3-кү класска тыва дыл эртеминиң  ажылчын программазы                      Тайылбыр бижик

        3-ку класстын тыва дыл программазын Тыва Республиканын ниити өөредилгезинин эге школага 1-4 класстарга тыва дыл талазы-биле федералдыг  күрүне стандарттарынга дүүштүр Ш.Ч.Сат, Н.М.Ондар, Н.Ч. Дамбаныы-биле тургускан. Өөреникчилернин ниити сайзыралынче, оларнын билиинин практиктиг болурунче угланмышаан, программаны тургузарда эртемнин, дес-дараалашкаанын, көргүзүглүүнүн болгаш коммуникативтиг принциптерге даянып база уругларнын назы-харын барымдаалап тургаш тургускан. Бо ажылчын программа эге школаның Федералдыг күрүне стандарттарының сорулгаларын чедип алырынче угланган.      

Өөредиглиг план дараазында методиктиг сумелерниң дузазы-биле ажыглаттынмышаан, уругларның шиңгээдип алган билиглерин, мергежилдерин, чаңчылдарын   тыва дыл программазының негелделеринге дүүштур эге класс башкыларынга  А.А Алдын-оолдуң «Диктантылар болгаш эдертиглер чыындызы»-биле хынаарын сумелеп турар. Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң национал девискээр кезээ 3-кү класс өөреникчилериниң ниити сайзыралынче, оларның билииниң практиктиг болурунче угланмышаан программаны тургузарда  эртемнииниң, дес-дараалашкаанының, көргүзүглүүнүң болгаш коммуникативтиг принциптерге даянып база уругларның назы-харын  барымдаалап  тургаш, тургускан.

«Тыва дыл» деп эртеминиӊ өөредилге планында туружу

Ниитизи-биле программа ёзугаар 3-кү класска неделяда 2 шак, бүдүн чылда 68 шак көрдүнген.

Эге класстарга  тыва дылды өөредириниң кол сорулгалары:

1) Уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга өөредири;

2) оларга төрээн дыл талазы-биле эге билиглерни бээри;

3) уругларны ном ажыглаарынга чанчыктырар болгаш оларның дылга сонуургалын, номчулга болгаш бижилге-биле холбаштыр бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга үндезилээш, өөреникчилерни материалистиг күзел-бодал-биле чепсеглээри;

4) уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидери;

5) өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, деннеп, туңнеп билиринге, оларның иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни таныштырары.

3-ку класска тыва дыл   программазын шиңгээткениниң

планнаттынган туңнелдери:

 Личностуг  (бот хамаарылгалыг)

Өөреникчилерге хевирлеттинген турар билиглер:

• Төрээн дылывыс харылзажырының база мээ-медереливистиң шынарын көргүзериниң кол чепсээ;
• Төрээн дыл национал культуравыстың кол болуушкуну;
• Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чөптуг ажыглап билири.;
• Төрээн дылын улаштыр өөрениринге сонуургалын оттурары;
• Аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.
• Бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга үндезилээш, материалистиг үзел-бодал-биле чепсеглээри.

        Өөреникчилерге хевирлеттинип болурунуң билиглери:

• Төрээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга өөреникчиниң  бот киржилгези;
• Аас чугаага дылдың уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

          Предметтиг      (эртемге хамаарыштыр)

          Өөреникчилерниң  билип алган турар ужурлуг  билиглери:

3-ку класска тыва дыл программазы  4 бөлуктен тургустунган.

1. «Yннер болгаш үжүктер»
2. «Сөс»
3. «Чугаа кезектери»
4. «Домак»
5. «Чугаа сайзырадылгазы»

                  1.«Yннер болгаш үжүктер» деп бөлүкке хамаарыштыр: 3-кү класска үннер, үжүктер дугайын өөренип тура, сөстуң үн-үжүктүг анализин чорударынга кичээнгейни кошкадып болбас болгаш дараазында чүүлдерни ханыладыр өөредир, шын бижиирин чедип алыр:

1 . Кыска, узун болгаш өк-биле адаар ажык уннер.

