Хакас чонныӊ кибірліг ӱлӱкӱннері.
статья

Хакас чонныӊ кибірліг ӱлӱкӱннері.

Хакас чонныӊ чуртазы, кӱзі, ас-тамаа прай ὃбекелерніӊ кибірлерінеӊ палғалыстығ. Пістіӊ чонныӊ хас-хаҷаннаӊ позыныӊ кибірлері полғаннар. Кибір - ол чуртас ὃзені.  Ол чонныӊ  сағыс кὃгізі, тὃлдеӊ тὃлге сын киртініс чіли аарластығ сағызы. Ноо даа чон хас-хаҷаннаӊ тὃлін иптіг, кибірліг ὃскірердеӊер сағыссыраҷаӊ. Пістіӊ ὃбекелерібіс, кибір-чозах тὃстене иӊ чахсы кибірлерні аарлап улуғлап, хайраллап орта тузаланып, пала- пархаларын ипти паза поғдархастығ ὃскірҷеӊнер. Кибірлерге  тудынып чонныӊ аразында хырыс-табыс полбаҷаӊ. Улуғларны  улуғлирға, кічіглерні айирға, чир-чайанны хайраллирға тὃлдеӊ тὃлге пиріл  турҷаӊ.

Хакас чонныӊ чуртазында ӱлӱкӱннер уғаа танығлығ полҷаӊнар. «Ÿлӱкӱн - ол улуғ кӱн».

Хакас чонныӊ кибірліг ӱлӱкӱннері тὃрт чардыхха чарылча: сὃбіре, мӱчел, аӊҷылар паза худай ӱлӱкӱннері.

Сὃбіре ӱлӱкӱннеріне кірчелер: кин-той, пизік-той, пала-той, тіс-той, киспик-той (сас хырыхханы), тузах-той.

Хоных тойлары: Сас-той, Чарас-той, Хыс-той (девичник), оол-той(свадьба), иб-той(новоселье).

Мӱчел ӱлӱкӱннері: Чыл пазы, Таан-той, Тун пайрам, Ӱртун той.

Аӊҷылар тойы: Аба-той, Албағы.

Худай ӱлӱкӱннері: Тигір-тайығ, Тағ-айығ, Суғ-тайығ.

Кін-той: пала тὃрізе, ӱс кӱн ирт парза, итчеӊнер. Аал хонҷыхты хығырып, хой соғып, потхы пызырып, иртірҷеңнер. Ол кӱнге читіре ибдеӊ пір дее ниме сығарбаҷаӊнар, кізее пір дее ниме пирбеҷеӊнер. Кіндікті ораап, харачахха сал салҷаӊнар, хайда хыпты, пычахты салҷаӊнар.

Кін-тойда пала инезін (послед) чыып салҷаӊнар. Пабазы ибіҷекте, оймах хазып, хызыҷахтин ипчілер саринда, оолахтин ирлер саринда кöм салҷаң. Чығҷаӊнар андағ чирде, хайда кізі пас чὃрбинче: орған, сундух алтында. Пала инезін чыып салған соонда, сыбырағҷы паланыӊ іҷезін ӱс хати кӱн ибіре ол чыған чирҷе ал чὃрче. Іҷе, ол чирге азахнаӊ пазып, сурынча: «Умай іҷе, хайралла миніӊ паламны, миніӊ пилім ағырбазын, пир мағаа паза паламға кӱс». Аныӊ соонда улуғ той салылҷаӊ. Чозах хоостыра ол ӱлӱкӱнде ὃрінерге паза хатхырарға кирек полған.

