Организация нетрадиционных уроков по родной литературе как средство оценивания умений младших школьников. Методическое пособие для учителей «Алын сүһүѳх кылаастарга саха литературатыгар түмүктүүр уруоктар»
методическая разработка (1, 2, 3, 4 класс)

Таттинское улусное управление образования

«МБОУ Ытык – Кюельская  средняя общеобразовательная

школа № 2  имени Д.А. Петрова»

Организация нетрадиционных уроков по родной литературе

как средство оценивания умений младших школьников.

Методическое пособие для учителей

«Алын сүһүѳх кылаастарга саха литературатыгар түмүктүүр уруоктар»

Выполнила:

Рахлеева Матрёна Петровна

учитель начальных классов

2020 г

Введение …………………………………………………………………………………..

Глава 1. Организация нетрадиционных уроков.

1.1.  Роль начальной школы в становлении личности………………………….

   1.2.Нестандартный урок………………………………………………………..

Глава 2.  Методическое пособие.

        2.1.Инструментарий для проведения мониторинга на уроках родной литературы…      

        2.2. Методическое пособие для учителей (приложение)

                  Константинова Т.В.,  Рахлеева М.П.

                 «Алын  сүһүөх  кылаастарга  саха    литературатыгар  түмүктүүр  уруоктар» ...

Заключение ………………………………………………………………………………….

Список использованной литературы……………………………………………………….

Аннотация

Систематический контроль знаний и умений учащихся - важнейшее условие повышения качества обучения. В настоящем пособии рассматриваются разнообразные формы контроля, применяемые на уроках литературы. Предложенные тесты, викторины, турниры-викторины, брэйн-ринги, кроссворды, уроки-игры, а также задания для творческих работ помогут учителю своевременно устранить пробелы в знаниях учащихся, побудить юных читателей к кропотливой и вдумчивой работе с текстами художественных произведений, повысить качество знаний. Область применения представленных в пособии материалов не ограничивается рамками урока и предполагает возможность использования во внеклассной работе по предмету. Предназначено учителям начальных классов, литературы, учащимся и родителям, может быть полезным организаторам детского досуга.

Введение

Цель: формирование устойчивого интереса к литературе как к учебному предмету через нетрадиционные формы обобщающих уроков.

Задачи: 

1. Обеспечение развития речи и  формирование навыков чтения и речевых умений младших школьников;
2. Развитие способности полноценного восприятия образного языка художественного произведения, сопереживания героям и эмоционального отклика на прочитанное;
3. Формирование коммуникативной инициативы, готовности к сотрудничеству;
4. Развитие творческих способностей, воссоздающего воображения и образного мышления;
5. Формирование потребности в постоянном чтении книги, развитие интереса к литературному творчеству, творчеству писателей и создателей произведений словесного искусства;

Проблема исследования: Прогресс технических средств обучения (появление многоканального телевидения, компьютеров, DVD-плееров, развитие средств массовой информации, сотовых телефонов и различных гаджетов) постепенно, медленно, но верно приводит к потере интереса к чтению у школьников. Довольно часто из уст современных учеников можно услышать такие высказывания и рассуждения, как: зачем читать книгу, когда можно просто посмотреть фильм, снятый по какому-нибудь предусмотренному школьной программой художественному произведению, записанный на видеокассету или компакт-диск? К большому сожалению, подобные утверждения учащихся школы уже перестали быть редкостью. Единицы школьников перечитывают, так сказать, «от корки до корки», оригинальные экземпляры художественных произведений различных авторов, которые им задают на уроках или в качестве домашнего задания учителя.

У многих нынешних школьников из-за этого недостаточно сформирована читательская грамотность, основывающаяся на знании хотя бы основных понятий из области литературы, и отсутствуют умения и навыки для того, чтобы подробнейшим образом проанализировать прочитанный текст, сопоставить его с жизненными событиями, фактами и явлениями, после чего, на заключительном этапе анализа, сформулировать собственное мнение о нем.

Объект исследования: нестандартные виды уроков в работе с текстом на уроках родной литературы в начальных классах.

Гипотеза: использование нестандартных видов в обобщении темы или раздела позволит более конкретно выявить пробелы в знаниях учащихся, пробудить интерес к чтению, что в дальнейшем позволит гармонично сформировать читательскую грамотность у младших школьников.

Глава 1.  Организация нетрадиционных уроков

1.1.      Роль начальной школы в становлении личности

Школа занимает особое место в жизни общества и играет важную роль в судьбе каждого человека.

   Сегодня все большее внимание уделяется человеку как личности – его сознанию, духовности, культуре, нравственности, а также гармонично развитому интеллекту  и высокому интеллектуальному  потенциалу. Соответственно,  не вызывает сомнения  чрезвычайная  важность,  острая необходимость  такой   подготовки подрастающего  поколения,  при   которой      школу   оканчивали бы образованные  интеллектуальные личности,  обладающие  знанием  основ наук, общей культурой,  умениями самостоятельно  и  гибко  мыслить, инициативно, творчески решать жизненные и профессиональные вопросы.  

     Роль начальной школы в становлении личности трудно переоценить, так как любая школа начинается с начальной. В современных условиях бурного развития начального образования, появления альтернативных программ и систем обучения  усилилась активность учителей младших классов в направлении поиска эффективных путей  обучения и воспитания школьников.    

    Большая часть учителей видит эти пути в изменении направленности учебно-воспитательного процесса, в его ориентации на создание условий для развития личности каждого ребёнка, что соответствует содержанию государственных стандартов образования второго поколения.      

   Поэтому ориентация современной школы на гуманизацию процесса образования и разностороннее развитие личности ребенка предполагает необходимость гармоничного сочетания собственно учебной деятельности, в рамках которой формируются УУД, с деятельностью творческой, связанной с развитием индивидуальных задатков учащихся и их познавательной активности.

    Обучение и воспитание на первой ступени обучения так же  ориентируется на формирование положительного мотива  в учебной деятельности школьника. А  мотивы, как правило, связаны и с познавательными интересами учащихся,  и с потребностью в овладении новыми знаниями, навыками, умениями.  

    И главная направляющая роль в этом, конечно, отводится учителю. Насколько подготовлен педагогически и методически учитель, настолько он владеет приемами и методами организации учебного труда, настолько он сможет сделать учение увлекательным, творческим, настолько и можно прогнозировать конечный  результат.    

 Осознавая всю ответственность за решение поставленных перед учительством задач, каждый педагог задумывается о том, как повысить качество образования и воспитания, как сделать обучение доступным и интересным, какая организация работы учащихся способствует лучшему усвоению знаний и стимулировать деятельность учащихся. 

1.2. Нестандартный урок .

Десять тысяч уроков  -        вот сколько приходится на долю школьников за годы учёбы. И если все они будут проведены в одной и той же форме, то это будет утомительно, однообразно и для ученика, и для учителя, а значит, уроки будут не результативны.

Не принуждать к учению, а развивать интерес к предметам, пробуждать у школьников тягу к постоянному получению знаний - вот задача учителя.

 Одним из путей решения этой задачи мы видим  использование учителем нетрадиционных (нестандартных) форм организации учебной работы.  

     По определению Сергея Владимировича Кульневич,  нестандартный урок — это импровизированное учебное занятие, имеющее нетрадиционную (неустановленную) структуру.

    Взгляды педагогов на нестандартные уроки расходятся: одни видят в них прогресс педагогической мысли, правильный шаг в направлении демократизации школы, а другие, наоборот, считают такие уроки опасным нарушением педагогических принципов, вынужденным отступлением педагогов под напором обленившихся учеников, не желающих и не умеющих серьезно трудиться.

     Сам факт наличия нестандартных уроков свидетельствует о том, что пренебрегать такими видами организации урока не следует. Наоборот, необходимо тщательно изучать нетрадиционный урок как  педагогическое явление, научно его обосновывать и путём просветительского распространения стимулировать учителя и ученика к творчеству.

     На наш  взгляд, нетрадиционный урок не только может, но и должен быть использован в начальной школе.  

   Младший школьник  имеет специфические возрастные особенности: неустойчивое внимание, преобладание  наглядно-образного мышления, повышенную двигательную активность, стремление к игровой деятельности, разнообразие познавательных интересов. Всё это осложняет работу учителя начальных классов. Для того чтобы поддерживать в течение урока внимание детей, необходима организация активной и интересной мыслительной деятельности. Помогут в этом нетрадиционные уроки.  

   Анализ педагогической литературы позволяет  выделить несколько десятков типов нестандартных уроков, но мы в  своем выступлении  остановимся на наиболее распространенных типах нетрадиционных уроков, которые используют  именно  в начальной школе.                                                 

• Уроки, опирающиеся на фантазию: урок-сказка, урок-сюрприз, урок-выставка и другие. Целью таких уроков является становление творческих способностей при работе с содержанием учебного материала.
• Уроки, основанные на имитации каких-либо занятий или видов работ: урок-экскурсия, урок-путешествие, защита проектов. Целью таких уроков является расширение кругозора учащихся.
• Уроки на состязательно-игровой основе: урок-игра, урок-КВН, урок-«Что? Где? Когда?», уроки-викторины, урок-эстафета. Цель этих  уроков- стимулирование познавательного интереса.
• С целью приобщения к активным формам внешкольной жизни  можно использовать  урок-праздник, урок-театр, урок-концерт, урок-мастерская, инсценировка художественного произведения.
• Особый вид нетрадиционного урока - интегрированный урок. Это специально организованный урок, цель которого может быть достигнута лишь при объединении знаний из разных предметов.  Он дает возможность систематизировать и обобщать знания учащихся по смежным учебным предметам,  позволяет учителю  с первых шагов обучения научить ребенка представлять мир, окружающий его, как единое целое.

   Практика учителей нашей школы показывает, что все  100 % педагогов используют в своей деятельности  нетрадиционные формы  обучения. Учителя отмечают, что  нетрадиционные формы проведения урока позволяют им  внедрить в работу разнообразные методы и приемы, способствующие вовлечению каждого ребенка в познавательный процесс, нацеливают его на положительный результат, предоставляют возможность учащимся:

- проявить себя с позиции творческого субъекта;

- включаться в деятельность для испытания своих возможностей;

- проявить свой интерес и активность;

- шире развивать познавательные способности.

   В основном ими проводятся: уроки-путешествия, уроки-сказки, разнообразные игры, уроки-соревнования, интегрированные уроки, уроки типа КВН, уроки-экскурсии, уроки -эстафеты.

Уроки – путешествия

     Уроки-путешествия в основном рекомендуется использовать на этапе обобщения знаний, умений и навыков по определённой теме. В начальных классах приемлемы следующие виды данных уроков:

• урок – путешествие с любимым героем;
• урок заочного путешествия на выбранный объект (лес, фабрика и др.);
• урок – путешествие по выбранному маршруту (по городам-героям, городам области, странам, планетам, сказкам);
• урок – путешествие на определенном транспорте (на автобусе, корабле, ракете, поезде, машине, самолете и т. д.).

 Данный тип урока требует большой предварительной подготовки, специального подбора материала, логической увязки каждого упражнения с идеей урока.   На уроках – путешествиях ненавязчиво обогащается словарный запас, развивается речь, активизируется внимание детей, расширяется кругозор, прививается интерес к предмету, развивается творческая фантазия и воспитываются нравственные качества.

