Классный час Даштар-сузуглелим
классный час по теме

Серен-Чимит Урана Калдар-ооловна

Даштар дугайында билиглерни уругларга дамчыдар

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon klass_shagy_dashtar-suzuglelim.doc61.5 КБ

Предварительный просмотр:

       Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

Тээлинская средняя общеобразовательная школа имени В.Б.Кара-Сала

                                         Класс шагы:

                              «Даштар-сузуглелим»

                                                                            Серен-Чимит У.К.


                                    Темазы:  Даштар -  сузуглелим.

Сорулгазы:1. Бойдус  дугайында    оореникчилернин  билиин  калбартыр;

                      2.Кол,   нептеренгей   даштар-биле   таныштырар;

                      3. Даштарга  сонуургалды   тывылдырар,    ниити  кругозорну    

                       бедидер.

Шимелдези: 1. Даштарнын  улегерлери;

                          2.Даштарнын   чуруктары;

                          3.Кроссворд;          4. Карта.

                                          План:

  1. Киирилде     сос.
  2. Беседа.
  3. Кроссворд  тывары.
  4. Туннел  сос.

1.   Кижинин  торээн  чуртунда  шупту  чуве  эргим   болгаш  сузуглелдиг:   одек-кыштаа,  даглар,  хемнернин   даажы,   довураа,  торээн  чери,  дагылгалыг  Тандызы,  оонун  орну  болгаш  оон-даа  оске  чуулдери.

     Бай-Тайга   даглыг  ораннарнын  бирээзи.Даглар  хемнер  ораны   торээн  Тывавыста  кандыг  онза  даштарны чок  дээрил:  анаа  хем,  суг  сайларынын  даштары,  он-баазын,  чараш  даштар  дыка  хой.   Бисте  дыка   хой   тайга-тандыларнын,    хемнернин  аттары  безин  ында  хая-даштарнын    он-чузуну-биле     адаттынган:  Кызыл-Тайга,     Бора-Тайга,  Кара-Даш,  Кок-Сайыр,   Чараш-Даш   и.т.д.

        Оон  ангы   элдеп  чиктиг  дурзулерлиг,    эм-тан  шынарларлыг,   домнаашкын    сузуглелдиг    эртине  даштар  база  бар.  Кожээ  тураскаалдар,   чуруктуг  чалымнар.  Даш   вектен    артып   калган   бижиктер  база-ла  даштардан  буткен.

      Тыва  кижи-  ажар-арттыг,    овааларлыг,     сан  салыр  тейлерлиг,  базырыктар-кожээлерлиг,  мал  хараар   кожагарлыг,   хоюткуларлыг,   хаяларда  сайзанактарлыг,  сузуктуг  даштарлыг.

     Ынчангаш  уруглар    чер-чурттувустун    янзы-буру  чараш  даштары-биле    силерни  таныштырайн,  олар  база  янзы-буру   хевирлерлиг,  ужур-уткалыглар:

  1. Ог-иштинин    эдилел    даштары  (шай-согаажынын  дажы,  чаныы   дажы,  оттук  даштары,  оок,   ок   кударда  хереглээр      даштар,     чуген-чулар   белдирлери,    базыткыыжы   даштар,    дээрбе    даштарыы).Ол  шупту  салгалдан  салгал   дамчып  болур,  сагылгалыг.
  2. Авалар    дамчып   кээр  даштар  (шуру,    чинчи,  даштарлыг   чустук,   билзек,   баш   дыргаа,   чавага,   чалаа-кара).
  3. Тоолдан чижек:  Чылбыга-Кадайдан    дескен  уруглар    авазынын   дыргаан шипшип  октаарга  шыргай  арга   апаар,   ачазынын   чаныызын   октаарга   чалым      хая   болу    бээр.

                   Очулдурарга:

      Карандаш-кара-даш.

    3.Эдилел-каасталга  даштары.

(Чинчи,    шуру,    билзек,   чустук,   дыргак,  бижек  сывы,   данза   соруулу,    оннуг    даштар)     оюу   даш,   кок  даш,  алмаз   (доржу),    рубин  (батмаарга),   жемчуг(маны),  ногаан  даш  (изумруд).  Ук   даштарнын  ховар   дээннерин    Моолдан,  Кыдаттан эккеп  турар.Шаанда   Тывага   бо    унелиг   даштарны  улуг    эрге-дужаалдыг    кижилер    борттеринин    чинзелери   (демдээ)    кылдыр    кадап    чораан.