Пизік-той (праздник колыбели). Аны пала тὃреен соонда ла итчеӊнер, наа ай тὃрізе. Пизікті кибір хоостыра тайызы  алай ба ағазы іҷе саринаӊ итчеӊнер. Хазыӊ ағастаӊ итчеӊнер. Паланы пизікке салар алнында мындағ кибір иртірілҷеӊ: оолағасха пизікке хыналығ пычах, спичка, хазыӊ поленозын, хызыҷахха - хыпты, хурчу, іӊе, спичка. Ууҷазы, кип-азахты оорап, ӱс хати качайлап чоохтанҷаӊ: «Пууй-баай, ылғаачы полба». Ӱзінҷізін  іди тыӊ ідерге кирек, пизіктегі прай ниме чирзер тӱс парзын, анаӊ ууҷазы хысхырча: «Оӊар тискер бе». Прайзы хысхырча: «Оӊар! Оӊар!» Ÿс хати іди итчеӊнер. Анаӊ пизікке адай палазын алай хоосханы салып, пазох ла качайлаҷаӊнар. Ӱзінҷізін тыӊ ітселер, олар пизіктеӊ тӱс парчалар. Анаӊ на андар паланы чатырҷаӊнар паза чоохтанҷаӊнар: «Хазых пол, харындастарыӊ кὃп ползын». Пизік тӱбінзер оолағасха пычах, хызыҷахха хыпты. Пизік палаа ікі алай ӱс чыл кирек полҷаӊ. Час пала ӱреп парза, ол пизікті тағзар прай нимелерінеӊ хада тастабысчаӊнар. Ол хара пизікке саналҷаӊ.

Пала тὃреен соонаӊ ӱс ай ирт парза, пала-той итчеӊнер. Тойға хой сохчаӊнар паза айран улуғ хазанға тимнеҷеӊнер. Аны ибіҷекте ипчі саринда турғыс салҷаӊнар. Аалҷыларға айран читірзе, анзылары сыйыхха ахча, пурба, чӱстӱк, мархалар хазанзар тастаҷаӊнар. Ол тіске сыйыхтар полғаннар. Паланыӊ тістері табырах ὃссіннер тіп. Хазандағы айран тоозыл парза, ол сыйыхтарны паланыӊ пизігіне палғап салҷаӊнар. Ідὃк туғаннары палаа аттар, хойлар, інектер сыйлаҷаӊнар. «Харо» кибір полҷаӊ. Улуғ мал сыйлаза, пала улуғ ὃс парза, ол туғанына аны нандыр пирерге кирек.

Стол кистіне одырар алнында, пес алнында айахха чилеӊ салып, иб ээзін азыраҷаӊнар. Ӱс кизек: чӱректіӊ чағлығ сарин, хабырғалар, тὃстік - кизіп, ὃртке тастаҷаӊнар. Анаӊ на азыранҷаӊнар. Улуғлар чей ісчеӊнер паза алғаҷаӊнар ӱр чуртирға. Палаларға тадар ады пирҷеӊнер. Ат адир кізіні, сӱт ізіртіп алып,  ах кибіске одырт салҷаӊнар. Хызыҷахха ат пирҷеӊнер ипчілер, оолағасха иреннер. Хызыҷахха читі монҷых палғаҷаӊнар, оолағасха ӱс охчаа. Хакас чоны ӱреен кізініӊ адынаӊ паланы адабаҷаӊнар. Палаа ат пирҷеӊ, хайда ол тὃреен.

                                          Тіс-той

Хаҷан паланың тістері öт сыхса. Улуғ нимес тіс-той итчеӊнер. Тойға улуғ кізілерні хығырҷаӊнар, чей ізіп, палаа тіске ахча, ілбіктер, аннаӊ даа пасха нимелер сыйлаҷаӊнар. Тӱс парған тісті халастыӊ нымзаана суғып, адайға тастаҷаӊнар паза  чоохтанҷаӊнар: «Чабал тісті позыӊа ал, чахсы тізіӊ мағаа пир».

Киспик-той (сас хырыххан той)

Палаа пір час толбаанда, аныӊ сазын паза тырғахтарын хырыхпаҷаӊнар. Тырғахтарын тіснеӊ кимірҷеӊнер. Паланыӊ сазын тайызы хырыхчаӊ. Хырыххан састы сӱбӱрекке ораап, харачахха кіндікнеӊ хада чыып салҷаӊнар. Састарны тастабаҷаӊнар - хусхаҷахтар оларнаӊ уйа идіп аларлар, анаӊ кізі пазы ағырар тіп. Паланыӊ пазында чубчик халҷаӊ.

