Н.И.Казаков нерген шарнымашым марий литератур уроклаште кучылтмаш.
статья по теме

Энерсола тун школ,

Анисимова Надежда Васильевна,

изирак класслаште туныктышо.

Н.И.Казаков нерген шарнымашым марий литератур уроклаште кучылтмаш.

   Мемнан школышто «Пампалче-влак» литературно-драматический кружок ынде куд ий пашам ышта.Тушко латкок удыр куанен коштыт.Мотор Пампалче-влак чыланат мастар артист улыт.Район ,республика кукшытышто эртаралтше конкурслаште шке мастарлыкышым ончыктат.

             Шочмо ял,шочмо вер!Тиде- тыйын пыжашет,ава кундемет.Илымаште тудо нимо деч шерге.Вет лачак тушеч тыйын йолгорнет туналеш,нангая умбаке,вараже кугорныш луктеш.Тушто тый первый гана яндар южым шулалтет,волгыдо кечым ужат,калык вуршер пырткалмым колат…

            Тыгай сылне пуртус лонгаште,Вончо энер сереш верланыше Кучыкэнер ялеш,СССР Государственный премийын лауреатше,Марий АССР-ын калык поэтше Н.И.Казаков 1918 ий 15 январьыште шочын.

              Морко районышто кок Кучыкэнер уло.Иктыже Шале кундемыште,садлан тудым Шале Кучыкэнер маныт.А мыйын шочмо селаже Коркатово велне..(Миклай Казаковын шарнымашыж гыч)  

            Кучыкэнер ял калык кугешна Совет Ушем Герой Зосим Краснов,гвардий полковник П.И.Курсов,Мирон Чойн(Большаков),ученый М.Н.Янтемир,туныктышо Таисия Ивановна Александрова ,Социализм Паша Герой марте кушкын,Виктор Николаевич Смирнов-ял озанлык наука доктор,профессор.Тудын «Почвоведение»книгаже путынь эл мучко шарлен.Тыгак кугешна кызытсе поэт Юрий Исаков да Геннадий Алексеев дене.Кугешна шке ял пуртусыж дене.Таклан огыл 1927 ийыште «Марий Кужер» кинолан суаным сниматлаш Кучыкэнерым ойырен налыныт.Тушто 9 ияш Миклай Казаков саус марий лийын.

          «Пампалче-влак» кружокыштына Миклай Казаковын илышыже да творчествыже кугу верым айлен шога.Поэтын илыш корныжым шымлен,творчествыжым кукшын аклен йоча-влак шкештат возаш кумыланыныт.

       Тыгак   Кучыкэнер ял калык М.Казаковым таче кечынат уста писатель,сай йолташ,поро пошкудо семын шарнат.Тыгай шарнымаш-влакым йоча-влак шкештат икмыняржым возен толыныт,мый шкежат погенам.

              Тукым пушенгын туналтышыже.

Миклай Казаковын шке илыш-корно нерген возымаштыже шочмо-кушмо ешыже,ача-аваже,коча-коваже,шужарже-влак нерген йоршын гаяк огеш ойлалт. Поэтын книга ден статьялаштыжат тукым вож,ешысе илыш-шулыш нерген каласкалымым огына му. Мутат уке,чыла тидым палаш мыланна моткочак онай.

        Николай Ивановичын тукым шужарже Антонина Александровна Карпова (Казакова),ончычсо туныктышо,тыгак «Отличник Народного просвещения» лумым нумалше,Миклай Казаковын йолташыже, Курсов Юрий Петрович, тукым нерген ятыр каласкаленыт.