         Уроки-игры

Необходимо спланировать работу так, чтобы игровой сюжет проходил через весь урок. В начале урока детям сообщаются правила игры, определяется, какую роль должны будут выполнять дети в процессе игры. Необходимо продумать урок таким образом, чтобы каждый ребёнок мог принять участие и получил от этого удовольствие.       Существует мнение, что игра создает проблемы с дисциплиной. Но мы считаем, что если учитель четко называет правила, то таких проблем не будет. И потом, это же «рабочий» шум, который доказывает, что ученикам интересна игра, что они желают играть.

        Уроки- сказки

   В эти уроки включается материал известных детям сказок, иногда сказочные герои сопровождают учащихся в течение всего урока, помогают им выполнить разнообразные задания, ведь сказки – верные спутники ребят. Они учат детей добру, учат общаться, радоваться, выражать свои чувства, огорчаться, сопереживать, разбираться в мотивах поступков.

         Урок  КВН

Проводятся в форме соревнований между командами. Этапами урока являются задания для команд: разминка, практические задания, поединок капитанов, физкультминутки.

Каждая команда имеет название, выбираются капитаны команд, приглашается жюри. Вопросы и задания  по содержанию носят познавательный, обучающий, проблемный характер, а по форме могут быть занимательными, шуточными, игровыми.

Интегрированные уроки

Предметные программы, к сожалению, составлены так, что знания ребенка остаются разрозненными, искусственно расчлененными по предметному признаку. Потребность преодолеть эти противоречия привела к использованию учителями  нашей школы   интегрированных уроков.

         Интеграция – это глубокое взаимопроникновение, слияние, насколько это возможно, в одном учебном материале обобщенных знаний в той или иной области.

            Все школьные дисциплины обладают своеобразным интегрированным потенциалом, но их способность сочетаться зависят от многих условий. В начальной школе интегрированные уроки на наш взгляд  целесообразно строить на объединении достаточно близких областей знаний и логической взаимосвязи: 

♦ уроки обучения грамоте (обучение чтению и письму);

♦ математика – окружающий мир;

♦ математика - технология;

♦ литература - русский язык;

♦ литература - окружающий мир ;

♦   литература - ИЗО;

♦  литература - ИЗО - музыка.

При планировании таких уроков необходимо учитывать следующие условия:

- в интегрированном уроке объединяются блоки двух-трех различных предметов, поэтому важно определить главную цель интегрированного урока;

- если общая цель определена, то из содержания предметов берутся только те сведения, которые необходимы для ее реализации;

- интегрированный урок могут проводить и несколько учителей главное, помнить, что     цель   занятия достигается только их совместными, объединенными усилиями.

    За методикой интегрированного преподавания большое будущее, так как благодаря ей в сознании учеников формируется более объективная и всесторонняя картина мира, ребята начинают активно применять свои знания на практике, потому что знания легче обнаруживают свой прикладной характер.    Интеграция содержания позволяет исключить  повторы  в разных учебных предметах, углубить изучение материала без дополнительных временных затрат, реализовать взаимную систематизированную согласованность, стимулировать учащихся к применению знаний в повседневной жизни.

Уроки – экскурсии .(Уроки – экскурсии - это еще один из типов нетрадиционного урока, часто используемых нашими учителями.)

  Особенностью урока-экскурсии является то, что процесс обучения реализуется не в условиях классного помещения, а на природе, во время непосредственного восприятия учениками ее предметов и явлений.

Экскурсии ставят задачи развития коммуникативных способностей учащихся действовать с познавательных позиций в окружающем их мире, непосредственно воспринимать и изучать жизненные процессы и явления, они помогают формировать эмоциональные качества учащихся: чувства прекрасного, ощущение радости познания, желание быть полезным обществу. В парке, в роще, на реке школьники находятся в мире природы, учатся понимать её красоту, а потом воспроизводить увиденное и прочувствованное в рисунках, гербариях, стихах, рассказах, поделках.

         Итак, существует большое  число  разнообразных нестандартных форм уроков.

         Мы считаем, что одним из  главных достоинством нетрадиционных форм уроков является развитие и совершенствование универсальных учебных действий учащихся, расширение по сравнению с базовым уровнем знаний изучаемого предмета.  Кроме того, нестандартные уроки воспитывают чувство коллективизма, сопереживание товарищам, стремление не подвести, не отстать от одноклассников. Для учащихся нетрадиционный урок - переход в иное психологическое состояние, это другой стиль общения, положительные эмоции, ощущение себя в новом качестве, а значит новые обязанности и ответственность. Такой урок – это возможность развивать свои творческие способности и личностные качества, оценить роль знаний и увидеть их применение на практике, ощутить взаимосвязь разных наук, это самостоятельность и совсем другое отношение к своему труду.

            Но даже в использовании нетрадиционных форм нужно соблюдение педагогических принципов системности и последовательности.

          Формула эффективности любого урока, а нетрадиционного тем более, включает две составные части: тщательность подготовки и мастерство проведения.

           Плохо спланированный, недостаточно продуманный, наспех спроектированный и не согласованный с возможностями учащихся урок, качественным быть не может.  

            Подготовка урока -  написание сценария урока ( с указанием конкретных целей, инструкций по проведению каждого этапа урока), подборка заданий, вопросов, упражнений, задач, подбор методов и средств обучения, определение критериев оценки деятельности учащихся. Другими словами подготовка урока - это разработка комплекта мер, выбор такой организации учебно-воспитательного процесса, которая в данных конкретных условиях обеспечивает наивысший конечный результат.

             В подготовке нестандартных уроков  принимает участие не только учитель, но и  могут принимать учащиеся, а иногда и родители. Ребята  могут смастерить наглядные пособия, дидактический материал, подготовить сообщения по дополнительной литературе, составить  вопросы, кроссворды,  пригласить и встретить гостей и т.д.   Появляется возможность дифференцировать обучение, расширяются рамки учебной программы, создается ситуация успеха даже самого слабого ученика.

 Структура урока  не предполагает следование жестким рамкам традиционных этапов, а определяется внутренней логикой учебного материала, творчеством учителя, движением мысли детей в учебном сотрудничестве между собой при участии и помощи учителя.  

Можно выделить 3 части: вводная, основная и заключительная.

          Задачей вводной части является создание у учащихся определенного положительного эмоционального  фона. Так же могут быть поставлены проблемы, выясняется степень готовности к их решению, к нахождению путей достижения целей урока. Намечаются ситуации, участие в которых позволит решать познавательные, развивающие и воспитательные задачи.

Основная часть урока.

Данная часть занятия предполагает развитие психических механизмов, на которых базируется основные творческие способности учащихся ( память, внимание, мышление, воображение).

           Задача заключительной части урока состоит не только в подведении итогов, обсуждении результатов работы  и тех трудностей, которые возникали у детей при выполнении заданий, но и рефлексии этой деятельности.

          Критерии оценки на нетрадиционном занятии разрабатываются не только  учителем, но и учениками заранее. Оценка может выставляться учителем, учителем и капитаном ( при групповой работе), а также  учащимися ( при индивидуальной форме работы). Критерии оценки устных выступлений и письменных работ различны и могут выражаться в  баллах, очках, при помощи  жетонов  и др.

Глава 2.  Методическое пособие.

2.1. Инструментарий для проведения мониторинга на уроках родной литературы.

Данная книга является практическим пособием для учителей, помогающим разнообразить уроки литературы в современной общеобразовательной школе и сделать их более интересными и занимательными для детей. Достигаются эти цели благодаря представленным игровым материалам,  планам-сценариям, планам-конспектам нетрадиционных форм уроков и внеклассных мероприятий по конкретным темам. В книге содержатся  отдельные задания в игровой форме, а также конкретные методические рекомендации и комментарии для учителей.

Викторина. 

Задачи: пробуждение интереса к литературе как учебной дисциплине; развитие логического и образного мышления, памяти, познавательных и творческих способностей; расширение кругозора; приведение в систему полученных учащимися знаний по литературе.

Тест.

Задачи: осуществление контроля в форме тестовых заданий.

Тест ( от слова англ. test – «испытание», «проверка»), тестирование – метод изучения глубинных процессов деятельности системы, посредством помещения системы в разные ситуации и отслеживание доступных наблюдению изменений в ней.

Турнир-викторина.

Задачи игры: расширять кругозор детей в определенной области знаний, стимулировать появление вопросов, учить работать в микроколлективе.

Турнир-викторина – это состязание двух или нескольких команд, каждая из которых коллективно готовит вопросы по одной теме для других. В команде могут быть дети разных возрастов.

Турнир-викторина сочетает в себе особенности турнира ( команды по очереди атакуют и обороняются ) и викторины ( дети ищут и задают вопросы, занимательные задания, познавательные задачи ).

Брэйн-ринг.

Задачи игры: развитие сообразительности, быстроты мышления, умения работать в составе небольшой группы.

Игра составляет собой состязание в быстроте мышления, сообразительности. Само название брэйн-ринга ( англ. брэйн – мозг, рассудок ) говорит о том, что игроки собираются на площадке ( ринге ) для состязания в знаниях, в умении быстрее соперника найти правильный ответ.

        «Поле Чудес»

Задачи игры: стимулировать интерес к определенной отрасли знаний, теме, учебному предмету; развивать смекалку, догадливость, творческие способности.

«Поле чудес» - одна из самых распространённых и любимых познавательных игр. Проводится по правилам телевизионной игры.

Заключение.

Нестандартный урок – это интересная, необычная форма предоставления материала на занятии. Она призвана наряду с целями и задачами традиционных уроков, развить у учащегося интерес к самообучению, творчеству, умение в нестандартной форме систематизировать материал, оригинально мыслить и самовыражаться.  

   Многообразие типов нестандартных уроков позволяет использовать их на всех ступенях образования детей и на разных предметах. А внедрение новых технологий в учебный процесс – компьютеризация школ, оснащение школ проекторами – позволяет проектировать, разрабатывать новые нестандартные уроки.

    Проведение нетрадиционных  уроков свидетельствует и о попытках учителей выйти за пределы шаблона в построении методической структуры занятия. И в этом заключается их положительная сторона. Но из таких уроков невозможно построить весь процесс обучения: по самой своей сути они хороши как разрядка, как праздник для учащихся. Им необходимо найти место в работе каждого учителя, так как они обогащают его опыт в разнообразном построении методической структуры урока.

    Тысячекратно цитируется применительно к школе древняя мудрость: можно привести коня  к водопою, но заставить его напиться нельзя. Да, можно усадить детей за парты, добиться идеальной дисциплины. Но без пробуждения интереса, без внутренней мотивации освоения не произойдет, это будет лишь видимость учебной деятельности. На занятиях должны быть созданы условия, способствующие становлению и развитию у младших школьников личностных функций свободы и избирательности в поведении и учебной деятельности, нравственной рефлексии. 

Использованная литература

1. Калугин М.А., Новоторцева Н.В.   Развивающие игры для младших школьников.