Тузах кискен-той

Пала наа ла пас чὃр сыхса, Тузах кискен-той итчеӊнер. Ууҷазы пычах оолағасха, хыпты хызыҷахха алып, азах аразында кірестер сигҷеӊ. Анаӊ ӱс хати  тузах кисчеткенін кὃзітче. Ÿс хати пычахты паза хыптыны азах аразынҷа тастапча, чоохтанып ала: « Мин синің тузағыӊ кисчем. Пасхан чиріӊ пик ползын, тимір осхас».

Пу ӱлӱкӱннернің хай піреелері амғаа теере чуртапчалар. Пизік паза Кіндік-той тастал таа парған тіп санирға чарир. Пасхалары ам даа чуртаста наа оӊдайнаӊ иртірілчелер.

                                             Сас той

Хысты ирге тут килзелер, аныӊ сӱрместерін сайабысчаӊнар, анаӊ ікі тулуӊа ӱрҷеӊнер. Ирге парбаан хыс кὃп сӱрмес ал чὃрҷеӊ. Ирге парған ипчі ікі тулуӊ ал чὃрҷеӊ. Ирге пар полбинчатхан хыс ӱс сӱрмес ал чὃрҷеӊ. Ир чох пала тапхан ипчі пір сӱрмес ал чὃрҷеӊ. Сас тойында сӱрместерні сайаҷаӊ улуғ харыдазыныӊ ипчізі (ниге), алай ба улуғ пиҷезі харындазынаӊ, алай ба кὃйезі. Сӱрместерні сайаан ипчі - пазыртхан іҷее саналча.

Севернай сарина Ніҷе-пабазы ӱс хазыӊ сыразынаӊ ибіҷек итчеӊнер, ізігінеӊ восток саринзар. Хыс пала ол туста ол отахта поларға кирек. Пуох отахта ағаа сас ÿрҷеӊнер. Пазыртхан іҷе оӊ саринда. Абызыны сол саринда. Тулуӊнарға оолныӊ сазынаӊ суғынды ӱрҷеӊнер.

Чарас

Сас тойы соонаӊ іҷезі пабазынаӊ хада чарасха парҷаӊнар. Пастағы чарас адалҷаӊ « Кічіг чарас», ікінҷізі - «Улуғ чарас». Анда чоохтасчаӊнар той ӱлӱкӱнінеӊер, нинҷе тулуп тимнирінеӊер. Килген аалҷыларны тὃрзер иртірзелер, сваттар чарасчалар. Сваттарда хонарға чарадылбаҷаӊ. Прай ағылған арағаны тооза ізерге чарадылбаҷаӊ.

Улуғ той (свадьба)

Улуғ той оолныӊ туразында иртірілче. Иб аразында очаг (чооха) хас салҷаӊнар. Чииттер пастағызын на хоных хонзалар, чооханы кірести хасчаӊнар. Ікінҷі хоных полза, чооханы Т букванаӊ хасчаӊнар. Той чоохазын кӱмӱс ле огниванаӊ хамысчаӊнар. Юг саринда ирлер одырҷаӊнар, север саринда ипчілер. Чон кибіске одырҷаӊ. Хазыӊ хастырығынаӊ скатерть итчеӊнер. Хазанҷылар (повар) ир ле кізілер полҷаӊнар. Соххан малны олар орҷаӊнар. Сὃὃктерні ӱзе саппаҷаӊнар. Улуғ тойға ат, інек, хой сохчаӊнар. Столға одырар алнында кибір итчеӊнер « Оор-пус». Ізіг улуғ чоон иттіг айахты, ӱс хати ὃὃре хаап, анаң ὃртсер тастаҷаӊнар. Тағ, от ээлерін азыраҷаӊнар. Ÿс хазан араға тимнелҷеӊ. Араға ӱлирге ὃнетін кізілер турғысчаӊнар. Чииттер ибіҷекте ойыннар ойнаҷаӊнар. Сарын сарнаҷаӊнар, че ирге парған хысха сарын сарнирға чарадылбаҷаӊ. Анаӊ чииттерге сыйыхтар сыйлаҷаӊнар. Чииттер оолның пабазына пазырҷаӊнар. Холында иттіг айах тудып, сурынҷаӊнар: «Піс сірердеӊ сурчабыс пора пии ааллап чὃрерге; піс сірердеӊ сурчабыс ах інек, айран идерге; ідіс-хамыс сурчабыс ас-тамахха, таӊах паза адай»