4.Инек-даштар.(хову-шолдерге, алаактарга   таваржыр).Олар   ырактан   коорге   мал-магангадомей.  Хевирлери:дорбелчин,   борбак,   шойбек,    калбак   база   улуг   биче   хемчээлдиг     болур.  Кижилер  (чон)  оларнын  чоогунга   кыштаг-хораа   тудуп   аар.Ужуру: мал  хараар,   мал-маган  огенир,   анай-хураган   ойнаар,    доругарынга  ажыктыг.  А  бичии  уруглар  чаштып  ойнаар.Уругларнын  куш-дамыр   сайзыралынга  ужур-дузалыг.Кара-Холде   «Улуг-Даш».

       5.Кодурер   даштар.  Моорейлиг  даштар  болур.  Овааларга, арттар  баарынга,   кара   суглар  чоогунга  таварышкылаар   кежиглерге,    орук   белдиринге.   Узун   тоогулуг   болур.

      Маргыжарда: 1.Тура  соп  октап  болур.

                                  2.2  холунга  денней  кодуруп   боор.

                                  3. Ийи  бутка   тевектеп    болур.

  Оларны  кожурбес,  оскээр  соортпес.

6.Тоогу - тураскаалдыг  даштар. Кижи  кожээлер,   шойбек   даштар,   базырыктар,   бурунгу  чевеглер,   чуруктуг  хаялар,   кожээ  даштар   хамааржыр. Олар  Тыва   чоннун  тоогузу,  культуразынын  байлаа  болур  ужурлуг.  Оларны  оорлап,  уреп  болбас.Оларны  алырда  база  йорээл   состерин   номчааш    чалбарааш   алыр.

7.Ажыл-агыйга   ажыглаар   даштар.  Ог   иштинин   даштары   база   манаа   буруну-биле   хамааржыр.Оон  ангыда  алгы   тон   оннээр  шивит   даштар,   ожук    даштары,   суг    дээрбезинин    дажы    мрамор,   даг-дугу,   кобальт   хамааржыр.

    Чевег   хоорлернин   даштарын   оваа   даштарындан   бажын-балгат   тудуп    болбас.

8.Спортчу   моорей   и  ойнаар  даштар.Кодурер – даштар,  сайзанак  даштары,   ойнаар-кыс    даштары,  сугга  кайтыктыр  октаар  даштар,   (ийистедип),  янзы-буру  он-баазын    даштар.

9.Чудулге-сузуглелдиг   даштар.Оваа   даштары,    сан    салыр    даштар,  хумунга    баглаар    уттуг     даштар,  (сут  хой  болзун   дээш),   хуваанак   даштары,   имниг   даштар,     чаттыг    даш   (холга   тутпас   ак   даш),   даш   сыртык  (олген    соонда).

10.Чазаныр болгаш   эм-дом   даштар. Чонар-даш   мрамор,   чаныы,  дус  шивит-даш-  карак-арыынга,  балыгга,    бузур  эмнээринге,    уруг быжылгаанга   хереглеп   чораан.

11. Анчы  дайынчы   чепсек   даштары.Ок-боону  боп-борбак   даштар   солуп  чораан.Оларнын  дузазы-биле   200   базым   черден   аннар   куштарны  соп  ап   чораан.

    2.  Кижинин   чурттап   чоруур   черинин,   чуртунун  бойдус-  байлаа   канчаар-даа    аажок     чурумалдыг   чараш,   кижинин   сеткилинге   эргим  чоок   болур:   ноп-ногаан   арга- арыгларывыс,   арыг   суглуг     хемнер,   холдеривис,    бедик  сыннарлыг    даглар   дээш   дириг    амытаннар.  Бойдустун   чурумалдыг  чаражын   чугаалап  адаар  болза  тонмес. А   ол  бойдузувуста  бир   онзагай  чараш    чуулдер  бар. Ол   чуу    деп  бодаар   силер?  Каяа-даа     кылаштажып   чорувуста    бистин   оруувуста    чыдар,   оруктар  кыдыында   улуг-биче   бооп    алган  чыдар   чулер   бар   ийик?  (манап   турар  харыым    «даштар»).