Ярославль «Академия развития»  1997

2. Бесова М.А.   В школе и на отдыхе.   Ярославль    «Академия развития» 1998
3. Кондрашов В.Н.   Литературные викторины.   М.:  Просвещение, 1968
4. Божко Н.М., Кирсанова М.И.   Нестандартные уроки.  Учитель-Волгоград  2009
5. Кульневич С.В., Лаковценина Т.П.  Нестандартные уроки в начальной школе.    Воронеж,  2004
6. Скоркина Н.М. Нестандартные уроки по литературе.   Волгоград  2001
7. Долбилова Ю.В. Нестандартные и игровые уроки по литературе М, Феникс 2010
8. Колесова А.П. Букварь.  Учебник для 1 класса     Якутск  Бичик   2009
9. Книги для чтения якутской начальной школы:

А.П.Колесова “Буукубаар” 1 класс Бичик Якутск 2011

М.Ф. Кронникова “Букубаар” 1 класс Бичик Якутск 2015

У.Ф.Кондакова   «Сыккыс»  1 класс Бичик Якутск 2008

Л.В.Захарова, Л.К.Избекова«СаҺарҕа”2 класс    Бичик   Якутск   2001

Л.В.Захарова, Л.К.Избекова  “Кустук”  3 класс   Бичик   Якутск   2006

Л.В.Захарова, Л.К.Избекова  “НьургуЬун”    4 класс  Бичик  Якутск  2006

Приложение

2.2. Методическое пособие для учителей

       «Алын сүһүөх кылаастарга саха литературатыгар түмүктүүр уруоктар»        

Киириитэ

 Төрөөбүт тылы кэлимсэ үөрэтиигэ биир сүрүн соругунан үөрэтиллэр айымньыга тирэҕирэн көрсүө майгылаах, сахалыы сайаҕас санаалаах, уйаҕас дууһалаах киҺини иитии. Алын  сүһүөх кылаастарыгар учебниктар матырыйаалларын ааҕан баран ис хоһоонун илдьиритэн өйдүүр, айымньы геройдарын олоҕу кытта тэҥнээн көрөр, тылынан ойуулуур, өйдүүр, айымньылаахтык толкуйдуур дьоҕурдарын уонна тылларын – өстөрүн сайыннарыы буолар. Бу соруктары ситиһиигэ хас биирдии темаҕа түмүктүүр уруоктары толкуйдаан, үлэ араас көрүҥнэрин ыытыы, ааҕыыга сүрүн геройдарын ааттарын өйдөрүгэр хатааҺын, бөлөҕүнэн үлэлээн бэйэ бэйэлэрин кытта ыкса бодороҺууну, санааларын этэ үөрэнэллэрин ситиһиллэр.

              Бэриллибит айымньыларынан учуутал бэйэтэ сыымайдаан, уруогун көрүҥүн былаанныан сөп.

Мантан аллараа саха литературатын уруоктарын темаларынан түмүктүүр уруоктары учуутал үлэтигэр көмө быһыытынан бэрилиннэ.

       Маннык үөрэх учебниктарыгар тирэҕирэн оҥоҺулунна:

1 кылаас – А.П.Колесова “Буукубаар”,

                 М.Ф. Кронникова “Букубаар”

                 У.Ф. Кондакова  “Сыккыс”

2 кылаас – Л.В.Захарова, Л.К.Избекова “СаҺар5а»

3 кылаас – Л.В.Захарова. Л.К.Избекова “Кустук”

4 кылаас - Л.В.Захарова. Л.К.Избекова “НьургуҺун”

А.П.Колесова          Буукубаар          1 кылаас

Викторина «Буукубаар устун айан»

1.Хара харахтаах,

токур тумустаах,

түүлээх атахтаах,

күүстээх кынаттаах.      (хаххан)

2. Кини күн аайы куукулатын бүөбэйдиир. Ийэтин тылын куруук истэр.        (Туйаара)

3.Саргы ньирэйдэрин олус таптыыр, анал ааттыыр. Ааттарын этиҥ. Олус өйдөөх ньирэйэ  (Ньургун).  Кып-кыра, сып-сытыы ньирэй (Ньооччук).   КүҺүн төрөөбүт ньирэй ( Ньолоҕор)  

4. НьукулааҺа булчут уолун аата      (Бэргэн)

5. Күн иккис сардаҥата тугу уҺугуннарбытай?  (Тойон ыҥырыаны)

6. Дьиэтигэр кини сымнаҕас да сымнаҕас. Муннукка сытар. Ойуурга түүтүн сахсатар, тииҺин ардьатар.  (Атас)

7. Ким значогу мунньарай? Учуутала кинини гимназияҕа бэлэмниирэ    (Роза)

8. УҺун атахтаах, туруйаҕа маарынныыр көтөр   (Фламинго)

9. Жучка кими быыһаабытай?        ( Жанна)

10. Жучка хаһаайынын аата          (Сережа)

11. Кини «тылын» саппааҺа балачча элбэх, киҺиэхэ олус сыстыгас (дельфин)

12. Уулусса диэн! Уулусса.

      Уларыйбат сокуоннардаах.

      Уон соҺумар быҺылааннаах

      Отой бэйэтэ атын, туспа.      Бу хоҺоон аата  (Светофор )

13. Сёма уол – күөх сүрэх

      Сүүс куотар сүбэлээх.   Бу хоҺоон аата   (Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх)

14. «Доҕор доҕорун алдьархайга хаалларбат» диэн өс хоҺооно ханнык кэпсээҥҥэ сөп түбэҺэрий?       (Ыҥырыа уонна чөкчөҥө )

15. Кыра чоппуусканы туох кытаахтаан барбытай?   (элиэ )

16. Барабыай оҕотун аата     (Пудик )

17. Пудикка аҕата кэҺиитин тугу аҕалбытый?   ( хомурдуос)

18. Барабыайдар уйалара ханна  баарый?   (баанньык түннүгүн кэннигэр)  

М.Ф. Кронникова   Букубаар   1 кылаас

Викторина «Букубаар бастыҥ доҕоро»

1.Ини-бии уолаттар ааттара? ( Эрэл уонна Сэмэн)

2.Ким туу өрбүтэй? ( Намыын )

3.Ким этэрбэс билэтин тикпитэй?  (Өрүүнэ)

4.Уус киһи аата?(Куонаан)

5.Улахан төбөлөөх, сытыы харахтаах, токур тумустаах көтөр? (хаххан)

6.Сардаананы ким дуобаттыырга үөрэттэй? (эбэтэ)

7.Уйбааннаах Сэргэлээх алааска тугу туппуттарай? (үүтээн)

8.Ыт оҕотун аата? ( Түргэн)

9.Оҕо сайын ханнык алааһы ахтарый? (Дулҕалаах)

10.Эрчим хайдах үөрэнэрий? (туйгуннук)

11.Сахалар сайыны көрсөр бырааһынньыкпыт? (ыһыах)

12.Эһэм Силип  туох идэлээҕий? (сылгыһыт)

13.Саҥа дьиэҕэ киирии бырааһынньыга? (малааһын)

14.Айаал истиҥ доҕорун аата? (Уолан)

15.Ньургуһун ньирэйин аата? (Ньолооску)

16.Саха сирин улахан өрүһэ? (Өлүөнэ)

17.Сахабыт сирин өрүстэрэ бары ханна түһэллэрий? (Хотугу Муустаах байҕалга)

18.Толя улааттаҕына ким буолуон баҕарарый? (хараабыл капитана)

19.Онтон Ганя баҕа санаата?(быраас)

20.Артем сөбүлүүр оонньуура? (лего конструктор)

21.Саамай улахан планета? (Юпитер)

22.Оҕолор елка чыпчаалыгар тугу иилбиттэрэй? (сулус)

23.Вера, Федя уонна ийэлэрэ буолан Москваҕа тугунан айаннаабыттарай?

(поеһынан)

24.Үөһээ өттө суптугур, аллараата – төгүрүк тугуй? (груша)

25.Нуучча норуотун улуу артыыһа?  Кини аатынан училище баар. (Щепкин )

26.Кыра Таня циркэҕэ ордук кимнээҕи сөбүлээбитэй? (клоуннары)

27.Зоя сайын ханна лааҕырга сылдьыбытай? (Англияҕа)

28.Игорь ийэтигэр тугу бэлэхтээбитэй? Саас илдьитэ? (тюльпан)

29. Өрүс ханнык ыйга эстэрий? (ыам ыйыгар)

30.Кэрэ куоластаах көтөр? (кэҕэ)

31.Ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбоммут мас? (хатыҥ)

32. Тоҥсоҕой ханнык ыйга торулууруй? (тохсунньу)

33.Билсибэтэх доҕордуулар  диэн кимнээҕий – туохтарый? (куобах, тииҥ)

34.Кутуругун төбөтүгэр харалаах кылбаа маҥан кыракый кыыл? ( кырынаас)

35.Моойторук муннугар туох хатаммытый ? (кырынаас)

У.Ф.Кондакова        Сыккыс             1 кылаас

  Түмүктүүр    уруок- оонньуу «Дьикти хонуу».

Кыттааччылары талыы ( 9 кыттааччы)

 1.  «Доҕоттор» диэн кэпсээҥҥэ ким тыаҕа олорбутай?      (Эрчээн)      

2. Ньукулааһа уолун Бэргэн диэн ааттаабыта. Бэргэн диэн хайдах киһини ааттыылларый?          (таба ытар)

3. Биирдэ куобах эппит: «Миигин ким барыта куттуур. Бэл, Чычып-Чаап».

Бэл ким?         (кутуйах)

4. Ким төрөөбүт күнүгэр Ньургуннаах Туйаара хордуоҥка ат оҥорбуттарай? (Петик)

5. Баай ыалга хамначчыт кыыс аата.      (Ааныс)

6. Саха сирин киин куората.           (Дьокуускай)

7. ЭҺэ күҺүн моҕотой тугун көрдүүрүй?    ( ордуутун)

8. Кини үөрэтэр хоҺооннорун Петик, Туйаара эмиэ билэллэр. (Боотур )

9. Биэдэрэни атыннык туох дииллэрий?   ( солуур )

Тоҕус кыттааччы кыттар  нүөмэрдэрин талаллар.

Бастакы оонньуу.

    Дьиэ таһын атыннык туох дииллэрий? (Тиэргэн)

Көрөөччүлэри кытта оонньуу:

    1. Кини буукубаары бүтэрдэ. Ааҕар кэмигэр көнөтүк турар. Олус бэркэ ааҕар. Учуутала биэс сыананы туруорар.   ( Ааныс)

    2. Кыракый Ириша ытын аата.       (Бим)

    3. Дьиҥнээх табаарыс аата.           (Вася)

    4. Кини ийэтэ детсадка үлэлиир, аҕата – тракторист.  (Туйаара)

    5. Чүүчүк дьиҥнээх аата.        ( Люся )

Иккис оонньуу.

    Ыраас диэн тылы атыннык туох диибитий?  (Чэнчис)

    1. «Барыанньа» диэн кэпсээҥҥэ оҕолор дьэдьэнниир иҺиттэрэ. (ыаҕайа)

    2. «Коля хоргуппута» диэн кэпсээҥҥэ куҺаҕан уол аата.    ( Сеня)

    3. Ойуур луохтуура тугуй?      ( тоҥсоҕой)          

    4. Оҕо аймах таптала – сурунаалбыт аата.    ( «Чуораанчык»)

    5. Күннээх таас диэн тугу ааттыылларый?       (алмаас)

ҮҺүс оонньуу.

     Моҕотойу атыннык туох дииллэрий? ( дьирики )

      1. Алмаас хостонор куората.      ( Мирнэй)

      2. Космоска туох көтөрүй?     (ракета)

      3. Бастакы космонавт аата.     ( Юрий Гагарин )

      4. КиҺи айбыт өйдөөх массыыната ыйга тиийбитэ, хаартыскаҕа түҺэрбитэ.( луноход )

      5. Россия киин куората.     (Москва)

Финал.

      Кырыылаах алмааҺы туох дииллэрий? (Бриллиант )

Л.В.Захарова  Л.К. Избекова  “СаҺарҕа”   2 кылаас.