 Іҷезі- пабазы итті алып алчалар, андар  ахча салчалар, туғаннары ахча паза мал адапчалар.

Иб-той

Чииттерге тура пӱдірҷеӊнер, анаӊ тура тойы итчеӊнер. Тураны  оол ипчі алғалахха пӱдірҷеӊнер. От тамысчаӊнар От инезін азыраҷаӊнар. Отты тайы ағылҷаӊ. Аннаңар  сὃспек пар. Оолныӊ оды наа ибде, хыстыӊ оды чонда.

От тайығ.

Чыл сай хакастар ибдегі отты улуғлап « От тайығ» итчеӊнер. От –тайығны часхызын иртірҷеӊнер, хаҷан ағастар пÿрленчетсе, кὃὃктер тапсасчатса, хаҷан тағлар, суғлар усхунчатса. «От-тайығны» хамнар иртірҷеӊнер. Тайығ иртірерге ибіҷексер тизік ὃтіре пай хазыӊ кирҷеӊнер. Анаӊ аныӊ салааларын чаламанаӊ чазаҷаӊнар. Хара хулахтығ ах хой сохчаӊнар. Кὃксін ікі чара чарыбысчаӊнар, тамырын (аортаны) ӱзе тартыбысчаӊнар. Ханны чирге тооладарға чарабас полған. Алны кὃксін алып пызырҷаӊнар, чӱрек-ὃкпезін оорға пызырҷаӊнар. İзіг итті  типсее салып, хазыӊ алтынзар сал салҷаӊнар. Ызых ас-тамахха чода, хабырғалар, пазын, ὃкпе-чӱрегін салҷаӊнар. Халған итті паза теерізін мал соххан кізее пирҷеӊнер. Очых ибіре тоғыс хазыӊ салаазын хазап салҷаӊнар. Оларзар ӱзер кизек чағ хазап салҷаӊнар, ӱс ах, ӱс хызыл чалама палғаҷаӊнар. Тайығ тузында прайзы очыхты кӱн  чолынҷа ӱс хати ибірҷеӊнер. Иттіг хазыӊ салааларын очыхсар тастап, От инезіне молитва хығырҷаңнар. Полған на ибіҷекте «Чалбах тὃс» полҷаӊ, аны тимнеҷеӊнер ирге парбаан чиит хыстар. Тоғынчатса, хыстар сарнирға, ὃрінерге киректер. Ах кибісте ӱс кізі фигуразын хоостаҷаӊнар. Пастағы - От-ине, ікінҷізі – пиҷезі Умай- іҷе, ӱзінҷізі - От-иненіӊ хызы. Албағы теерізініӊ кизектерініӊ пὃріктер чаба тік салҷаӊнар, парчанаӊ чаламалар хазыӊ идеензер. От–иненіӊ чолын кὃзітчеӊнер. Кибістіӊ пулиинда  кічиҷек тӱӱр палғап салҷаӊнар. Сӱтнеӊ іліг ілҷеӊнер, молитва хығырып, ирбен отнаӊ ибірҷеӊнер.  

Аӊҷылар ӱлӱкӱні

Хакастар киртінізі хоостыра абаны кізініӊ туғанына санаҷаӊнар. Аба атып алза, Аба тойын итчеӊнер. Аба тойын итпеенде, аныӊ идін чиирге чарабас полған. Істі-харнын чібеҷеӊ полғаннар.