     -Мыйын ачам Александр ден Миклайын ачаже Иван изак-шоляк лийыныт,ачамже кум-ныл ийлан изирак ыле.Нунын ачашт,мемнан кочана-Яким,но ялыште ала-молан Япык маныныт.Кугезе кочана-Вачик,Василий.Тудын лумжо тукым гыч тукымыш куснен толын.Марий йула почеш ачамым Яким (але Япык) Александр,а поэтын ачажым Яким (Япык) Иван манаш кулеш ыле, а ял коклаште эреак Вачик Александр,Вачик Иван маныныт.Эсогыл Миклайымат кугузе кочажын лумжо дене Вачик Миклай маныт ыле.Мемнан Яким кочана Тачана луман удырым марлан налын.Поче-поче ныл икшыве шочын.Эн кугужо-Качыри,вара-Иван (Миклайын ачаже),Александр (мыйын ачам) да Матрена.Нуным йолумбак шогалташ,айдеме шотыш лукташ ачаштлан пурен огыл улмаш:Яким 1906 ийыште колен колтен.Тунам Иван лу ийым гына эртыше лийын.Шуко орлык логалын гынат,Тачана кувавана ныл шочшыжымат молын деч удан огыл ончен куштен.Эрге-влак,Иван денАлександр,жап шумеке,ешым погеныт,но посна лекташ вашкен огытыл.Иктаж 1925 ий марте ме ик кугу еш дене иленна.Пеш шукын ыльна:Иван кугызай ден Варвара пелашыже да кок йочашт-Миклай ден Анук (Зояже варарак шочын);мемнан могырым-ачам ден авам,мый да Вачий шольым.Тылеч посна тыште ачийын Матрена шужарже да Качырий акаже иленыт,Качырижын Анук луман удыржо ыле,вара колыш.Эшеже Тачана кована (Иван кугызай ден ачамын авашт) да Анна (Иван ден ачамын ковашт) ыльыч.Ик ешыштак кок кувава-ачанамытын да икшывыштын-лиймылан кора ме иктыжым кугу павай,весыжым изи павай манынна.Суртышто тынар шукын ыльна гынат,келшен иленна,уто йук-йуаным,шургымым ом шарне.

          20-шо ийла кыдалне ончыклык поэтын ачаже посна лектын-Кучыкэнерыштак вес суртыш кусне.Тушто йочадыме еш-Кыргори кугыза ден ватыже-пеш йорлын илен.Портышт изи,тошто,шыгыр,улыжат кок окнан лийын.Казаков Иван ден ватыже шонго мужырым колымешкышт ончен ашненыт.вара ты мландеш шкаланышт у портым нолтен шынденыт.Илем кугу лийын,ончыл пырдыж воктене лопка олымбал шинчен.Икшыве-влак тудым чучкыдынак сцене олмеш кучылтыныт:туш кузен шогалын,стихым лудыныт,спектакль шотан суретым модын ончыктеныт.Тиде чылажат Миклайын вуйлатымыж почеш ышталтын.Тудо турло онайым шонен лукташ да шкеж деч изирак-влакым модыкташ йоратен.Кенеж шокшо годым ял воктенсе ер дек коштыныт:кугуракышт вигак вудыш торштеныт,изиракышт серыште ончен шинченыт.

        Кок изак-шоляк,Иван ден Александр,заготовительлан пашам ыштеныт:яллаште тошто вургемым,межым,коваштым,уйым,муйым,муным да молымат погеныт.

Шкаланже илыш йолташым И.Я.Казаков лишыл пошкудо ял-Овдасола-гыч конден.Варвара Дмитриевна Левашова,поэтын аваже,тышан 1896 ийыште шочын.

        Миклай 1918 ий 15 январьыште шочын.Кум ий гыч Юмо Иван ден Варваралан удырым полеклен-Анук манын лумденыт.Вара эше ик удыр ешаралтын-Зоя.Тылеч посна кок йоча-удыр ден эрге-аза годымак коленыт.

         Суртоза кум шочшыжым ончен кушташ шукак полшен кертын огыл,1930 ийыште шке ыштыме портешак шкенжым пытарен-луялтын,тунам  иктаж 34-35 ияш лийын.Аважлан полеклыме почеламутышто тудо жапым тыге шарналтен:

                       Кодынат рвезынек тулык вате,

                       Пуэнат мландылан кок ньогатым,

                        Эше кум пачката-пеленет…

Миклайын Яким кочажын Анастасия шужарже туныктышо профессийым налын,умыржо мучко школышто пашам ыштен.А тудын Таисия удыржо Миклай Казаков семынак кумдан чапланен:ондак РСФСР школын заслуженный туныктышыжо лумым налын,вара Социалистический Паша Герой лийын.

        Ятыр жап пелаш деч посна илымеке,30-шо ийла мучаште поэтын аваже пошкудо Вончумбал ялыш марлан лектеш,у ешыште Володя луман эрге шочеш.А Варвара Дмитриевна 1970 ий 24 сентябрьыште 75 ийыш тошкалше колен.

М.Казаковын еш илышыж нерген Курсов Юрий Петровичын каласкалымыже.