                                              Моисей Дмитрьевич Ефимов

“Куобах кутуруга уолчаан”

 Суруллубут тыллары миэстэлэрин буллар  (быҺыччатын, адьырҕаны, үүтээн, аарыма, амынньыардыы, холумтаҥҥа, хамыйаҕын, кытыйаны, эйэҕэс, халҕан)

    Эмээхсиннээх оҕонньор

    Былыр бу күн сиригэр

    ____________ дуомун туттаннар

    Олорбуттара үҺү дииллэр.

           Биирдэ кини аҕата

           Туһах кэрийэ барбыта,

           Ийэтэ чугас ойуурга

           _________________тахсыбыта

    Быыкаайкаан курун ылан,

    Быакаччы эриммитэ,

    ______________ көрдөөн булан,

    Быалыгар  иилиммитэ.

    Уонна _____________хайаҕаҺын

    Кырыарбытын тоноон баран,

    Кырачааммыт тахсан барар.

            Ырыа  ыллыыр: “Аар-татай!

            Мин диэтэх киҺи арай

            Талах кыылы таныытыттан,

            ________________ арҕаҺыттан

            Состохпуна эрэ, бука,

            Суоттаныаҕым бултаабыкка”.

     ______________ атыыр тайах кэлэн,

     Кини ыйаммыт ыар5атын

     БыҺа тардан ыстаан баран,

     Ыйыстаахтаан кэбиспитэ.

             Куччугуйкаан, кырачаан

             Куобах кутуруга уолчаан,

             Хорсун бөтөс курдук туттар,

             ____________________ хаама сылдьар.

     Кутурукчаан ойон турар,

     Остуол үөҺэ ыстанар,

      __________________кырыытынан

      Кыйа үктээн үҥкүүлээн,

      Сэгэйбэхтээн ахан иҺэн,

      Сэрэммэккэ алҕас үктээн

      ТүҺэр мииҥҥэ төбөтүнэн...

               Хата кини дьолугар,

               Көрө охсон аҕата

               _______________ тоҺуйар,

               Хап-сабар тутан ылар.

      Кутурукчаан, кырачаан

      Куобах кутуруга уолчаан

      Эппит тылын толоробут,

      __________,  сэмэй оҕо буолбут.

П.А.Ойуунускай  «Өйдөөх оҕо»

Викторина

1. Тирии имитэр тэрил аата                (талкы)
2. Ким тирии имитэрий?                     (оҕонньор)
3. Оҕотун хайдах оҕо диирий?           (өйдөөх )
4. Оҕото ханна барбытай?                   (наадаҕа)
5. Оҕото хаҺан кэлбитэй?                    (киэҺэ, утуйар саҕана)
6. Аҕата оҕотун  “сискин имитэ түҺүүм” диэн, ол аата хайаабытый? (таҺыйда)
7. То5о таҺыйбыта буолуой?               («сүрэҕэлдьээбэт  буол» диэн)

                                   Е.А.Макаров «Хаастар», «Хотой о5ото»,

«КэҺэйбит этэ» кэпсээннэринэн тест

Хаастар.

1. О5олор күѳл кытыытыгар хас хааһы кѳрбүттэрий?

                                                 (уонча     отучча    сүүрбэччэ)

2. Хаастар тугу сииллэрий?

                                            (үөннэри    кэнчээрини     манчаары оту)

3. Ханнык хаас аһаабатый, хонойон олороруй?

                                            (харабыл хаас   ийэ хаас    сирдьит хаас)

4. Биир хаас төбөтүн дьикти баҕайытык нөрүтэн оҕолор диэки хаамта. Ким куттанан туран сүүрдэ?       (Миша       Дима     Сеня)

Хотой о5ото.

1. Оҕолор оттуу сылдьан,  ханнык сиргэ хотойу көрбүттэрий?

                                        (Хайаана         Хадаайы     Харыйалаах)

2. Хотой  хас о5олоох этэй?            (икки     биир        үс    )

3. Хотой о5ото күнү быһа ханна олорор эбитий?

                                                   (сиргэ        мутукка      тииккэ )

4. Хотой оҕото хайдах саҥарарый?

                                         (чыыбыгыраан       дааҕыргаан     чаачыгыраан)

5. Оҕолор  тиит анныгар тугу уурбуттарый?

                                         ( балыгы         өлбүт  турааҕы       эти )

6. Ийэтэ ѳрүстэн кэҺиитин тугу а5алар эбитий?

                                         (үөнү-көйүүрү          балыгы    эти)  

 Кэһэйбит этэ.

1. Миитэрээс а5атын аата кимий?

                                              (Мэхээлэ            Уйбаан         Сэмэн  )

2. Кинилэр ханнык ѳрүс хочотугар оттуулларый?

                                                         (Өлүөнэ           Амма      Алдан )

3. Ыттарын аата?                     (  Баһырҕас         Доҕор       Моойто)

4. Буор хайа үрдүгэр туох уйата баарый?

                                                         (мохсоҕол       хараҥаччы      тураах)

5. Кѳтѳр ыты туохха тэбэн «лас» гыннардай?

                                               (кэтэххэ        самыыга       көхсүгэ)

Николай Игнатьев     «Булуука»

Викторина

1. О5олор а5аларын аата                                (Уйбаан)

3. А5алара о5олорго тугу а5албытый?         (кулунчук)

4. Хантан булан а5албытый?                          (оҥкучахтан)

5.Кыыс аата кимий?                                         (Валя )

6.Уолаттар ааттара                                           (Вася, Коля  )

7.Тугунан аһаппыттарый?                               (сылаас үүтүнэн)

8.Уолаттар ханна баралларыгар илдьэ бараллар эбитий?  (сөтүөлүү)

9.То5о «Булуука» диэн ааттаабыттарый?       (булбуттарын иһин)

10.Булуука эрэллээх до5отторо кимнээ5ий?   (оҕолор)

Иннокентий Сосин «Тураах күөмэйэ бүппүт», “ Ыт утуйа мээрик буолбут”, “Сордоҥ булдугар тахсыбыт” диэн кэпсээннэригэр баар билгэлэри төҺө билэҕин?

Викторина

1. НьургуҺуннар биир уктан уонтан тахса буола-буола үүммүттэр. Хайдах сайын кэлэрий?                        (өҥ сайын)
2. Тураах күөмэйэ бүппүтүн оҕонньор туох диэн билгэлээтэ?

                                                   (сотору ардах кэлэр)

3. Тураахтар бары биир сир диэки хайыҺан олорор буоллахтарына?

                                                   (тыал түҺэр)

4. Тураахтар онно – манна түбэҺиэх олорор буоллахтарына?

                                                    (ичигэс,    сылаас күн )

5. Тураах куолаҺа чөллөрүйэр, тэлиэс – былаас дайбыыр, турулус – ирилис көрөр буоллаҕына?                    (кураан     буолар)
6. Сордоҥ илимҥэ туппат буоллаҕына сотору кэминэн туох буоларый?

                                                               (тыал,  ардах кэлэр)

7. Ыт утуйа мээрик буолла5ына туох буоларый?        (ардах кэлэр)

В.А. Тарабукин «Куба ѳлүүтэ»

 Тест

1.Дьыл ханнык кэмигэр булчуттар дурдаҕа сыппыттарай?

     А) сайын     Б) күһүн     В) саас

2.Айан кѳтѳрдѳрѳ ханна күүлэйдиир, сынньанар сир оҥостубуттарай?

     А) биэрэккэ     Б) арыыга    В) ууга

3.Бу дойдуга ким күүлэйдии кэлбитэй?

     А) эдэр киһи     Б) биир оҕо     В) оҕонньор

4.Кини кубаларга хайдах чугаһаабытай?

     А) үѳмэн     Б) тыыга олорон     В) сүүрэн

5.Кубаны хаста ыппытай?

     А) үстэ     Б) биирдэ     В) иккитэ

6.Булчут соҕотох хаалбыт кубаны тугунан охсубутай?

     А) маһынан    Б) эрдиинэн     В) саанан

7.Соҕотох хаалбыт куба үѳһэттэн таҥнары сурулаан түһэ-түһэ ѳрѳ кѳтѳн  

   тахсыбытын дьоннор туох диэн быһаарбыттарай?

     А) ыалдьыбыт     Б) бырастыылаһар     В) тугу эрэ кѳрдүүр

8.Куба хайдах саҥарар эбитий?

     А) улуйан     Б) хаһыытаан     В) энэлийэн

9.Куба Эбэни хас тѳгүл эргийбитий?

     А) биэс     Б) үс     В) икки

10. «Оо, эрэйдээҕи. Ол аата бу сааһы туораабат кѳтѳр буолбут.» диэн ким

      эппитэй?

     А) Хаадыатап     Б) Хабырылла     В) ХаабыЬап

11.Биир киһи куба ѳлѳ сытарын ханнык сиртэн булбутай?

     А) Балыктаах      Б) Кубалаах     В) Билиилээх

12.Били киһи куба унуоҕун туохха суулаабытай?

     А) хатырыкка     Б) таҥаска     В) окко

13.Уонна ханна ыйаабытай?

     А) хатыҥ лабаатыгар     Б) тиит мутугар     В) дьиэ үрдүгэр

14.Доҕорун сүтэрбит куба хас сыл буолан баран ѳлбүтэй?

     А) биир     Б) үс     В) биэс

Вениамин Миронов  «Оҕолоох чыычаах»

Викторина

1. О5онньор тугу гына сылдьыбытый?   (от охсор)

2. Уол аата         (Сиэнньэ)

3. Эбэтэ уолга тугу тигэн биэрбитэй?      (ыа5айа)

4. Уол ханнык сир аһын хомуйда?       (хапта5ас)

5.Ийэ чыычаах туохтан куттаммытый?      (эриэн үөнтэн)

6.Ханнык дойдуга ити үѳннэр элбэх буолалларый? (Өлүөхүмэҕэ)

7.О5онньор уолга – кимий?            (абаҕа)

8.О5онньор үѳнү тугунан ѳлѳрбүтэй?  (тоҺоҕо)

В.С. Яковлев – Далан « Дьаарбаҥ уонна Дьаҥкы »

Тест

1.Автор Дьаҥкыны ханнык кыылга холууруй?

     А) хардаҥ эһэ     Б) атыыр оҕус     В) буур тайах

2.Дьаҥкы эһэни тугунан ѳлѳрбүтэй?

     А) тайыы    Б) саа     С) быһах

3.Мааны таҥастаах булчут киһи аата кимий?

     А) Дьаҥкы     Б) Дьаадьар     В) Дьаарбаҥ

4.Кини саҕынньаҕа туох тириититтэн тигиллибитий?

     А) саһыл     Б) киис     В) кырса

5.Кини хайа дойдуттан сылдьар этэй?

     А) Дьокуускай     Б) Бүлүү     В) Алдан

6.Олох уларыйыытын түмүгэр туох булт сыаналанар буолбутай?

     А) тайах     Б) тииҥ    В) саьыл

7.Тииҥ тириитин иһин ыҥырыа мүѳтүнээ5эр минньигэс тугу булуохха сѳбүй?

     А) хоруоҥка     Б) кытаайка     В) саахар

8. Булчут хаачыстыбаларыттан  Дьаҥкыга ханныга мѳлтѳх этэй?

     А) күүстээх     Б) бэргэн     В) быһый

9.Дьаҥкы тииҥи кыайан ѳлѳрбѳтѳҕүнэ хайыыр эбитий?

     А) баран хаалар     Б) тиитин кэрдэр     В) маһынан быраҕар

10.Тииҥи тугунан бултууллар эбитий?

     А) саанан     Б) ох саанан     В) куйуурунан

11. Дьаарбаҥ тииҥи ытан баран сиртэн тугунан ылар эбитий?