  Шынап-ла  даштарнын   хойу  аажок: инек,    хой   хире  улуг-даа боор,   хем   эриинде   бичии-бичии   база  болгулаар.Аажок    быжыг,   сувур   хаялар,  чалымнар    база   даштан   буткен.

        Ынчангаш    мен  богун   силерге   даштар    дугайында   чугаалап   бериксеп    тур   мен.Бистин  Тывавысты  даглыг   чурт  деп  адап   турар.  Кандыг-кандыг   даштар  бисте   чок   деп   бодаар   силер.    Билир  даштарынардан    адап   корунерем?(хомур-даш,   чугай,   кудумчуда   даштар,  кирпич…)

    Даштар  шупту   янзы-буру   болур: унелиг   даштар,  чазаныр  даштар,  каасталганын,    эм   кылдыр   ажыглаар;   ону:  ак,  кызыл,  кок,   ногаан,   сарыг,    он   чок;   дыка    кадыг,  шала    кадыг,    чымчак   даштар  база   бар;  чамдыызы    бустуучал,    чамдыызын  динамит-биле- даа  чазылдырарга   бузулбас, чамдыызы  шилдег   оттур   коступ   турар   дээш  оон-даа   оске   (образецтерни,  чуруктарны   ажыглаар).

    Тыва   кижинин   амыдыралы-биле   тудуш   даштар: шай  соктаар  согааш   дажы,  бижек   чидидер   чаныы,  кайырга,тараа  тыртар  дээрбе.Шаанда   бичии   уруглар   сайзанактаарда   даш-биле   сайзанак    кылыр    турган.

                      Кончуг   шыырак   могелер  кончуг   улуг    даштарны   кодуруп,     маргыжып    чорааннар.Оларны   «кодурер  даштар»  дээр.  Тоогу  тураскаалдыг  даштар  бар; кожээлер,   бижиктиг   хаялар…  Кончуг  ховар  таваржыр,   ону,   хевири    чараш  даштарны    каасталга   кылдыр   ажыглап    турар;  алмаз,    изумруд,    рубин,   сапфир,    жемчуг, сердолик… (чуруктарны   коргузер).

2.Дашты   орус   дылда  чуу деп    адаарыл?  (харыы: «камень»).

     А   эртем  езугаар   «минерал»  дээр.Минералдарны  ажыглап   турары: бажын-балгат  тударынга   (мрамор,  гранит,   гипс…),   техникада (шактарда  кварц  деп   даш   бар),  эмнелге   херээнде   (тальк-присыпка,   гипс-сынган  сооктерде),   янзы-буру     чазаарынга   (чонар-даш,  нефрит,   малахит…), алдын  кылыглар    каастаарынга  (алмаз,  изумруд,   рубин,  жемчуг…)   (чуруктарны  ажыглаар).  Эн  унелиг,    ховар   кылыгларны   музейлерде шыгжап  турар.

     Ам   силерге  чугле   чонар  даштар   дугайында   чугаалап  берейн.Чонар-даштар  дээрге  бижек,  станок  дузазы-биле   чондурарга  чондуна   бээр   даштар-дыр.Чону-чонуп  дук-биле   чаза   дурбуптерге кыланайны  бээр  чараш,  чараш  оннерлиг,   чуруктарлыг   болур(образецтерни  чуруктарны  коргузер).

    1.Чонар-даш. Орус  дылда   агальматолит   дээр.   Оске  адын   саван  ышкаш  даш-даа дээр. Ол  дээрге   кылайтыр  дурбуп  каан  дашка  дээрге,  ол   саван   ышкаш   хоюг.  Чымчак  даш  дег  санап  турар.Ону  янзы-буру:  аксымаар,  коксумээр,  куу,  сарыг,   кызылзымаар,  кара.Чыдар  чери  Сарыг-Хая  деп  тайга.   Чер  иштинде  чыдар.Чер  иштинден  казып  алырга  чоорту  дыка   кадыг  аппаар.

    2. Агат.  Кадыг  даш.Кончуг  дески  шыйыглар-полоскалар  ышкаш  чуруктуг.Оон  фигуралар  чазап  турар,  каасталгаларда  ажыглап  турар.

   3.Малахит. Ногаан  оннуг,  кончуг  чараш   чуруктуг  даш.