     Николай Иванович еш илыш,еш пиал нерген мутым йолташ-влак коклаште тарваташ йоратен огыл,да нуныштат умыленыт:Тиде тема тудын чонжым сусырташ,корштараш гына йора.

  1944 ийыште Варвара Тимофеевна дене изирак суан дене ушнымеке, отпусклан толшо лейтенант Казаков службо верышкыже лектын кудалеш.Мужыранме деч ончыч нуно куд ий келшеныт.Тушто вашлийме самырык мотор руш удыр офицерын вуйжым йоршынак аныртарен,да нуно вате-марий семын илаш туналыныт.Тидым ончычсо пелашын серышыж гыч пален налмеке,Варян шум-чонжылан кузе чучмым тогдаяш веле лиеш.

       1946 ий февральыште М.Казаков у пелашыже Зина дене армий гыч монго портылеш.Ик жап гыч еш кугемеш-удыр аза шочеш,Светлана лумым пуат.Но вара пале лиеш:ты аза йоршын йот улмаш.Родильный портышто Зинан азаже коленат,тушеч енын азам налын толын,а тудыжын аваже умыр лугыч колен.Варажым еш шалана.
Шкет кодмеке умылен:первый танжым,шумбелжым,ватыжым,ордыжко шукалме дене пеш кугу йонылышым ыштен.Тыгай нерген ойлымо годым «Кынервуй лишнак,да пурлаш ок лий» маныт.Казаков «пурлын» кертын-Варвара Тимофеевна тудым проститлен.Юмо тудлан ача лумым полекла-Татьяна удырышт шочеш.

        …Шаланыше коршокым угыч ушаш,ик тичмашыш савыраш ок лий.Лу ий утла илымеке нуно ойырлат.

             Угычын шкет кодмеке,поэт шкеж деч шым ийлан рвезырак руш удырамашым,Надежда Федоровна Бочининам,марлан налеш.1965 ийыште Эрик эргышт шочеш.Эргын шочмыж дене кумыланын,Николай Иванович умырыштыжо икымше да пытартыш повестьым сера,тудлан «Эрикын каникулжо» лумым пуа.Но эрге ачан ушанжым ок суло, яклака крныш логалеш, «торлатыме верыштат» шинчен лектеш.

             Пытартыш ийлаште неле чер дене орлана.Ситартышлан адак шкетын кодеш-операцийлан вочшо ватыже кенета кола.Тау поэтын Анук шужаржын Ольош эргыжлан.Тудо полышкалыше,ончышо,эрыктыше лиеш.А икымше шумбелже,чонеш кодшо ойго-кочым сенен,поэт дек угыч мелын савырна:ончыч эмлымверыш,вара монгышкыжо миеда,шымата,пукша,поро мутшо дене илыш ушаным портылташ тырша.А черле мурызо больницыште икымше гана вашлицме годымак чон кочде каласа : «Варя,мый тыйын ончылнет кугу титакан улам.кынервуй тыштак да…»Тыге манешат,йукшо курылтеш,шинчаже вудыжга.

         1989 ий 12 февральыште,рушарня кастене,Миклай Казаковын пытартыш гана шулалтымыж годым Варара Тимофеевна пеленже лийын.

                             Чеверын,Варя! Кулдымаш мут дене

                              От шарне манын, ушанен кодам.

                               Ласка оетын, шерге кумылетым

                                Полекла чонешем мый нангаем…

   Пошкудо Ануш павайын(А.В.Васильева) шарнымашыже.(1903 ийыште шочын,94 ияш колен.1996 ийыште возен налме.Кугу иготан  гынат,яндар ушан лийын)

Кожлаер ял могырыш изурем уло.Тудын кушыл могырыштыжо Иван Казаков (Миклайын ачаже) сурт-оралтым нолтен.Портышт кугу лийын.Порт шенгелне кок этажан клат верланен.Тыгай клат ялыште кок суртышто веле аралалт кодын.Миклайын изи годсо жапше пеш неле лийын.Ачажын чонышто кок турло айдеме илен:иктыже-весела,шутитлен моштышо,мураш-кушташ мастар.

