Литературное чтение ( Родной язык)
план-конспект урока по чтению (4 класс) на тему

         Эрнин  эрези.

Тема: А.Арапчор «Эр кижиниӊ  чангыс  сɵстүү».

Сорулгалары:

1. Уругларга шынчы  чорук - мɵзү – шынарнын кол кезээ  дээрзин  билиндирип  таныштырар.

2. Уругларнын хууда  сонуургалын углап  башкарбышаан, оларнын сагыш – сеткилин, бодалдарын  тода  илередип  билиринге  ɵɵредир.

3. Шүлүктү аянныг  номчуурун  чедип  алыр.

4. Уруг бодунун бодалын база ɵскенин сүмезин ылгап, ол дээш туржуп билиринге чанчыктырар.

5. Башкынын айтылгазы-биле ажылдап билири база демдек болгаш унелелди шын хүлээп алырын чедип алыр.

6. Өөредилгеге чүткүлдү, эткен сөзүнге шынчы болурунга кижизидер.

Дерилгези: ном, кыдырааш, мультиметийлиг проектор, экран.

Кичээлдиӊ чорудуу.

1. Организастыг кезээ. Уругларны хаара тудуп аары.

- Экии, уруглар!

- Кичээливисте аалчыларывыс-биле мендилежип алыылынар.

- Экии, энерелдиг башкыларывыс!

  Эки хүннү силерге кузедивис.

2. – Уруглар, бөгүн кичээлге чүнү канчаар сорулгалыг силер?

Хартыга дег кашпагай бис.

Эзир куш дег чоргаар бис.

Айлан куш дег үннүг бис.

Торга  ышкаш   кежээ  бис.

Кичээливиске топтуг

Кичээнгейлиг олургаш,

Холувусту көдүрүп,

Шупту демниг номчуп,

Ыыткыр чараш харыылап

Хөйнү билип алыр бис.

2. Кичээлдиӊ угланыышкыны.

1. Чуруктар дузазы-биле беседа.

- Чуруктаны көргеш, кандыг кижини эрес-дидим кижи дээрил?

- Коргуш чок кижини дидим кижи дээр.

- Кежээ кижини эрес кижи дээр.

- Дузааргак кижини эрес кижи дээр.

- Ажылчын, кежээ кижини эрес кижи дээр.

- Эрес-дидим чорук дугайында бо чоокта чуу деп чогаал номчаан бис?

- С.Токанын «Араттын сөзү» деп чогаалындан «Черликпен» деп үзүндүде ыттын бөрүлер-биле эрес-дидим тулчушкаш, тиилээнин номчаан бис.

- Эрес-дидим чорукту көргүзүп турар кандыг мергежилдиг кижилер бар ийик?

- Өртчүлер, шериглер, камгалакчылар, шагдаалар, ужудукчулар, кызыгааржылар.

- Шын-дыр.

 Ол мергежилдиӊ кижилери хүннүӊ чыгыы кижилерниӊ амыр-тайбыӊ чуртталгазы дээш туржуп турар.

3. Чаа тема.

1. Дыӊнадыг.

- Силерге… А.Арапчорнун дугайында дыӊнадыгны кылыр, силер кичээнгейлиг дыӊнааш, айтырыгларга харыылаар силер, уруглар.

2. Айтырыгларга харыылаар.

-А.Арапчор деп кымыл?

- Ол каяа төрүттүнген-дир?

- Ол чогаал ажылын кажан эгелээн-дир?

- Шүлүктүӊ адын номчуптуӊар.

- Силер бодаарыӊарга, чүнүӊ дугайында шүлүк –түр?

- Мен бодаарымга шынчы сөс дугайында хевирлиг.

- Мен бодаарымга эр кижилерниӊ сөзүнүӊ дугайында хевирлиг.

3. Сөс-биле ажыл.

Кээргенчиглер – дуза херек кижилер.

Кежик-чол – салым-чолунга дуза кадар.

Сөөлүн көржүр – мурнунче чүткүвес.

Даянгыыш боор – бүзүрелдиг дуза кадар кижи болур.

4. Шын адалга.

Кээргенчиглер, кежик-чол, үнемчелиг, турувуттар, харыылыг, идегээнге, даянгыыш.

5. Улегерлиг номчулга.

6. Шүлүрээш номчулга.

 – Шүлүктү канчаар номчуур ужурлуг-дур бис?

-Чоргаарал-биле, өөредилгелиг.

7. Аянныг номчулга.

8. Шилилгелиг номчулга.

9. Деӊнелгелер-биле ажыл.

Эр кижиниӊ  эткен сөзү

Эртине  дег  үнемчелиг -  деп  домакты  өскээр  канчаар  чугаалап  болурул?

Эр кижиниӊ эткен  сөзү

Алдын, мөӊгүнден –даа  үнелиг.

Эр кижиниӊ эткен сөзү

Акша-көпеектеӊ-даа унелиг.