2. Я, е, ё, ю деп и уннуг ужуктер.
3. Сөс иштинге дулей болгаш ыыткыр ажык эвес ужуктерни бижиири.
4. Сөс эгезинге т—д, п—б деп үжүктерни бижиири. Эгезинге чаңчыл ёзугаар т бижиир состер.
5. Слог. Сөстерни аас болгаш бижимел-биле слогтарга чарары.
6. Сөстерни бир одуругдан өске одуругже шын көжүрүп билири..

           2.«Сөс» деп бөлүкке хамаарыштыр өөредир чүүлдер:

1 . Сөстуң составы. Дазыл болгаш чаңгыс (ниити) дазылдыг сөстер. Дазыл болгаш кожумак дугайында бөдүүн билиг.

2. Сөс иштинге дакпырлаан mm, нн деп үжүктерни шын бижиири.
3. Тып, тик, теп, тырт, төк, тут деп сөстерни болгаш оларньщ хевирлерин шын бижиир
4. Дефистеп бижиир нарын состер.
5. -дыр (-дур, -дур, -тыр, -тир, -тур, -тур) деп артынчы болгаш ооң янзыларын шын бижиири.

                 3. «Чугаа кезектери»  деп бөлукке   дараазында чугаа кезектери-биле таныжар: чүве ады, кылыг сөзу, демдек ады, сан ады., эдеренчилер.

         1.Чүве ады. Чүве аттарының саннарга өскерлири. Чүве аттарының падежтерге өскерлири. Хуу чүве аттарын шын бижиири.

         2. Кылыг сөзу. Кылыг сөстериниң үелерге өскерлири.

         3. Демдек ады. Чүвелерниң шынарын, чүзүнүн, хевирин, хемчээлин, амданын, өң-чүзүнүн көргузер демдек аттары.

               4. «Домак» деп бөлүкке 3-ку класска уругларның 1-ги, 2-ги класстарга  билиглерин болгаш мергежилдерин ханыладыр билиндирер, оларны практика кырынга ажыглап билиринге чаңчыктырар.

1. Медээ, айтырыг, кыйгырыг домактарын мурнунда класстарга тускайлап өөретпээн, чугле бижик демдектерин барымдаалап, домактарны шын, аянныг номчуурунга таныжылга чоруткан. Ам 3-кү класска айтырыг, кыйгырыг, медээ домактарын тус-тузунда утка талазы-биле билиндирер болгаш домактарны шын аялгалыг кылдыр номчуп билиринге өөредир. Домактарны утка талазы-биле бот- боттарындан ылгап билирин чедип алыр.Диалогтун дузазы биле уругларнын харылзаажыр аргаларын уругларга билиндирер.

2. Домак кежигуннери. Домак иштинден кол сөс болгаш сөглекчини тып билири. Кол сөс биле сөглекчиниң айтырыгларын тус-тузунда тургузуп билири. Домакта кымны азы чүнү илереткенин, оон дугайында чуу дээнин тодарадып билири. Харылзаалыг чугааны аңгы- аңгы домактарга чарары.

2. Кол сөс биле сөглекчиден аңгыда домактың ийиги черге кежигуннериниң дугайында долу  билиг бээр.

       4. Домакта санай адаан сөстерниң ( «чаңгыс аймак кежигүннер» деп терминни бербес) аразынга биче секти салыры. Домакта санай адаан сөстерниң шын номчуурун чедип алыры. Адап турда ол сөстерниң аразынга үн доктаап турар (пауза бар) дээрзин практика кырынга таныштырар. Домак-биле ажыл — уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр талазы-биле ажылдарның бир хевири. 3-кү класска домак- биле ажылдың негелделери чоорту нарыыдаар болгаш ханылаар ужурлуг.