     А) кыта5ас маһынан     Б) куйуурунан     В) быһаҕынан

12. Тииҥин ылан туохха угарый?

     А) куулга     Б) бэрэмэдэйгэ     В) рюкзакка

13.Дьаарбаҥ «тииҥи бултуурга хара күүстэн ураты» туох наада диир эбитий?

     А) кыах     Б) ѳй     В) сатабыл

Суорун Омоллоон «Дьэрэкээн о5олор» остуоруйата

Тест

1. О5олору чугас ыаллара кимнээх диэн ааттыылларый?

   А) эрэкэ-дьэрэкэ о5олор

   Б) дьэрэкээн о5олор

   В) оотой-тоотой о5олор

2. О5олор тугу гыммыттарый?

   А) муустарын киллэрбиттэр

   Б) мастарын хайыппыттар

   В) мастарын сыыстаабыттар

3. О5олор кимниин оонньообуттарый?

   А) до5отторунаан

   Б) ыттарынаан

   В) тарбыйахтарынаан

4. Ыстаҥалаан киирбит киһи хара5а туох са5аный?

   А) чѳмчүүк оло5ун са5а

   Б) дорубуонньук са5а

   В) күл са5а

5. Ити киһи туга аллара түһэ сылдьарый?

   А) иһэ

   Б) аһыыта

   В) сыраана

6. Кини о5олору туохха «киириҥ» диэбитий?

   А) куулбар

   Б) халаабыспар

   В) мѳһѳѳччүкпэр

7. Аҥаа Мо5ус сыалаах эт сиэбэтэ5э хас хоммутуй?

   А) биэс хонно

   Б) сыл биэс хонно

   В) сүүс хонно

8. О5олор хас күн от охсубуттарый?

   А) то5ус

   Б) уон

   В) уон то5ус

9. Холумтан буоругар туох сымыытын кѳмпүттэрий?

   А) куурусса

   Б) чыычаах

   В) туруйа

10. Сордоҥу ханна уктуларый?

   А) уһааттаах ууга

   Б) буочукалаах ууга

   В) биэдэрэлээх ууга

11. Ороҥҥо тугу саайдыларый?

   А) мас

   Б) тоһо5о

   В) иннэ

12. О5олор бэйэлэрэ туохха ыттыбыттарый?

   А) дьиэ үрдүгэр

   Б) тииккэ

   В) ба5ана5а

13.Тарбыйах тириититтэн тугу оҥорбуттарый?

   А) чуучала

   Б) куукула

   В) дүҥүр

14. Тиит анныгар тугу муспуттарый?

   А) күрбэ таастарын

   Б) мас сыыһын

   В) бѳҕү-сыыһы

15. О5олор Аҥаа Мо5устан туох кѳмѳтүнэн                

      быыһанныларый?

   А) күүс

   Б) ѳѳй

   В) тулуур

Сыл устата аахпыты түмүктүүр уруок – оонньуу

Өй күрэҕэ

         Кылаас 4 хамаандаҕа арахсан оонньуур. Хас биирдии хамаандаҕа түҺүмэхтэринэн сорудахтар бэриллэллэр. Сөптөөх эппиэт аайы – 1 балл.

 Бастакы түһүмэх

     Суруйааччылар псевдонимнарын кытта ааттарын холбооҥ.

      Дмитрий Кононович   Сивцев                                                                 Алампа

      Платон Алексеевич Слепцов                                                               Эллэй

      Анемподист Иванович Софронов                                                             Суорун Омоллоон

      Серафим Романович Кулачиков                                                            Якутскай

      Семен Степанович Яковлев                                                                Ойуунускай

      Николай Гаврильевич  Золотарев                                                             Кындыл

      Иван Михайлович Гоголев                                                                 Эрилик Эристиин

      Николай Егорович   Мординов                                                             Өксөкүлээх Өлөксөй

  Владимир Михайлович Новиков                                                             Амма Аччыгыйа

  Алексей Елисеевич Кулаковскай                                                       Күннүк Уурастыырап

Иккис түһүмэх

Хоһооннор ааттарын уонна автордарын суруй.

    Киэһэ тиийэн кэлбитэ,

Ийэтигэр киирбитэ:

Уолуктара нэлэстэр,

Тимэхтэрэ мэлистэр.

            (Мэнигийээн-Мэниктэн.  Петр Тобуруокап)

Санаарҕахтаан сылдьарбыт

Сатаммата буолаарай,

Оонньуу көрүлүү сылдьарбыт

Ордуктуура буолаарай.

            (Оҕо-оҕо эрдэххэ. Алампа)

Мин Сахам сиригэр,

Киэҥ Ленам биэрэгэр

Ымыылар ыллыыллар

Хатыҥнар хамсыыллар.

             (Эйэ ырыата. Леонид Попов)

Чох-чох харанан

Чоҕулуччу көрөҕүн,

Куп-күөх кыраайым

Көлөтө буолабын.

              (Таба. Эллэй)

-Кырдьаҕас да эрээри

Кыракыйые бэрт эбит.

Онон оҕустахха мин

Олох эдэр эбиппин.

Үс сааһын эрэ туолбут

Үөдэни көлүйэн.

Үүрэ-үүрэ мөҕөн.

Үлэлэтэн муҥ бөҕө.

                (Оҕус уонна оҕо. Константин Туйаарыскай)

Саныыбын сарсыарда буолуута.

Сандаархай сарсыарда кэриэтэ,

Мичээрэ сып-сырдык да этэ,

Саныыбын сарсыарда буолуута.

                (Ийэбин ахтабын.  Иван Гоголев)

      Үһүс түһүмэх

    Ханнык кэпсээнтэн быһа тардыылар суруллубуттарый? Автора кимий?

 ...Клим хайыы үйэҕэ тыыммат буолбут. Данил оҕону тобугун үрдүгэр умса сытыаран уутун сүөкээбит.

                   («Сымыйалыаҥ – бэйэҕэр куһаҕаны оноруоҥ». Суорун Омоллоон)

 ...Уһуктан кэлбитэ, сыгынах анныгар чороҥ соҕотоҕун тоҥон ибигирии сытаахтыыр эбит. («Тулаайах». Василий Федоров)

 ...Сотору кулунчук дьиэлээхтэри батыьа сылдьар буолла. Уолаттар сөтүөлүү баралларыгар илдьэбараллар. Олус доҕордостулар.  («Булуука». Николай Игнатьев)

...Улахан дьон оҕолору сэрэтэр идэлэммиттэр: - Оҕолоор, эдэр дьон сэрэниҥ. Айылҕа маанылаах кыылларын тыыппат буолуҥ. Ити аата Эбэбитин сөбүлээтэхтэрэ, сырыттыннар олохсуйдуннар. («Куба өлүүтэ». Василий Тарабукин)

...Өйдөө: уһанар тэрил бэйэтэ тугу да оҥорбот. Барыны бары киһи оҥорор, кини мындыр өйө, уран илиитэ. Ол иһин киһи барыны сатыыр буола үөрэниэхтэх.

                   («Барытын киһи оҥорор». Софрон Данилов)

      ... «Дьэ, дьон баалларыгар киһиргээн, бааргын биллэрэн, кырдьыгынан-хордьугунан биэрдиҥ дии, маҕай аллах!»- диэт, илиитин арҕахха батары биэрэр. Адьырҕаны сабырҕаҕыттан харбаан ылан, ороон таһааран, баппаҕайынан булгу охсор.

                    («Кудай Бөҕө».  Вениамин Миронов)

Л.В.Захарова, Л.К.Избекова       Кустук       3 кылаас

Тема  «Алтынньы барахсан айхаллан, аҕаллыҥ ахтыбыт кыҺыммын!»

Семен Данилов “КыҺын» хоҺоонун хатылааҺыҥҥа сорудах

1. Көппүт тыллары туруор:

Ийэ сир хаары таҥынна,

Тоҥнулар күөллэр, __________

Сайаҕас чэбдик салгыннаах

Кыһыҥҥы _____________үүннүлэр.

ХайыҺардар,  ____________________

Халыһыйыҥ сыырдарбар:

ЭҺиэхэ анаан ____________түһэр.

ЭҺиэхэ  кыҺын салаллар.

Сурдурҕаччы субуруҥнаан

Сыыдамнык сырсыҥ, __________________

Өрүстэр, ______________ тоҥнулар.

Ыраас ____________, күөлгэ киирэн,

Оҕолоор, оонньооҥ – көрүлээҥ:

ЭҺиэхэ анаан бу кэрэ

КыҺыҥҥы _______________ үүннүлэр.

1. Көппүт  тыллар ханнык саҥа чаастарай? Ахсааннарын ый.

Эппиэттэрэ: 1)   өрүстэр – а/т. элб.ахс.         2)күннэр - а/т. элб.ахс.         3)салааскалар -  а/т. элб.ахс.                  4)хаар - а/т. биир ахс.         5) хаҥкылар - а/т. элб.ахс.         6) күөллэр - а/т. элб.ахс.         7)хаарга – а/т. биир ахс.  8) күннэр - а/т. элб.ахс.        

Тема «Үлэлиир үчүгэй, үөрүүтэ дэлэгэй”

Викторина. И.Данилов «Соборукаан балыксыт»

1.Балыксыт аата: ___________________________________________________

2.Ситэр:          ………………………………..… дьиэлээ5э,            

                        ………………………………….. таӊастаа5а,

                       …………………………………… күрүѳлээ5э.

3. Ситэр:        то5ус уон …………………………………………….

                        а5ыс уон ……………………………………………..

                        сэттэ уон ……………………………………………..

4.Ситэр:         ………………………………………….. до5ордоо5о,

                       ……………………………………….…… атастаа5а,

                       …………………………………………… кѳмүстээ5э,

                       …………………………………………… үптээ5э.

5. Дьыл  ханнык  кэмигэр  куйуурдуур эбитий? _________________________

6. Дьыл  ханнык  кэмигэр  туулуур, илимниир эбитий? ___________________

7.Балыксыт ыраахтаа5ыга тугунан аhаан олоробун диэбитий?______________

8.Ыраахтаа5ы «ϴйдѳѳх быhыылаах, баайдаах буолуо, хата ……………………

   тѳлѳтүѳм»  дии санаабыт.

9.Ыраахтаа5ы баайа тугуй? __________________________________________

10. Ситэр:          Балыксыт  ыраахтаа5ыга  кѳмүhүм  диэн   биир  сундуук

………………. балыгын, үбүм  диэн  үс  сундуук  …………………………

балыгын  ыыппыт үhү.

              Викторина эппиэттэрэ: 1)Соборукаан     2) дьэбэрэ, ньамах, көппөх

3)туулаа5а, ардьаахтаа5а, илимнээ5э  4)чоху, ба5а, күөл балыга  5)кыҺын  6)сайын  7)уунан  8) нолуок   9) көмүстээх    10) күөл балыгын, өрүс балыгын

Викторина «Идэни төҺө билэҕин?»

1. Тимир тыҥырах кэтэ-кэтэ,

      Остоолбоҕо хатаастар,

      Уоттары сандаардар.           (Монтёр)

       Хара баҺаам үлэҺиттэр

       Хамнастарын күүтэллэр.

       Биир харчыга тиийэ мин

       Ааҕан-суоттаан биэрэбин.     (Бухгалтер)

       СуҺал сыыдам айаннаах

       ТаҺаҕас бөҕөнү таҺыаҕа.

       Дьону эмиэ тиэйиэҕэ.

       Хаар, ардах да буоллун,

       Ханна баҕарар тиэрдиэҕим.        (Суоппар)

       Кый ыраах көтүөҕэ...