10. Бинарлыг номчулга. (2-леп номчуур).

Физминутка.

Сериин сугдан сезинмес

Сергээ кончуг шаптаныр

Мөчек-мөчек шыӊганнарлыг

Мөге оолдар эреспейлер.

4. Түӊнел.

1. - Бо шүлүкте чүнүӊ дугайында чугаалап турар-дыр?

- Шүлүктүӊ темазын тодарадыӊар.

- Шынчы сөс дугайында. Темазы ол-дур.

- Эр кижиниӊ сөзү кандыг болур-дур?

- Шынчы, үнелиг, харысаалгалыг, бүзүрелдиг.

- Эр кижи берген сөзүнге ээ болур дизе, кандыг болур-дур?

-Шынчы, күүседикчи, кээргээчел, дузааргак.

- Сөзүнге шынчы эр кижини кижилер канчаар үнелээр–дир?

-Хүндүлээр,үнелээр, эртинеге дөмейлээр, дөмей болуксаар, өттүнүксээр.

-Силер берген сөзүӊерге кезээде ээ бооп шыдаар-дыр силер бе? Чижектерден чугаалаӊар.

-Болдунмаан таварылгада, чүнү канчаар-дыр силер?

- Буруузун миниир, чылдагаанын чугаалаар.

2. Үлегер домактар-биле ажыл.

- «Улусчу ужурлар» деп бөлгумнуӊ кичээлдеринде дыка хөй үлегер домактарны өөренген болгай бис. Сөс дугайында үлегер домактарны                  сактып көрүӊерем, уруглар.

«Сөглээн сөс, керткен ыяш»,

«Чугаа   чаӊгыс, чудурук ийи»,

Эткен сөзүӊге ээ бол»,

«Слово не воробей, вылетит не поймаешь»

«Конь вырвется – догонишь, а слова сказанного не воротишь» -

деп алтай чоннун үлегер чугаазын тыва дылче очулдуруп көрунерем.

«Аът боштуна бээрге-тудуп ап болур, а сөс ышкындыра бээрге                              ону                      эгидип  шыдавас.

- Шын –дыр. Домакты  кыдыраажыӊарга  бижип  алыӊар.

- Эвилеӊ. чымчак сөс –биле кижини  өөртүп болур. Каржы, чүдек  сөстер –биле кижиниӊ сеткилин хомудадып болур. Ынчангаш сөстү чугаалаарыныӊ мурнунда  боданыр  ужурлуг  силер, уруглар.

- Ооӊ дугайында  чүү деп  үлегер  домак  бар  ийик ?

- « Шугум  чазаарда  шыгаар, шуугаар  бертинде  боданыр»

- Шын –дыр. Эштеринернин, ада – иелеринернин.чоок  кижилеринернин  сеткилин кажан – даа хомудатпайн,аазаан  сөзүӊерге шынчы  болуп чорунар,уруглар.

3. « Тываныӊ  эр  улузунуӊ  дурумнери» - биле  таныштырылга.

 - ТР Чазаанын  баштыны Ш.В. Кара – оолдун сумелээни – биле Республиканын  адаларынын  2 – ги шуулганынга     «Тыванын  эр  улузунун  дурумнерин» хүлээп  алган. Ол  дурумнернин 7, 8  дугаарында  мындыг  чуулдерни  бижээн.

Чөптүг, шынчы  болгаш  чоргаар  чор.Буян сеткил – биле улустарга дуза кадарынга  кезээде  белен  бол. Уругларны хүндүлеп , чаштарны камгалап – карактап, ылаӊгыя амыдырал  чаяап  берген ада – иеӊни  ыдыктап  чор.

Өг – бүлениӊ, төрел бөлүүӊнүӊ, чонуӊнуӊ ат – алдарын шылгарангай ажыл – херээӊ, төлептиг шынчы  аажы – чаӊыӊ – биле бадытка.         Чүге  дээрге  бодуӊну канчаар  алдынып  чорууруӊдан өске  улус  сээӊ  дугайыӊда  эвес, а  сээӊ  чонуӊнуӊ дугайында  түӊнел  кылыр.

- Бистиӊ школаныӊ  башкызы Хензиг – оол Байыр – оолович  база  Адалар  шуулганыныӊ кежигүнү. Ооӊ сөзүн дыӊнаалыӊар, уруглар.

Туӊнел:

- Бо  кичээлде  чугаалашкан  чүүлдеривистен  кандыг  түӊнелди  үндүрүп  болур тур бис ?  Чүнү  билип  алдыӊар?

- Эр  кижи  өг – бүлениӊ  баштыӊы – дыр  деп  билип  алдым.                                  - Ада – чурттуӊ камгалакчылары – дыр  деп  билип  алдым.

- Шын – дыр. Ынчангаш  олар  кезээде бедик  хүндүткелде турар.