 5. 3-кү класска чугаа сайзырадылгазынга хамаарыштыр харылзаалыг чугааны тургузуп өөрениринге чорудар ажылдарның кол хевирлери — эдертиг болгаш чогаадыг бижидер негелделери чоорту нарыыдаар. Эдертиг-даа, чогаадыг-даа бижидип тургаш, бердинген планның дараалашкаан хажытпайн бижип өөрениринге уругларны чаңчыктырып, дараазында негелделерни сагып билиринге өөредир:

1. Домактарны харылзаалыг болгаш дес-дараалашкак кылдыр тургузары;
2. План ёзугаар бижип тургаш, чунуң дугайында мурнай, а чүнү ооң соонда бижиири азы чүнү шуут биживейн барып болурун өөреникчиниң шын шилип билири;
3. Кол утказын өскертпейн, фактыларны, болуушкуннарны шын дамчыдары;
4. Сөзүглелдиң, кезектерин (абзацтарын) планның пунктуларынга хамаарыштыр тып бижиири;
5. Сөзүглелдиң сөөлүн шын төндүрери, бодунуң хамаарылгазын илередип шыдаары.

Өөреникчилерниң өөренип ап болур аргалары:

• Төрээн дылының бүгү үннерин болгаш үжүктерин, оларның кол ылгалын билген турар ужурлуг;
• Сөс иштинге  болгаш сөс эгезинге  ажык эвес үннерниң шын бижилгезин билген турар ;
• Домактарның болгаш сөстерниң анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан сөстерни ылгап тывар;
• Сөстерниң шын көжүрерин билген турар;
• Артынчы состерни состерни сос биле шын бижииринин дурумнерин билир ужурлуг;
• Чугаа кезектерин аразында ылгап билген турар ужурлуг;
• Домактын чугула кежигүннерин, домак итштинде состерниң харылзаазын шын тып билген турар.
• Сөзүглел-биле ажылдап, ында домактарны дес-дараалаштыр аас болгаш бижимел чугааның дузазы-биле дамчыдып билген турар ужурлуг.

Метапредметтиг

Регулятивтиг  (углаар-баштаар)

Өөреникчилерниң чогуур деңнелге билип алыр ужурлуг билиглери:  

• Өөренип турар эртеминиң  тема, бөлүк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири;
• Башкының удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны күүседип өөренири;
• бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар;
• Чаа чувени билип алыр чүткул-сонуургалын улам сайзырадыр
• Салдынган сорулгага дүүштур кылыр ужурлуг ажылды планнап, хайгаарап, ооң туңнелинге чедериниң болдунар аргаларын тодарадып билирин өөредир.
• Сорулганы шын салып, ону  чедип алырының аргаларын дилеп , тып билирин өөредир.
• Өөренген чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, туңнеп билиринге, оларның иштинден кол болгаш чаа чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаңчыктырар.

 Өөреникчилерниң өөренип ап болур  аргалары:

• Өөренген темазынга алган билиглерин түңнеп болгаш үнелеп билирин боттандырары;
• аас болгаш бижимел чугааны дылдың негелдери-биле чогуур үезинде практика  кырынга өскертип  болгаш ажыглап билири

Билиин ханыладырынга түңнелдер (познавательные)

Өөреникчилерниң   өөренип алыр ужурлуг билиглери:

• өөредилге даалгаларын кууседип турар үеде херек ужурлуг медээлерни  немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;
• бодунуң назы-харынга дүүштүр янзы-бүрү словарьларга, справочниктерга  даянып билири;
• дылдың негелдерин күүседирде янзы-бүрү схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;
• белен таблицаларны, схемаларны, сөзүглелдерни немээри;
• дылдың адырлары: үн-үжук, сөс тургузуу, чугаа кезээ, домак кежигүнү, бөдүүн домак дугайында алган билиглерин деңнеп, бөлүктеп, тып, ажыглап билири;
• алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, бөлүктеп, түңнеп билири;
• сөсте орфограммаларны янзы-бүрү аргалар-биле хынап билири;
• номчаан сөзүглелдериниң кол утказын  ылгап үндүрери;
• бодунуң чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыңнакчыга дамчыдып билири;
• словарьда, библиотека каталогтарында бар чугула медээлерни  кылып, ону дилеп, шыгжап чаңчыгары. Компьютерге ажылдап өөренири.
• эштежип ажылдаарынга өөренир. Бодун аңгы-аңгы рольдарга киириштирер (удуртур, күүседир)
• херек материалдарны дилеп, тып билири. (янзы-бүрү номнар, словарь, интернет)