    4.Нефрит.  Кончуг  кадыг  кара-ногаан  даш.Фигуралар,  каасталгалар.  Шаг-шаанда   нефриттен балдылар,  бижектер кылып  турган.

  5.Родонит. Ак-кызыл  оннуг,  кончуг   чараш   даш.

  6.Лазурит.  Дээр  ону  ышкаш  кок  оннуг  чараш  даш.  Шаанда  бо  даштан  бажын  чугайлаар  чугайга  холуп  алыр  синьканы  кылып  турган.  Оон  ынай: янтарь,  аметист,   сердолик.

     Тывада  чуу   деп  даштар   бар  эвес,  коруп  корээлинер(карта-биле   ажылдаар).

   Бо  даштарнын  хой  кезии  билдинмес, ажыглал  чок  чыдар.Канчап  билир ,  келир  уеде  силернин  аранардан  даш  болбаазырадыр  кижилер   унуп  кээрин.

      3.Ам  мындыг  кроссвордтан   тып  корээлинерем:

    1.  Тывада  чонар-дашты  орустап  адаары(агальматолит)

   2.Кок  оннуг даш (лазурит)

   3.унелиг,  сарыгзымаар  даш  (сердолик).

      4. Эн-не  кадыг, эн-не   унелиг  даш(алмаз)

     5.ногаан  оннуг,  чараш  чуруктуг  даш  (малахит)

    6.окпен  оннуг  даш,  каасталгада  ажыглап  турар  (аметист)

   7.кончуг  кадыг  кара-ногаан  даш,  оон  балды,  бижек  кылып  турган (нефрит)        

  Туннел  сос.

Ынчангаш    богун  бис  даштар  дугайында   чугаалаштывыс. Оларнын амыдыралга  ажыктыы  аажок.  Кызылга  барып  чорааш,  ында  Алдан-Маадыр  музейинге  барып,  ында  даштардан    кылыгларны   база  сонуургап корунер.

     Ам  каш  айтырыгга    харрыылап  корунерем:

1.Минерал  деп  чуу   болду?

2.Даштар  бот-бодунга   чузу-биле   домей  эвес    бооп   турарыл?

3.Чонар-дашты    орустап  чуу    дээр    болду?

4.Чуу   деп  даштар  аттарын    сактып   алдынар?

Литература:

   1.Журнал  « Башкы» ,  №3,  1999,  статья  «Тыва  черим  даштары-даа сузуглелдиг»,  Ч. Чулдум.

   2.В. Соболевский  «Замечательные   минералы»,   М. Просвещение  1983г.

   3.В.П. Кудрявцев «Камнесамоцветное   сырье  Республики  Тыва»,  Кызыл,  книжное  издательство,  1996г.

  4.Г. Федотов  «Камень»,   М. ЭКСМО,   2002г.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Конкурс "Самый классный классный руководитель"

В феврале 2011года в нашем городе проходил районный конкурс учителей "Самый классный классный руководитель". Интересно, местами сложно, но нужно. От СОШ №1 принимали участие два педагога начальной шко...

Сценарий классного часа "Семья без детей, как день без солнца " + анализ. На конкурс "Самый классный классный"

Классный час на конкурс "Самый классный классный".Тема "Семья без детей, как день без солнца"Э п и г р а ф: Семья без детей, как день без солнца (античный афоризм)  (на правой половине доски)Ход ...

Портфолио классного руководителя. Конкурсные материалы на районный конкурс "Самый классный классный"

Результаты педагогической деятельности, формы работы классного руководителя, достижения класса и учащихся....

Выступление на заседании городского методического совета классных руководителей «Роль классного руководителя в адаптации и социализации детей мигрантов. Диссеминация педагогического опыта» по теме «Роль классного руководителя в адаптации и социализации

Выступление на заседаниигородского методического совета классных руководителей «Роль классного руководителя в адаптации и социализации детей мигрантов. Диссеминация педагогического опыта»п...

Выступление на заседании городского методического совета классных руководителей «Роль классного руководителя в адаптации и социализации детей мигрантов. Диссеминация педагогического опыта» по теме «Роль классного руководителя в адаптации и социализации де

Если учесть, что в настоящее время, по данным статистики, дети мигрантов, недавно прибывших из стран СНГ и российских регионов, составляют 20–30 процентов общего числа учеников, т...