       Туох да иҥнигэҺи

       Тулуппакка туоруоҕа.                (Летчик)

       Эҥсэр баалы тыырдарыа,

       Хоту-соҕуруу устуоҕа.

       Ырааҕынан ыырданыа.                (Капитан)

     Кини үлэтэ түбүктээх. Сайын ардахха сытыйар, куйааска буҺар, бырдахха сиэтэр. КыҺын тымныыга тоҥор, чысхааҥҥа үрдэрэр, ыраах сиринэн ыҥыыр атынан кэрийэ сылдьар.                      (СылгыҺыт)

 Сайын туулуур, илимниир, оттон кыҺын муус алларар, куйуурдуур.

                                                                (Балыксыт)

     Ким кэлэрин,

     Ким барарын

     Бэлиэтииргэ анаммыт,

     Бэлэм форма таҥастаммыт.            (Вахтер)

    Сайаҕас ыраас салгыннаах

    Саҥа дьиэ тутуо этэ...

    Онно олорор ыаллар

    Олус хайҕаан үөрүөхтэрэ.             (Уус)

1. Өс хоҺооннорун ситэр.

Үлэ киҺини    ___________________    (киэргэтэр)

Үлэни хаҺааныма, _________________(аҺы хаҺаан)

Үлэлээ, оччоҕо ___________________   (өллөнүөҥ)

Тема «Үчүгэйтэн үөрэбит, куҺаҕантан хомойобут»

Тест.  Н.Носов   «Сыырга»

1. Оҕолор сыырдарын оҥорон хаҺан бүппүттэрий?

                              сарсыарда      эбиэккэ       киэҺэ

 2. Котька Чижов хаҺыс квартираҕа олороруй?  

                              БэҺис      онус      алтыс

3.Котька сыырга тахсан иҺэн тугунан хоруйа түстэ?

                              сүүҺүнэн     муннунан      сирэйинэн

4. Котька хаста оҕунна?  

                              биирдэ      уончата      элбэхтэ

5. Сыырга тугу кутта?

                              буору     кумаҕы     хаары

6. Кумах ханна баарай?

                              гаражка    хоспоххо    сарайга

7. Тугунан кумаҕы таста?

                              хортуонунан     лаппаакынан    фанеранан

Амма Аччыгыйа «Хабырыыс тоҕо куотта?»

1. Хабырыыс эҺэтин аата.

                  Сэмэн        Уйбаан      Ньукулай

2. ЭҺэтэ сайын оскуолаҕа тугу оҥордо?

                  дуоска       паарта     ыскаап    

3. Оҕонньорго оскуола директора, паарталары оҥорбутун иҺин, тугу биэрдэ?

                  грамота     хамнас      бириэмийэ

4. КыҺын  оскуолаҕа  оҕонньору,  тугунан  кэллин диэн, ыҥырдылар?

                  сыарҕалаах атынан       массыынанан      сыарҕалаах оҕуҺунан

5. Киэһэ тугу тиэйэн түҥкүнэтэн кэллэ?

                   дуосканы        паартаны       олоппоҺу

6. Оҕонньор паарта тугун көтүрүтэ тыытта?

                   ойоҕоґун       сирэйин         хаппаҕын

И.Алексеев «Түүл»

  Көтүтүллүбүт тыллары ситэрэн суруй:

1. Кэпсээҥҥэ баар уол аата _________________

2. Математика: «КыҺанан суоттуура, быраабылаларбын билэрэ буоллар, ахсааҥҥа ___________________ гыныам этэ.

3. Нуучча тыла: « ____________________ хаҺан эмэ көрөр да, өрүү өйдөөбөт»

4. Саха тыла: «БэҕэҺээ киэҺэ уон биирис лииспэр ____________ арыыны тоҕон кэбистэ»

5. « ____________________ барыаҕыҥ», - диир математика.

6. « ____________________ аны бу курдук туппат буол,» - диэтэ библиотекарь.

Тема «Былыргыны былыт саппат, уруккуну уу суурайбат»

Н.Неустроев «Омоҕой икки Эллэй икки»

 1.О5онньор аата       ( Омоҕой)

2.Эмээхсин аата       (Күн – ТүҺэгэй)

3.Үлэhит киhи аата     (Эллэй)

4.Бала5ан үрдүн дьѳлѳ охсон тугу оӊорбутуй?       (оҺох)

5.Дьиэ холло5оhун дьѳлүтэ сынньан тугу онорбутуй?   (түннүк)

6.Кѳйгѳѳ кыыс аата?     ( Куонньай Бытык)

7.Кѳйүргэ диэн тугуй?     (кымыс)

8.Туспа ыал буолбут бэлиэлэригэр тугу тэрийэллэрий?   (малааҺын)

9.Хас о5оломмуттарый? (тоҕус уол оҕо, аҕыс кыыс оҕо)

Эргэрбит тыллары быhаарыыларын кытта холбоо:

Холло5ос                                                   оонньууга-кѳргѳ дьон мустар сирэ

Мааччах                                                     сиргэ тэлгиир таӊас тэллэх

Чэчир                                                         дьиэ түѳрт эркинэ

Түhүлгэ                                                      тыллыбыт сэбирдэхтээх эдэр хатыӊ

Олбох                                                         кымыhы уонна арыыны кутарга

                                                                          аналлаах маhы хаhан оӊоhуллубут иhит

Викторина.  Софрон Данилов  “Торбостор”

1. Бу кэпсээҥҥэ дьыл ханнык кэмэ көстөрүй?            (саас)
2. Манчаары сааҺа хаҺый?                                           (уон )
3. Ийэтэ Манчаарыны от кердете ханна ыытарый?    (абаҕатыгар Чоочоҕо)
4. Манчаары хотонтон тугу илдьэбарбытай?            (от тиэйэр салаасканы)
5. Чоочо туох тириитэ тэллэхтээҕий?                        (эҺэ тириитэ)
6. Бу этиини ситэр: «Киэр бар, биир да _________оту биэриэм суо5а!» (салаа)
7. Бу этии Чоочо хайдах майгылааҕын көрдөрөрүй?  (бардам, кэччэгэй)
8. Манчаары тойон тэлгэҺэтиттэн төһө хаамыыны баран баран тохтообутай?

                                                                                       (сүүсчэкэ)

9. Уол хантан оту хомуйда?                (суол кытыытыттан)
10. Отун ханна уган а5алла?                  (этэрбэһин  сототугар )
11. Бу этиини ситэр: «Барахсаттарым, быыкаайык, быыкаайыгы а5аллым, Чоочо ____ ______________, холдьо5он ыытта»       (от биэрбэтэ)
12. Манчаары хайдах майгылаах оҕонуй?          (аҺыныгас, уйан)

Тест. Амма Аччыгыйа  «Тоҕус төгүл тоҕо?»  

   1. Амма Аччыгыйын аата

А) Дмитрий Кононович Сивцев

Б) Николай Егорович Мординов

В) Семен Степанович Яковлев

2.   Ваня улахан бааҥканы тоҕо туппата?

       А) Үтүлүгүн дьиэҕэ умнубут

       Б) Илиитэ ыалдьыбыт

       В) Улахан бааҥканы тутуон баҕарбатах

3.    Ваня эбээтэ тоҕо улаҕа диэки эргилиннэ?

       А) Сылайан    Б) Ыалдьан         В) Хомойон

4. Люба маамата Катя мааматыттан тугу көрдөөтө?

       А) Дьэдьэни           Б) ДөлүҺүөнү     В) Отону

5.  Катя тоҕо таһырдьа таҕыста?

       А) Бэйэтин наадатыгар

       Б) Любаҕа отон биэрэ

       В) Мааматыгар кыыһыран

6.  Горик Машаҕа тугу биэрдэ?

        А) Куобах оонньуур   Б) Мээчик        В) Куукула

7.  Миша Гориктан массыынаны тоҕо ылбата?

        А) Ылыан баҕарбата

        Б) Горик биэрбэтэх

        В) Горик тэбэн биэрбит

8.  Андреев Сеня балтын аата

        А) Мила         Б) Муза             В) Марина

9.  Коля Сенялаахха тоҕо оонньообокко барда?

        А) Дьиэтигэр ыксаан

        Б) Оонньоон бүтэн

        В) Сеняттан хомойон

10. Мария Васильевна тоҕо кыыһырда?

    А)Оҕолор айдаарбыттарын иһин

    Б)Учууталга миэстэ биэрбэтэхтэр

    В) Оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ миэстэ биэрбэтэхтэрин иһин

11. Хабырыыс эһэтэ

        А) Тимир ууҺа   Б) Мас ууһа     В) Көмүс ууһа

12. Хабырыыс тоҕо куотта?

     А) Паартаны быһаҕынан ойута быспыт

     Б) Эһэтэ таһыйбыт

     В) Куһаҕан сыананы ылбыт

13. Артур үөрэнэр оскуолатыгар кими кытта көрсүҺүү буолуохтааҕый?

     А) Космонавы   Б) Бастыҥ үлэһити      В) Геройу

14. Артур то5о көрсүҺүүгэ барбата?

     А) Ыалдьан

     Б) Солото суох буолан

     В) Куһаҕан сыаналаах буолан

15. Нюта ханнык учебнигы кырыйан хаартыска альбома оҥорбутай?

     А) География    Б) Математика     В) История

16. Нютаттан тоҕо бары кэлэйдилэр?

     А) Альбому көрдөрбөтөҕүн иһин

     Б) Альбомҥа хаартыскалара суох буолан

     В) Оҕолорго суох кинигэни алдьаппытын иһин

17. Маайа кыыс сайын устата тугу хомуйбутай?

     А)  Дьэдьэн     Б) Гербарий       В) Тэллэй

18. Кэтириис эмээхсин тоҕо: “Хараҥабыт бэрт ээ”, - диэтэ

      А) Үөрэҕэ суох буолан

      Б) Хараҥаҕа көрбөт буолан

      В) Кырдьыбыт

Л.В.Захарова, Л.К.Избекова    «Ньургуһун»   4 кылаас

Тема: Норуот тылынан уус – уран айымньыта

Норуот ыра санаата – остуоруйа

Викторина «Муммут уолаттар» остуоруйага

1. Уолаттар тугунан аҺаан-сиэн олорбуттарый?            (булдунан)
2. Испиискэлэрэуонна туохтара суох буолан уот кыайан оттубатахтарай?              

(чокуурдара)

3. Туох саҕа уот көстүбүтүй?             (ураҺа)
4. Оҕонньор баттаҕа хайдаҕый?      (хаар маҥан)
5. Оҕонньор бытыга хайдаҕый?      (үүт маҥан)
6. Туох торуоскалааҕый?                  (алтан)
7. Кыра уол кэпсээнигэр, кини ойуурга тугу гына сылдьыбытый?                (отоннооон сии)
8. Кини өрүҺү хайдах туораабытый?           (икки кулгааҕыттан ылан баран уҥуор элитэн кэбиспит)
9. Кулгааҕын тыаҺа туох курдук куугунаабытый?       (орулуос кус)
10. Туох кутуругуттан тутуҺан сиртэн оронон тахсыбытый?   (кугас кукаакы)
11. Уолбут аны туохха кэлэн түҺэн хааларый?         (мас көҥдөйүгэр:
12. Онтон оронон тахсарыгар ханнык көтөр көмөлөстө?   (хара суор)
13. Атын дойдуга муна-тэнэ сылдьан ким сүбэтинэн быыҺанна?
14. Тугу салҕаан баран аллара түҺэригэр сүбэлээбитий?     ( бурдук отун)
15. ҮөҺэттэн ыҺыктынан кэбиспитигэр туох үрдүгэр кэлэн түстэ? (сырҕан эҺэ)
16. «Сырҕан” диэн тылы быҺаар              (киҥнээх,уордаах. Адьырҕа)
17. Бу этиини ситэр: « ________ са5аттан сал5анан,

                                _________са5аттан силбэнэн киҺи буолбутум».

                                                        (сап, ситии)

Тест “Соломуон Муударас”

1. Соломуон Муударас абааҺылары туох иҺигэр киллэртээбитий?

