (Демдек ады.)

       Арткан состер улаштыр чоруп каан. База бир бажынчыгаш коступ келген. Чурттакчылары шупту дыка санаар, бодаар чурттакчылар чурттап болган. «Каш силер? Каш дугаар бажында келдинер?» деп айтырганнар. Харыылапкан состер чурттап кире бергеннер. (Сан ады.)

- Бо тоолдун адын адажып беринерем деп дилеп тур уруглар. Чуу деп алыр силер? (Чугаа кезээ.)

- Бо чугаа кезектеринден кайы чугаа кезээн ооренмээн-дир, силер? (Ат орну).

(Кайызын ооренмээн оореникчилер тып кааптар.)

- Бо хунгу кичээлде чуу деп тема биле таныжар-дыр бис уруглар? (Ат орну.)

- Эр-Хейлер! Ынчангаштын бо кичээлде «Ат орну» деп хоорайже аян-чорук кылыр бис.

4. Ооредилгеглиг сорулганы салыры.

Созуглел-биле ажыл.

Слайд 6.

Чечекмаа чурулга кичээлинге дыка ынак. Чечекмаа янзы-буру чараш чуруктарны чуруптар. Чурулга школазын Чечекмаа удавас доозар.

- Бердинген созуглелди номчуур.

- Бердинген созуглелде чуну эскердинер уруглар? (Катаптаашкын.)

- Ол сос кандыг чугаа кезээ болурул? (Чуве ады, кым? деп айтырыгга харыылаттынып турар.)

- Бо чуве ады катаптанып-ла турар. Кандыг чугаа кезээ-биле солуптар бис, уруглар? (Ат орну.)

- Че ат орну-биле солуптаалынарам, уруглар.

- Силер ол состерни ажыглап турар силер бе?

- Чуге оларны хереглээр-дир бис? (Кижилернин аттарынын орнунга ажыглап турар бис. Ынчангаш оларны ат оруннары дээр.)

- Кичээливистин сорулгазын салып алыылынар, уруглар?

- Чуну билип алыр бис? (Кичээлде мен, сен, ол, бис, силер, олар деп сөстер азы ат оруннарыныӊ дугайында билип алыр бис.)

- Чуну ооренип алыр бис? (Ат оруннарын: созуглелде домактардан ылгап; оларны чугаавыска ажыглап; домакка ат орну кандыг кежигун болурун тып өөренир бис.)

Слайд 7.

- Эр-Хейлер! Сорулгавысты салып алдывыс, уруглар.

Слайд 8.

- Ат орну дээрге бистин чугаавыс чараш болзун, чугаавыс чараш болурунга, билдингир болурунга база дузалажып турар.

- Катаптаашкыннар болбазын дээш, чугаага ажыктыг.

- Силер ам, чогаадыг, эдертигни ат оруннарын ажыглап тургаш бижиир болгай силер. Корунер даан оолдар, 9 класс доозуп тургаш ОГЭ (шылгалдалар) дужаар болгай силер, ынчан база дыка ажыктыг болур, эдертиг, чодаагыг бижииринерге.

Ном-биле ажыл.

- Хоорайга келгеш бир-ле дугаарында, ном садыы кирер бис. Дурум ар. 119. Дурумну тода болгаш ыыткылдыр ________ номчуптар.

- Эр-Хей!

- Мен, сен, ол, бис, силер, олар деп сөстер кайы чугаа кезээ болурул? (Туннел: Мен, сен, ол,бис, силер, олар – ат оруннары деп чугаа кезээнге хамааржыр.)

Слайд 9.

- Ат оруннары канчаар хереглеттинерил?

- Дараазында экранда сөзүглелди номчуӊар.

Чайын Сылдысмаа-биле хөлге чораан бис. Мен эштип эгеледим, а ол хүнге дөгеленип чытты. Оолдар чедип кээрге, бис чаныптывыс. Олар кежээге чедир хөлге ойнааннар.

(Түӊнел: Ат орнун чүвелер аттарыныӊ орнунга хереглээр.)

- Эр-Хейлер!

Сула шимчээшкин.

- Шалй берен боор силер уруглар. Ам автобустан душкеш, бичии дыштанып алыылынар. Слайд 10.

Мага-ботту дыштандырып,
Маннап халып ойнаалынар.
Холдарывыс часкап-часкап,
Хокпаннадыр  шурагылаал.

Хат хадаан (Холдары ору аай-дедир чайганыр),

Хат хадаан. Арыг агаар тынаал (ундур-киир).

Хат боолденип куштелдир хадаан (боолденип ойнаар).

Хат оожургаан (олурар).

Слайд 11.

5. Чаа  билиглерни ажыдары.

Аян-чоруувус удамчылаалынар уруглар. Дараазында парталарынар кырында чагаа хавы бар. Чагаа хавындан карточканы ужулгаш кылып, бот-боттарынар хынанар.

Карточка-биле ажыл. (эжеш ажыл)

1-ги бөлʏк

1-ги даалга: Бис деп ат орнун киирип тургаштын 1 домактан чогаадынар.

2-ги даалга: Мен, сен, ол, бис, силер, олар деп сөстер кайы чугаа кезээ болурул?

2-ги бөлʏк

1-ги даалга: Силер деп ат орнун киирип тургаштын 1 домактан чогаадынар.

