Открытый урок К/ө: «Үвлин йиртмҗин зурцс». Грамматик: Үүлдәгч.
план-конспект урока (4 класс)

МБОУ Элст балһсна  « Очра Номтын нертә нәәмдгч тойгта дундын школ»

 Кичәлин төр:

 4 класс

К/ө: «Үвлин йиртмҗин зурцс».

Грамматик: Үүлдәгч.

Белдснь: хальмг келнә багш

                                                 Леляева Саглара Юрьевна

Элст-2013.

Кичәлин төр:  «Үвлин йиртмҗин зурцс». Үүлдәгч.

Кичәлин күцл:

1.  Хальмг келнә үүлдәгчин тускар авсн  күүкдин медрлинь сергәҗ тодлулх. Тедниг келлһндән, бичлһндән чикәр олзлдг, бичдг дасхх, багшин заасн тоотыг батллһн.
2. Хальмг утх-зокъялын, бичәчнрин үүдәврмүдәр дамҗҗ сурһульчнрин келлһнь өргҗүлх.Үвлин цагин тускар күүндҗ, шүлгүд чееҗәр келүлһн, йиртмҗ шинҗлх.

     3. Эврәннь бәәсн һазр усндан, төрскн келндән дурта болх, эргндкән харх,

            төрскнч седкл зүүлһх.

Кичәлин дөңцлмүд:  Онц ахр тольмуд болн схемс (күн болһнд),  компьютер (интерактивн сабр), онц  даалһврмуд, магнитофон («Байрин айс», даалһвр күцәсн  цагт).

Кичәлин йовуд.

1. Кичәлд белдлһнә агчм.

- Мендвт, күүкд!

- Мендвт багш!

-Суутн. Эндр цугтан бәәнәт? Не, сән, ода келлһән ясад, цуһар дарҗңгуд давтхмн (күүкд дарҗңгуд  келцхәнә). 

(№1 дарҗңгуд ).

2. Не, сән. Ода эндрк йиртмҗин бәәдл шинҗлҗ үзхмн?

Йиртмҗин бәәдл схемәр шинҗллһн. Күүкд самбрур одад, аһарин, салькна, теңгрин ямаранинь темдглнә. 

(И. С.№2 йиртмҗин бәәдлин схем).

        - Тегәд, иим теңгрин бәәдл кезә болна, ода ямаран җилин цаг?  

-Иим йиртмҗин бәәдл үвләр болна.

-Чик.

3. Эн мана кичәлин дуудвр :

«Үвлин теңгр иткл уга болдг». (И. С.№3).

- Энүнә жанрнь келтн?

- Эн хальмг үлгүр.

-Үвләр теегт йир киитн болна. Эн цала теегин аңгуд йир түрнә. Тегәд үвләр эдн яһҗ бәәнә? шүлгләд келҗ болх

(күүкд шүлгүд умшцхана)

-Үвлд кедү сар бәәнә?

- Үвлд һурвн сар бәәнә.  (И. С. №4 сармуд)

-Үвлин сармуд бичтн.

(күүкд самбрур өөрдәд бичцхәнә).

-Йир сән!

- Мел чик. Эндрк мана кичәлин төр: «Үвлин йиртмҗин зурцс».Үүлдәгч. (И. С.№5).

Девтрмүдән секәд, эндрк өдрин диг-дара болн кичәлин төр бичҗ авцхатн.

(күүкд бичҗәнә). (Ноһан самбрт цердәр бичәтә).

Күүкд, ода хәләтн, эн зәңгст эндү бәәхлә чикләд, нер өгтн. Цугтан девтртән күцәллһн. (айс арһул наачана) (И.С.№6 текст).

Текст

Өвлдэ һорвн сар бәнә: бар, тула, лу. Үвл мана тегт олн зүсн болна.

Цасын орна, шурхын , шуурна. Зәрмдан ик цасн орхыш, дулан бәәнә. Чаңһ

китн болхла, һолмут, нурмуд көрна. Өвльд көвуд, күүкэд байрылна. Эднә

инадн, шуугән икэ холас соңсгдна. Үвль – җилин сергмҗта цаг.