- Ол  хүндүткелди чедип  алырда эр кижилер  кандыг  болур  ужурлуг – дур?

- Шынчы, дузааргак, берген  сөзүнге  ээлиг, күүседикчи, харыысалгалыг болур.

- Уруглар, силерниӊ билириӊер  кижилер аразында  кымнарны  эӊ шынчы, сөзүнге бүзүрелдиг деп  санап  турар силер?

- В.В.Путин, А.Д. Медвнедев, С.К.Шойгу, Ш.В.Кара – оол …

- База-ла  шын-дыр. Оларга  бүгү  чон  бүзүрээш, чуртту  башкарар  кылдыр  соӊгуп  алган. Ынчангаш  олар  эткен  сөзүнге  шынчы  болбазыныӊ  аргазы  чок.

- Силер база  сөглээн  сөзуӊерге  бичииӊерден  шынчы  болунга  чаӊчыгып  алыӊар, уруглар. Шынчы кижилер  аас- кежиктиг  болур.

4. Чогаадыг «Эр  кижиниӊ шынчы  сөзү»

- Ам  кыдырааштарыӊарга «Эр  кижиниӊ  шынчы  сөзү» - деп  бичии чогаадыгдан  бижип  көрүӊерем, уруглар.

2. Чогаадыгны  бижиири.

3. Уругларныӊ  чогаадыгларын  номчууру.

Y. Рефлексия.

- Эр – хей ажылдадыӊар, уруглар.

- Кичээлге  чүнү билип  , чүнү  сонуургадыӊар?

- Мен  кичээлге  эр  кижи шынчы сөстүг  болурун  билип  алдым.

- Мен  кичээлден  эр  кижилер  бүзүрелдиг  болур  ужурлуг  деп  билип  алдым.

- Шүлүктү  сонуургадым.

                             Уругларныӊ  чогаадыглары:

                            Салчак Доржунуӊ  чогаадыы:

Мээӊ  ачамны  Салчак Эрес-оол Удумбораевич  дээр. Ол  чолаачылап ажылдап  турар.Мээӊ  ачам  кежээ,  топтуг, томаанныг  кижи. Ол  кедергей шынчы  кижи. Төрелдеривиске , эштеринге  шыдаар  шаа – биле  дузалажырын  кызыдар.Чугаалаан  сөзүн кезээде  күүседир. Мени  база  шынчы   чор – деп  чагыыр. Мен  ачамныӊ  эки  аажы – чаӊын  дөзексээр мен.

Чооду  Долгарныӊ  чогаадыы:

Мээн   ачамны  Чооду  Оскал  Байыр-оолович  дээр.Ачам  бистиӊ  өг-бүлениӊ баштыӊы. Ол  шынчы, идегелдиг  кижи.Кандыг  бир  чүвени  биске  аазааш, ону  албан  күүседир. Бисти шынчы  чоруӊар. Шынчы  кижилер аас-кежиктиг  болур – деп  чагыыр  кижи. Ачамныӊ  шынчызын  дөзексээр мен.

Сундуй  Номинниӊ  чогаадыы:

Мээӊ  ачам  шынчы  кижилерни  аажок  хүндүлээр. Кижилер бот – боттарынга  дузалажып, деткижип  чоруур  болза  амыдырал  эки  болур – деп чугаалаар кижи. Сөглээн сөзүнге  шынчы болурга улус  ол  кижиге  ынак  болур. Ёзулуг  эрлер  дузааргак , шынчы  болур  ужурлуг.

Монгуш  Миленаныӊ  чогаадыы:

Эр  кижи  дузааргак, кежээ, сөглээн  сөзүнге шынчы болур  ужурлуг. Ол  Чазак  бажыӊында  ажылдап  турар.Мээӊ  ачам  база  шынчы,  дузааргак  кижилерниӊ  бирээзи. Мен  ону  дөзексээр мен.

Ооржак  Анисияныӊ  чогаадыы:

Мээӊ  акымны  Ооржак Белек  дээр. Ол шериг  хүлээлгезин  эрттирип  турар. Мегелээр  кижилерге  хөӊнү  чок. Ол  мени шынчы, кежээ  бол – деп  чагыыр. Мээӊ   акым   дузааргак, кежээ, шынчы  кижи. Акымны  база   мээӊ башкым өөреткен. Ынчангаш  акымга  дыка  ынак  мен.

                                            Ооржак  Алдынныӊ  чогаадыы:

               Авам  мени  кежээ,  шынчы  бол , улуг – бичии  кижилерге  дузалажып  чор. Ындыг  кижилерге   улус  ынак  болур - деп  чагыыр  кижи. Ёзулуг  эрлер  чаӊгыс  сөстүг , бүзүрелдиг болур  ужурлуг  дээрзин  кичээлден  билип  алдым. Мен  база  авамга  уш  демдек  чок  өөренир  мен –деп  сөзүм  бергеш, күүсеткен мен.