2-ги даалга: Чуве аттарынын орнунга чуу деп чугаа кезээн хереглеттинерил?

- Кылып алган ажылын болуктен 1 оореникчи харыызын номчуптар.

Туннел ундурерлер.

Туннел 1: Мен, сен, ол, бис, силер, олар деп сөстер – ат оруннары деп чугаа кезээнге хамааржыр.

Туннел 2: Чуве аттарынын орнунга ат орну деп чугаа кезээ хереглеттинер.

6.  Тодаргай билиглеринге даянган быжыглаашкын.

- Дараазында экранда бижиттинген домакты номчуптаалынарам, уруглар. Слайд 12.

Ол дортку класста ооренип турар.

- Сос бурузунче айтырыгдан салыптынарам. Кым? (Ол), канчап турар? (ооренип турар). Кашкы класста ооренип турар? (Дортку).

- Ат оруннары кандыг айтырыгларга харыылаттынып турарыл? (Чуве аттарынын айтырыгларынга харыылаттынып турар.)

- Эр-Хейлер!

7. Туннел быжыглаашкын.

- Аян-чоруувусту уламчылап ам зоопарк баар бис.

Оюн «Мажаалайга дузалаш» Эжеш болуп ажылдаары. Слайд 13.

- Чурукта чуну коруп тур силер, уруглар?

- Мажаалай (Адыг).

Беседаны чоргузар.

- Мажаалай деп чул, уруглар? (Мажаалай –дээрге адыг-дыр.)

- Эр-Хейлер!

- Ол кайда чурттап турарыл? (Аргада. Тайгада.)

- Адыг, Мажаалайнын ажыктыг чуулдери бар кым билирил? (Оон хам кижилер улус артыжаарда дыргаан ажыглап турар, оду эм шынарлыг.)

- Эр-Хейлер!

- Адыг дээринден оскээр чуу деп адаар болдувус, уруглар? (Мажаалай. Адыг. Хайыракан.)

- Адыглар чуну чиксээрил уруглар? (Адыглар ары чигири чииринге ынак, ону чиксээр.)

- Ары чигирин чиген кижи бар бе? Амданы кандыг болурул?

- Ам мажаалай ары чигирин чиир дээш бочогун коорге куруг болган шээй. Ынчангаш бис ам мажаалайга дузалажып берээлинер уруглар. Силернин парталарынар кырында ары чигиринин дамдылары бар, артында состер бижээн. Оларны шын кылыптар болзувусса, мажаалайнын бочогунче ол дамдылар кире бээр. А бир эвес шын эвес харыы бээр болзунарза, кирбейн баар. Мажаалай чемненип шыдавайн баар. Ынчангаштын шупту идекпейлиг, шын-шын кылдыр харыылаптаалынар уруглар.

Слайд 14.

Хой сек орнунга ат орнун киирип бижинер:

... тейден чунгулаайн.

 … конькиле.

 … хаактазын.

…тейден чунгулаалы.

 … конькилеӊер.

… хаактазыннар.

… тайылбырлаар.

… акшаны сананар.

… чем садып алганнар.

… сугга эштип турдум.

… байырлал барып чордувус.

… бо хун дуъш соонда библиотека баар мен.

- Эр-Хейлер! Мажаалай ам силернин дузанар-биле тодуг.

Бот ажыл. Слайд 15.

- Ам дедир чанарда белектер садып алгаш чанар бис. (Ол дээрге бот-боттарынга салган демдектери.)

- Мергежилге 308 ар. 119. Слайд 16.

- Кылып алгаш, эжинин ажылы – биле солушкаш бот – боттарын хынажыр. Демдектерни салыр.

Уе артар болза. Мергежилге 311 ар.120.

8. Түңнел кылыры (рефлексия)

- Кичээл эгезинде кандыг сорулга салып алгаш турган силер?

- Салып алган сорулганар чедип алган силер бе? (Ийе.)

- Эр-Хейлер! Кичээл дургузунда бердинген  даалгаларны кончуг эки күүсеттиңер. Демдектер салыры.

- Кичээлдин эгезинде кандыг сагыш – сеткилдиг эгеледивис? Ам сагыш – сеткилинер кандыг – дыр бо смайликке коруп корунерем. (Уруглар смайликтин аскын сагыш – сеткилинин аайы – биле чуруур.)

- Кичээлге ажылдаанынарны унелеп корунерем. Слайд 17. Парталарынар кырында шаг-ла мындыг чадажыгаш бар, бо чадажыгаштын кайызында турар силер?

- Чаданын ортузунда бодун кым салганыл? Чуге?

- Чаданын эн – не кырында бодун кым салганыл? Чуге?

Бажынга онаалга.

Ат оруннары кирген 2 домак чогаадып эккээр.

- Моон-биле «Ат орну» деп хоорайже деп аян-чорук кичээлин доозар-дыр бис, уруглар.

Кичээлде шупту эки ажылдаан, эр хейлер!

- Кичээл тонген.

... тейден

чунгулаайн.

 … конькиле.

 … хаактазын.

…тейден

чунгулаалы.

 … конькилеӊер.

… хаактазыннар.

… тайылбырлаар.

… акшаны сананар.

… чем садып

алганнар.

… сугга эштип

турдум.

… байырлал

барып чордувус.

… бо хун дуъш соонда

библиотека баар мен.

Мен кичээлим мурнунда салып алган сорулгаларымны чедип алган мен.