- Йир сән. Мана хальмг келн йир өргн, гүн. Терүнә нег талнь  хальмг келнә грамматик болна. Эн чикәр келдг, бичдг дасхна. Тегәд эн текст хойр даалһврта негдгчнь әвән-зүүһин халхар - ямаран-ямаран зокалмудар эндүс харһв келлтн, хойрдгчнь үг-зүүһин- зәңгст бәәх үүлдәгчсинь олад, залһлтсинь темдглтн . (күүкд келцхәнә):

-Эгшгин таарлт.

- Алңтрулгч хадврмуд.

- Алңтрулгч эгшгүд.

- Удан эгшг.

-Җөөлн темдг.

- Тодрха биш эгшг.

-Чик эн йир өргнәр харһдг эндүс.

-ода ямаран үүлдәгчс олвт?

Физминутк давуллһн. (И. С.№7).

-Шар харһа домбриг

Шавдн бәәҗ цокитә!

Сәәхн бичкн ингьгүд минь

Шаһаһарн мульҗитә!

Хәдрис авад од!

Эрвәкә кевтә эрвлзәд од!

Иг мет ээрәд од!

Элә мед эргә од!

Хү-ү мет хурлзад од!

Ээҗиннь өмн сөгдәд од!

 Хәдрис, авад од!

- Сән. Цааранднь. Дарук цугтан кех даалһвр.

Зург хәләһәд келтн, ямаран үүлдәгчс ирлцҗәхнь. (И.С.№8 Даалһвр).

Гүүҗәнә, унтҗана, байрлҗана, дуулҗана, дошҗана, амрцхана, хәәкрҗәнә, биилҗәнә, инәҗәнә, келҗәнә, сууна, орҗана.

Онц даалһвр: (Бәәрндән)

Үвлин амрлһна өдрмүдт манад мини таньл күүкн Аюна гиичлҗ…. Эн Бурятьд…. Би гиичдән Элстин сонҗлтс…, тодрха кевәр теднә тускар келҗ….

Сити-Чессүр өөрдчкәд, Аюна йир икәр…:

- Ю-у, яһсн сәәхн гермүдви! Энчн теегин җирлһн болвзго?!

(үүлдәгчс немәд бич)

        Немх үгмүд: ирв, үзүлүв, бәәнә, өгүв, өврв,

2-гчнь:  ирлцүллһнә көдлмш. (нег күн самбрт һарад кеҗәнә)

(И.С.№9 Даалһвр).

                                   Цан

                                 Амрна

                                  Аһар    

                                 Мөсн                                             

                         Байрлҗана                           чинрлгч нерн

                                Киитн                            бәәлһнә нерн        

                              Кеҗәнә                            үүлдәгч

                               Цаһан                              

Эн җилд үкр сарин 5-д Саһңҗин Босян 95 – җилин өөн темдглгдв. (И.С.№10 ).

Саһңҗин Бося Хальмг Таңһчин нертә бичәч, шүлгч. Олн шүлгүдән бичкдүдт нерәдсн бәәнә. Тегәд  Саһңҗин Босян шүлг чееҗәр кен келхәр бәәнә?

(күүкд шүлгүд келцхәнә.)

IV. Кичәлин ашнь һарһлһн.

- Тегәд, күүкд, эндр мадн җилин ямаран цагин тускар күүндвидн?

-Эндр бидн үвлин цагин тускар күүндвидн.

-Үвл мана теегт ямаран болна?

 - Үвл мана теегт олн зүсн болна.

 - Күүкд, тадн  үвлд дуртайт?

-Э, мадн үвлд йир дуртавидн!  (цуһар).

-Үвлд теегин аңгуд яһна?

-Үвлд теегин аңгуд йир түрнә.

- ямаран келлһнә хүвин тускар күүндвидн?

-Үүлдәгчин тускар.

-Үүлдәгч ямаран сурврт хәрү өгнә?

-Үүлдәгч ю кеҗәнә? гидг сурврт хәрү өгнә.

-Мел чик.Йир сән. Тана ширә деер ахр толь бәәнә.