                        матахаҕа        мөҺөөччүккэ        хоттууҥҥа

2. Табаҕын иҺитин үс сиринэн кэлгийбит.

                        талаҕынан       тимиринэн     быанан

2. АбааҺылары ханна бырахпытый?

              өрүскэ     муораҕа      күөлгэ

3. Абааьылары ким быыҺаабытый?

              Ньукуола              БаҺылай          Киргиэлэй

4. Кини табах иҺитин муораттан  тугунан таҺаарбытай?

                        туунан         илиминэн       муҥханан

Тест “ ЭҺэни бултааҺын”

1.  О5онньор уолун сарына.

                   дара5ар       кэтит      улахан

2.  Хороонтон туох тахсан кэлэн – Чах! диэт хороонугар дьылыс гыммытай?

                   кутуйах       күтэр         дьабарааскы

3. Сир оҥхойо.

                   аппа          куоҺаах      дьаама

4. Уол кутуйах дии санаан тугу өлөрбүтүй?

          эҺэни        тайаҕы        бөрөнү

Тест “Балыксыт оҕонньор уонна суор”

1. Оҕонньор хас хаптаҺыны ыпсаран оҥочо оҥостубутуй?

                  сэттэ          биэс         алта

2. Оҕонньордоох эмээхсинтэн туох иччитэ хомойбутуй?

                   уу           халлаан           сир

3. Хара суор уҥа кынатыгар туох баарай?

                 аптаах таас         өлбөт мэҥэ уута       көтөр көбүөр

Тест «Карнайдаах уол»

1. АбааҺылар хайа хаспаҕар тугу кистээбиттэрий?

                 үрүҥ көмүс           кыҺыл көмүс           алмаас

2. Ыраахтааҕы кыыҺын ким иирдибитий?

                 чөчүөккэ       абааҺы      аптаах киҺи

3. Ыраахтааҕы  кыыҺын үтүөрдүбүт киҺиэхэ , тугу биэриэх буолбутай?

                 баайын аҥарын       баайын барытын       элбэх барааны

4. Узбектар дэриэбинэлэрэ.

                    аул       кишлак        хутор

Тест «Үс кыҺыл көмүс статуэтка»

1. Султан дьикти бэлэҕи тутан баран кимнээххэ бирикээс биэрбитэй?

                 слугаларга       придворнайдарга        повардарга

2. Хас статуэтка ахсын туох туруорбуттарый?

                 бэчээт        сыана       бэлиэ

3. Ыраахтааҕы көмөлөҺөөччүтэ, сорук боллура.

                 кулут       придворнай    скоморох

Тест “Кэҕэ”

1. «Кэ5э» остуоруйаҕа хас о5олоох ийэ туҺунан кэпсэнэрий?

         биэс          алта         түөрт

2. Кинилэр туохха олороллор эбитий?

          ураҺа          чуум      балаакка

3. Ийэлэрэ ыалдьыбыт. Оҕолоруттан тугу аҕалалларыгар көрдөспүтүй?

          уу             лэппиэскэ       буспут балык

4. Ийэлэрин илиитин оннугар туох үүнэн тахсыбытый?

          кутурук      кынат       тумус

5. Уйа туттубат, о5олорун көрбөт-харайбат көтөр

            тураах       улар           кэҕэ

«Норуот тылынан уус-уран айымньыта» теманы түмүктүүр  уруок

Өй күрэҕэ

Кылаас 5-тии буолан 4 хамаандаҕа арахсар. Хамаанда аайы түҺүмэхтэринэн сорудахтар бэриллэллэр. Сөптөөх эппиэт аайы – биирдии балл.

Бастакы түҺүмэх.

Саха фольклорун ханнык көрүҥэ ( жанра) буоларын  быҺаарыҥ.

    1.  Иирбэ-талба эриллэҕэс,

         Истээн – тастаан бүгүллэҕэс,

         Токур – бокур олуллуҕас

         Тыллаах буолар …         (чабырҕах)

       2.  Кутаа да буолбатар, сылытар баар үҺү.  (таабырын)

       3. …Алаҕаркаан харахтаах,

         Чөрөҕөркөөн кулгаахтаах,

         Өрүкүйэр көҕүллээх,

         Дьогдьоҕоркоон сааллардаах.       (тойук)

        4.  Куттас күлүгүттэн куттанар.    (өс хоҺооно)

        5.  Былыр билиҥҥэ диэри номоххо сылдьар кыргыс үйэтэ диэн баар буола сылдьыбыт.       (сэҺэн)

        6.  Туналҕаннаах ньуурдаах

         Туйаарыма Куобутун

         Алдьархайдаах абааҺылар

         Уоран-талаан бардылар.       (олоҥхо)

Иккис түҺүмэх.

Сомоҕо домохтор быҺаарыыларын суруйуҥ.

• Ыт тыла быстарынан   ( наҺаа түргэнник )
• Халлааны туойар         (сымыйалыыр)
• Күөх оту тосту үктээбэт   (наҺаа сэмэй буола сатыыр)
• Тылын былас түҺэрэн кэллэ  (тиэтэйэн, ыксаан )
• Кынатын куурта    (ханна эрэ бараары бэлэм буолла)
• Күн – ый буолла (абыраата, өрүҺүйдэ)

 ҮҺүс түҺүмэх.

  Өс хоҺооннорун ситэр:

  1.  Тыала суохха  _____________      (мас хамсаабат)

  2. Иҥсэтигэр иэдэйбит, ___________(акаарытыгар алдьаммыт)                

  3.  Өйдөөх үтүөнү сатыыр, _________(акаары алдьархайы сатыыр)

  4.  Атас туҺугар _______________(атах тостор)

  5.  Эйэҕэс киҺи   ______________(элбэх доҕордоох)

  6.  Ыстаабыккын эрэнимэ ____________(ыйыстыбыккын эрэн)

Төрдүс түҺүмэх.

Таабырыннары таай.

1.  Бэйэбин сиэбэтэллэр да, миигинэ суох аҺаабаттар. (тиис)

  2. Оҕонньор саҕынньаҕын устубутугар киҺи барыта ытыыр үҺү.(луук)

  3.  Туохтааҕар да күүстээх баар үҺү.    (өй)

  4.  Дьиэттэн дьиэҕэ тиэрдэр да, дьиэ иҺигэр киирбэт баар үҺү. (суол)

  5.  Түргэнтэн түргэн баар үҺү.  (санаа)

  6.  ТаҺа таас, иҺэ үрүҥ көмүс, ол иҺигэр кыҺыл көмүс баар үҺү. (сымыыт)

                                     Тема      « Уус – уран литература»

Хомоҕой тыллаах хоҺоон барахсан.

1. ХоҺооннор автордарын суруй.

       «Тус хоту үөскээбит буоламмын» - _____________(Леонид Попов)

       « От үлэтэ»   - _______________________________( Иван Гоголев)

       « Ырыа туҺунан» -___________________________( Семен Данилов)    

       « Дорообо дойдум» - _____________________( Анемподист Софронов)

       « Саха сирин ыччата»- _____________________(Моисей Ефимов)

       « Албынчыктар» -__________________________( Семен Руфов)

       « КыҺыҥҥы суол» -________________________ ( Александр Пушкин)

       « Баарыс» ________________________________ ( Михаил Лермонтов)

  2. Ханнык хоҺоонтон быҺа тардыыларый?  Поэттарын суруй.

        Дабыдал кынатын

        Даллата – даллата,

        Биир сиргэ өр соҕус

        Битийэ сырытта.

                  ____________________ («Күөрэгэй» Күннүк Уурастыырап)

       Күчүмэҕэй  күннэри

       Күлүү  гынар күрэхтээхпин,

       Одурууннаах олоҕу

       Оонньуу оҥорор оҥоҺуулаахпын.

                ______________________( «Мин»   Анемподист Софронов)

       … Мин онно үөрэниэм. үлэлиэм,

       Оччоҕо, хараҥа, быраҺаай!

       Күн уота – Маайакам, сэгэриэм,

       Куотума, илдьэ бар, абыраа!

              _______________________ ( «Үөрэх ыҥырыыта» Эллэй)

       Мунчаарар киэҺэбэр

       Уу чуумпу буолаҥҥын

       Быар куустан аттыбар

       Нөрүйэн тураҕын.

               _______________________ ( «Тапталлаах ийэкэм» Иван Гоголев)

      Эрдэтинэ айдаара,

      Арыыны амтаҺыйа

      Орой мэник оҕолор

      Ороннорун булаллар.

              _______________________ ( «Арыылаахха»   Семен Данилов)

«Хомоҕой тыллаах хоһоон барахсан» теманы түмүктүүр турнир -викторина.

Сыала: тереебут тылга тапталы, интэриэҺи кебутуу, тыл кэрэтин, тыл эгэлгэтин ейдуургэ уЬуйуу, айар дьо5уру сайыннарыы.

Тэрилэ: кинигэ быыстапката, поэттар портреттара.

Киирии тыл.

 О5олоор, олунньу 13 кунэ сахаларга туох кэрэ-бэлиэ кунунэн буоларын билэ5ит дуо?  Бу кун - саха тылы кунэ. Тыл - омук ураты бэлиэтэ. Омук аатын сутэрбэтин наадатыгар кини тереебут тылын урдуктук тутуохтаах, харыстыахтаах, сайыннарыахтаах.

   Ийэ тылы билбэт, атын омук тылынан саҥара сатыыр киҺи илиитэ-ата5а эчэйбит, кулгааҕа-хараҕа ыалдьыбыт киҺи тэҥэ.

  Төрөөбут тыл дор5ооно киҺи этин-хаанын эмтиир, санаатын-дууҺатын уоскутар. Төрөөбут тыл - киҺи толкуйун тобулар, өйун-мэйиитин сытыылыыр инструмена.

               Улуу дьоммут саха тылын туҺунан санаалара:

Сахалыы саҥа,

Саха үөрэҕэ

Салааланан сайдан

Сандааран таҕыстын! (А.И. Софронов).

Мин тылым - мин тохтор  тойугум,

Мин тылым - мин туойар хомуҺум.

КэриэҺим – кэннибэр    хааларым:

Кэхтибэт кэрэкэ    тылларым.   (П.А.Ойуунускай).

Саха тыла үрүйэ уутун курдук сэргэх, сир симэҕин курдук сиэдэрэй…

                                                                                       (Амма Аччыгыйа).

БиҺиги ийэ тылбыт… дууҺаны долгутар, өйү үлүҺүтэр куустээх - кыахтаах, имэннээх-илбистээх кэрэ дьикти тыл!

                                                                                (Куннук Уурастыырап)

-  ЭЬиги «Хомоҕой тыллаах хоҺоон барахсан» диэн теманы үөрэтэн бутэрдигит. Бугун  4 хамаандаҕа арахсан үлэлиэхпит. Күрэхпит 4 түҺүмэхтээх.

1 тγЬγмэх

Суруйааччы аатын кэнниттэн суруллубут  3  айымньыттан  биирэ атын. Ону булуҥ.