Өөреникчилерниң өөренип ап болур   аргалары:

• Библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;
• Аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;
• Болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;
• Алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;

Коммуникативтиг

Өөреникчилерниң   өөренип алыр билиглери:

• аас чугаага диологту ажыглап билири;
• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге ооредири;
• бот туружун болгаш бодалын быжыглап чаңчыгары;
• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге өөредири;
• коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

Өөреникчилерниң өөренип ап болур  аргалары:

• коммуникативтиг сорулгаларны дыннакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле  медээни, билигни чедирери;
• удур-дедир хыналда уезинде бот-боттарынга  дузаны үезинде чедирип, билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

Өөредилге чылының төнчүзүнде уругларның билип алган турар ужурлуг билиглери

-Сөстуң тургузуу: дазыл, чогаадылга,өскертилге кожумактары;

-чугаа кезектери: демдек ады, чүве ады, кылыг сөзу, эдеринчилер;

--Шын бижилгезин өөренип алганы сөстерлиг 45-55 хире сөстүг сөзүглелди чараш хол үжүү-биле чазыг чокка дужуруп азы адап бээрге бижиири. Херек таварылгада улуг секти, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин шын салыры;

-фонетиктиг сайгарылганы кылыры: сөстерни слогтарга чарары, ажык болгаш ажык эвес үннерни ылгап, сөстерде үннерни болгаш үжүктерни шын тодарадып билири;

-сөстерни тургузуг талазы-биле сайгарып билири (дазыл,чогаадылга, оскертилге кожумактарын ылгаары);

-чугаа кезектерин болгаш оларнын грамматиктиг демдектерин (чуве адынын падежин, кылыг созунун уелерин ) билири;

-домакта сөстерниң аразында харылзаазын тургузар, оларны сос каттыжыышкыннарынга чарар;

-домактарнын бөдүүн синтаксистиг сайгарылгазын кылыр:чугаалаар сорулгазының аайы-биле оларның янзызын тодарадыр, чугула болгаш ийиги черге кежигүннерин аңгылаар, оларның аразында харылзаазын айтырыглар дузазы-биле тургузар.

-коллективтии – биле тургускан план езугаар 45-50 состуг эдертиг болгаш чогаадыг бижиир;

-сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чөптуг ажыглап билири.;

-аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

- сюжеттиг чуруктар-биле чугаа сайзырадырының ажылдарын  чорудары;

- бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг,    пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар;

- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;

- аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге өөредири;

- ангы-ангы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге өөредири.

3-ку класска ажыглаар өөредилге-методиктиг комплекс:

1. Тыва дыл. 3 класс. Ниити ѳѳредилге черлеринге ѳѳредилге ному. Ш.Ч. Сат,  Н.М. Ондар, Н.Ч.Дамба, Кызыл: Национал школа хѳгжудер институт.-2013.-166 ар.

2. Диктантылар чыындызы. А.А.Алдын-оол. Кызыл: Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тыванын ном ундурер чери -2010.

3.  1-4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга программазы. Ойдан-оол А.К., Ондар Э.Д.. Кызыл: Тыванын ном ундурер чери.-2000.

4. Эдертиглер чыындызы. 2-4 кл. А.А.Алдын-оол. Кызыл: Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тыванын ном ундурер чери.-2011.

3-кү класска тыва дыл эртеминиң календарь-тематиктиг планнаашкыны