V. Геерин даалһвр. (Цааснд бичәтә ширә деер күн болһна өмн кевтнә).

Күнд: «Байрта үвл» ахр келвр тогтах.

Амр: 5-6 үвлин туск үүлдәгчс бичх.

VI.Темдг тәвлһн. (Сәәнәр көдлсндн ханлтан өргәд,

темдгнь тәвҗ йөрәл келх).(И. С.№11 Г/д).

Толь:

Үвлин цаг К/ө

Кен? Юн?

Архайг - хлопья

Долда - ком

Дошлһна мөсн -  каток

Дошур - коньки

Дөрвн үзг - четыре стороны света

Керг- дело

Киитн Аав - Дед Мороз

Көр – сугроб

Күчн – сила

Мөсн – лёд

Ова – куча

Тег – степь

Умш – крупинка

Ур – пар

Утан – дым

Үвл – зима

Үвлзң – зимовка, зимовье

Цан – сани

Цаң (кирү, кору) – иней, изморозь

Цасн – снег

Цасн Күүкн – Снегурочка

Цасн күн – снеговик

Цоорг – прорубь

Шин җил – Новый год

Шуурһн – метель

Эрг – берег, обрыв

   Ямаран?

Адһмта – спешащий, спешный

Бависн – лохматый, ветвистый

Бавһр – лохматый

Байсңһу – жизнерадостный, весёлый

Гүн – глубокий

Догшн – сильный

Көвкһр – пушистый, рыхлый

Мөңгн – серебряный

Мөстә – ледяной

Нигт – густой

Сергмҗтә – весёлый, жизнерадостный

Серглң – бодрый

Үвлздг – зимующий

Үвлин – зимний

Хагзлсн – полинявший

Цаһан – белый

Цаста –снежный

Шүрүн – суровый, грубый

Шуугата - шумный

        Ю кех? Яах?

Баглрх  - собираться

Баһрх  уменьшаться

Беерх (даарх) – зябнуть, мёрзнуть

Бултх –прятаться, скрываться

Бурһудх -  буравить, сверлить

Гилвлзх – сверкать, блестеть

Дошх – кататься

Ишкрх – свистеть

Киитрх – холодать

Көрх – замерзать, остывать

Мөстх – оледенеть, покрываться льдом

Ниргх – шуметь

Өмсх – одевать, надевать

Тачкнх – трещать, греметь, грохотать

Үвлзх – зимовать

Үләх – дуть

Хайх (шивх) – бросать, кидать

Хальтрх – скользить

Холдх – удаляться, отдаляться

Хүвсхх – вихриться

Цоорх – провалиться

Сумлх – пробивать (отверстие)

Чичрх – дрожать

Шивлдх – бросаться, кидаться

Шуугх – шуметь, гудеть

Шуурх – мести (о метели)

Шухтнх - скрипеть

Грамматик

Әвән-зү- фонетика

Хадвр- согласные

Эгшг-гласные

Ар дарана- заднерядные или твёрдые (только гласные)

Өмн дарана- переднерядные или мягкие(только гласные)

Ахр- краткие(только гласные)

Удан – долгие(только гласные)

Тодрха биш эгшг – неясная гласная или редуцированная (только гласные)

Дуута- звонкие (только согласниые)

Дүлә – глухие(только согласниые)

Хошадлдг – парные(только согласниые)

Эс хошадлдг – непарные(только согласниые)

Ә-звук

Үзг- буква

Ниилвр - слог

Үүлдәгч-глагол

Бәәлһнә нерн-имя существительное

 Чинрлгч нерн-имя прилагательное

 (онц даалһвр)

Үвлин амрлһна өдрмүдт манад мини таньл күүкн Аюна гиичлҗ…. Эн Бурятьд…. Би гиичдән Элстин сонҗлтс…, тодрха кевәр теднә тускар келҗ….

Сити-Чессүр өөрдчкәд, Аюна йир икәр…:

- Ю-у, яһсн сәәхн гермүдви! Энчн теегин җирлһн болвзго?!

(үүлдәгчс немәд бич)

        Немх үгмүд: ирв, үзүлүв, бәәнә, өгүв, өврв,