1.Анемподист Софронов -  

              Мин.

              Дорообо, дойдум!

              Албынчыктар.

2. Иван Гоголев -

                От үлэтэ.

                Саха сирин ыччата.

                Тапталлаах ийэккэм.    

3. Эллэй -

               θкγлγγн.

               Υорэххэ ынырыы.

               Арыылаахха.  

4. Александр Пушкин -

                Баарыс.

                Хаайыылаах.

                КыҺыҥҥы суол.

                                                         2 тγЬγмэх

Бу кимий?     (поэттар портреттарын таайыҥ.)    

1. Петр Тобуруокап.

2. Эллэй.

3. Михаил Лермонтов.

    3 тγЬγмэх

   Кетγтγллγбγт тыллары суруйуҥ.

1. Ыанньыйбыт былытын

    Саккырыыр______________      

    КөлөҺүммүн көҕүрэттим.

2.  Тус хоту үөскээбит буоламмын,

    _________     хара баттахтаах эбиппин:

    Хара тыам лабаатын ыламмын,

    Төбөбөр анньыммыт эбиппин.

3.  __________     талыы хонуутугар

     Таалалаахтаан үөскээбит,

             Саха сирин ыччата

             Сайдам, чэбдик бэйэлээх,

             Саха сирин ыччата.  

4.  ХодуҺаҕа кун аайы

     Унаар сайын дьаарбайар,

     Кыайыы – хотуу____________

     От үлэтэ угуйар.

4 түҺүмэх

1. «НьургуҺун» диэн үөрэнэр кинигэҕитин кимнээх суруйбуттарай?

2. Уус-уран литература тас көрүҥүнэн хас  суол араастааҕый?

3. Таатта улууҺуттан төрүттээх поэттары ааттаталааҥ.        

Эппиэттэр:

1 түҺүмэх

1. Албынчыктыр 2.Саха сирин ыччата. 3. Арыылаахха. 4. Баарыс

2 түҺүмэх

1. Петр Тобуруокап. 2. Эллэй. 3. М.Лермонтов.

3 түҺүмэх

1.Самыырынан.  2. Ыас.  3.Таатта.  4.Уолаттар

4 түҺүмэх

1. Л.В. Захарова, Л.К. Избекова.

2. Үс көрүҥнээх: хоҺоон, кэпсээн, драма.

3.А.Софронов, П.Ойуунускай, Эллэй, И.Эртюков, Макар Хара, Умсуура уо.д.

Тест. Николай Неустроев «Куттаммыт» кэпсээнэ

1. Кэпсээн геройа ханнык хайаҕа айанаан испитий?

А) Чыыстай              Б)  Дьааҥы           В) Сунтаар

2. Тугунан айаннаан испитэй?

А) атынан                 Б) ыттарынан        В) табаларынан

3. Халлааҥҥа туох көстөр эбитий?

А) сулустар              Б)  ый                     В) дьүкээбил

4. КыҺыҥҥы Ньукуолун хаҺан буоларый?

А)тохсунньу 22 күнэ     Б) ахсынньы 22 күнэ    В) олунньу 22 күнэ

5. Айанньыт ким балаҕаныгар тиийэн сынньанар санаалааҕый?

А) булчут           Б) доҕорун        В) тоҥус

6. Ыаллара хайдах көрүстүлэр?

А)көспүттэр           Б) үөрэ – көтө           В) утуйа сыталлар

7. Айанньыт тугу көрдөөн оҺох кэннин харбыаласта?

А)   орон           Б) мас               В) ас

8. Кини туохха кэтиллэ түстүм дии санаата?

А)  абааҺыга       Б) киҺиэхэ        В) табаҕа

9. Онтуката дьиҥнээ5э туох эбитий?

А) баҕана           Б) таба          В) киҺи

10. Айанньыт тоҕо куттаммытый?

А) хараҥа буолан        Б) тымныы буолан         В) соҕотох

«Кэрэ кэпсээн, сэргэх сэҺэн».

Кэпсээннэр автордарын суруй:

1. «Куттаммыт» - ________________ ( Николай Неустроев)

2. «Бытык» - _____________________( Дьүөгэ Ааныстыырап»

3. « Кумалааҥҥа барыы» - ______________( Эрилик Эристиин)

4. « Куйуур» - ______________________( Амма Аччыгыйа)

5. « Хотой доҕоро» - _________________(Николай Якутскай)

6. « Өлүөскэ» - ______________________(Николай Габышев)

Кэпсээннэргэ баар геройдары таай:

1. Кини төрдүс кылааска үөрэнэр, оҕолору кытта гербарий хомуйа барбыта, тиит лабаатыгар ырбаахытыттан таҥнары ыйаммыта.( Өлүөскэ)

2. Кини бэҺис кылааска иккис сылын хаалан үөрэнэр, түүн түҺээн кырдьыар диэри үөрэммит, ытаан марылаабытынан уҺуктан кэлбит. ( Макар)

3. Кини тиит төрдүгэр олороро, биир кыната баастаах этэ, киҺини кытта доҕордоспута.

( хотой)

4. Кини утуйан үллэ сытара, онтон сылаас ытыҺынан киҺи сирэйин сууралыыр.( эҺэ)

5. Кини ийэтин аата  Өрүүнэ, быраата Чооруос, титиик иҺигэр киирэн мас быыҺынан көрө турбута.( Хачыгыр)

6. Кини сүөҺүтүн аҺатаат, оҕуҺун көлүнэн, сыарҕаҕа отун, куйуурдуур сэбин тиэнэн, уолун кытта балыктыы барбыта.( Сэбирдэх Уйбаан)

Ханнык кэпсээнтэн быҺа тардыыларый?

1. … Санаабар, күн миигин бадарааҥҥа хаалларан барарыттан санаарҕаабыт курдук, арҕаа дьааҥы  үрдүгэр сытан, одуулаамахтаан баран киирэргэ дылы гынна.

    («Төбөбөр кус сымыыттаабыта,өлөр суолтан       бөрө быыҺаабыта»)

2. … Наарын оҥорон испиискэтэ бүтэн хаалан, кэлин икки күн уот оттуммакка, сыгынах хоонньугар хоройбутунан хонон тураахтаабыта.  (« ЭҺэ өрүҺүйбүтэ»)

3. … КыҺыҥҥы Ньукуолун саҕана мин икки сыарҕа табанан Дьааҥы куоратыгар баран истим. КиэҺэ киҺи тыына бурҕачыйар тымныыта буолла.( « Куттаммыт»)

4. … Ол эрээри үтүө көтөр киҺини умнубат эбит ээ. Нөҥүө сааҺыгар эргиллэн эмиэ били тиитин үрдүгэр олорор этэ.( «Хотой доҕоро»)  

5. … ЧугаҺаатым. Бөхчөйөн истим. Онтон тобуктаатым, ат буоллум. Төбөбүн өндөтөн өлөҥ  быыҺынан көрбүтүм, арай адьас талах төрдүгэр икки бэйэ көҕөн бөлтөҺөн олорон саҥараллар. ( «КуҺу ураҕаҺынан да бултуурбут»)

Нууччалыыттан тылбаас

Тест. Л.Толстой «Акула»                                      

1.Хараабыл  ханнык дойду биэрэгэр кэлэн дьаакырын туҺэрбитэй?

                                 Америка         Африка       Индия

2.Мотуруостар тугунан сөтүөлүүр сир оҥорбуттарай?

                            быанан       буочукаларынан   баарыҺынан

3. Уолаттар ууга туох курдук чырбаҥнаспыттарай?

                            балык       күлгэри    эриэн үөн

4. – Төннүҥ! Төннүҥ! Төннө охсуҥ! Акула! – диэн ким үөгүлээбитэй?

                            артиллерист       капитан          мотуруос      

5. Акула уолаттартан хас хаамыы чугас этэй?

                               20        30        40

6. Уол аҕата акуланы тугунан ытан өлөрдө?

                          саанан        пушканан    бэстилиэтинэн

7. Муора долгунугар өлбүт акула хайдах өрөҕөтө дагдаҥныы сылдьарай?

                          кыҺыл         кугас          араҕас

С.Руфов      «Валерка – соҕуруу дойдуга».   Поэма.          

«Спринт» - ыйытыы

    1 чааҺа     «Валерка Москваҕа кэлэр»

                       -Мороженай сыаната төҺөнүй?

     2 чааҺа     « Валерка зоопаркаҕа сылдьар»

                       - Хас чаас сылдьыбытый?

     3 чааҺа     « Валерка Одессаҕа тиийэр»

                       - Валерка тугу атыыласта?

     4 чааҺа     « Валерка күөгүлүүр»

                       - Күөгүнэн тугу хаптарда?

                       - Уол күөгүлүүр кэмигэр аҕата тугу гынна?

Эбии ааҕарга

Викторина «Остуоруйа» теманы тумуктуур уруок

 «Үс балыстыылар»

 1. Ийэлэрэ эмээхсин, улаханнык ыалдьа сытан, кими ыҥыран кыргыттарыгар илдьит ыыппытый?       (тииҥи )

2. Улахан кыыс муостаҕа түҺээт туохха  кубулуйан дьиэтигэр сыыллан барбытай?     (чараппаахы )

3. Иккис кыыс тута сөрөөн туран туохха кубулуйбутай?   (ооҕуй оҕус )

4. Кыра кыыс өлөр күнэ кэлбитигэр туох буолан хаалбытай? (тойон ыҥырыа)

«Аҕа кэриэҺэ»

5. Уолаттар аҕалара туох идэлээх этэй?      (миэлиҥсэҺит)

6. Аҕата улахан уолга тугу хаалларбытай?  (миэлиҥсэ, ууруутун аҥарын)

7. Аҕата орто уолга тугу хаалларбытай?      (дьиэ,  харчытын аҥарын)

8. Кыра уол тугу талбытый?          ( кэриэс тылын)

9. Кыра уолга маҥнайгы түүнүгэр хайдах ат кэлбитэй?     ( хара ат )

10. Иккис түүнүгэр хайдах ат кэлбитэй?     (тураҕас ат )

11. ҮҺүс түүнүгэр хайдах ат кэлбитэй?        ( маҥан ат )

12. Падишах дыбарыаҺын кирилиэҺин хаҺыс кэрдииґигэр ойутан тахсыахтаах этилэрий?              (40)

13. Бастыҥ ат сүүрдээччигэ падишах туох биэриэхтээх этэй?       ( саамай кэрэ кыыҺы )

« Дьээбэлээх Педро»

14. Улахан уол хайдах майгылааҕый?        (көнө – көрсүө )

15. Кыра уол хайдах майгылааҕый?            ( көрүдьүөс, дьээбэлээх )

16. Аҕалара улахан уолу кимҥэ үлэлэтэ ыыппытай? ( баай помещикка )

17. Помещик аҺылык аайы тугу биэрбитий?   ( биир быҺыы килиэп )

18. Иккис күнүгэр Педро туохтаах дьааҺык үрдүгэр олорунан кэбиҺэрий?         (астаах дьааҺык )

19. Помещик кэргэнинээн аччыктаан хоруобуйаттан тугу түһэрэн күөстээн  сиэри гыналларый?     ( горох )

20. Педро онно тугу кутарый?       ( күлү )

21. Дьэ ити сөп! – диэбит Педро.

      –Эрдэттэн итинник гыныахха баара:

      КиэҺээ аҺылыкка – тугуй      (ветчина)

      Сарсыарда аҺылыкка – тугуй?     (халбаҺыы)