А весыже-торжа,осал,удырамашым,йочам кырен кертше.Варвара пелашыжлан,поснак    Миклай эргыжлан торжа койышыжым чыташ логалын.Ваштареш пошкудо Ануш павайын каласкалымыж гыч пале,Миклайым чатлама йуштыштат уремыш поктен луктын кертын.Казаков Иван 1930-шо ийлаште луялт кола.

        Варажым  Казаков Иванын сурт олмешыже Исаков Валентин Егорович верланен.Валентин Егоровичын кум икшывыже шочеш:Нина,Юрий,Валерий.Сурт олмыштыжо поэтический шулыш кодын улмаш ала-мо.Юрий возгалаш туналеш.Кызыт Юрий Валентинович Йошкар-Олаште ила, «Марий Эл» газет редакцийыште пашам ышта.Икмыняр почеламут сборникше лектын.Николай Иванович Казаковлан эртарыме пайремлашке чучкыдын толеда,вучымо уна.

          Пошкудо Настук павайын шарнымашыже(1918 ийыште шочын, кызыт 93 ияш 12 январь 2011 ийыште возен налме.)

  Ме Миклай дене ик ияш улына.Йоча жапна пырля эртен.Иктыш погынен олыкыш снеге погаш коштынна.Тудо турло онайым шонен луктеш да модыкташ туналеш ыле.Кукшака верыш шогалеш да почеламутым лудеш,спектакльым тыманмеш модын ончыкта.А меже снеге погашат мондена,умшам карен ончен шинчена. Ну мастар лийын вет!.Кенеж шокшо годым ял воктенсе ерыш йуштылаш коштынна.Меже,удыр-влакше, талякаште пордалына ыле, а рвезе-влак келгыште йуштылыныт,изиракше серыште ончен шинченыт.Икана Миклай Люстрицкий Васлийым вуд луко йымач шупшын луктын.Тудын йоратыме йуштыл кийыме верже-Агур ер.Куполыкышто тушкан погынен лышташым вудыш кышкенна

   Кумдан палыме ен лийын гынат мемнам,йолташыже-влакым,монден огыл.Ялышкат чучкыдын толеден,пурде каен огыл.

      Поэтын илышыштыже кугу кышам туныктышын пашаже,умылымашыже налын шоген.Теве кузе шарналта Миклай Казаков икымше гана школыш кайымыжым.

Кузе мый школыш каенам.(М.Казаковын каласкалымыже 1987 ий 19 сентябрь «Ямде лий!» газет гыч.)

1925 ий,шыже. Сентябрь туналын веле гынат, шокте йур чарныде йога.Мардежат юалгынрак пуалеш.

           Мый,шым ияш йоча,шкенан вута шенгелне шогем.Шингам пыч ыштыде,пызлера ден поланвондо векыла ончем.Тушакын мый кенежымак ямдылыме чучаш-влакем кужу вараш кылден шогалтылынам.А пызлерлаште,поланвондылаште лого ден выле-влак шолыт гына:юарлат,чевер пызлыгичке ден поланвондым чунгат…Шум пыртка,вучем:кунам иктаж кайыкше чучашеш пижеш?Лач тиде годым пошкудо Онтон Когий тольо.Тудо мый дечем иктаж кум ийлан кугурак,школышкат коштеш.Мыланем ойла:

 -Миклай,айда тунемаш каена…Мый нимом пелешташ орым.Кузе каяш?Сумкамат укес,пеленем курика киндымат налын омыл.

-Ит ойгыро.Таче тенемме шот саадак ок лий.Учитель спискым воза,йоча-шамыч дене палыме лийнеже гына…

           Ме школыш кайышна.Кучыкенер ял мучаште черке шинча.Туддеч шола велне,йоштекрак,ик пачашан пу порт.Тиде школ.Тудын воктечше шуко гана эртен каялтын,но коргышкыжо але пураш логалын огыл.Тунам школышто концертым ончыктен огытыл:калык утларакше черкыш коштын.Мемнан ялыште коммунист ден комсомолец-влак эше уке улыт ыле.Садлан Иван поп чот озаланен.

        Ме школыш пурышна.Мыйым тыште кугу омса ден кумда окна орыктарышт.Кок велне радам дене шуко парт.Парт коклаште палыме йолташ-влакат койыт.А южыжым первый ужам:нуно пошкудо Элыкенер ял гыч толыныт.

      Туныктышо Ласточкин мыйым ончале,фамилием йодо,вара пурла могырысо радамыш шындыш.Когийым-шола велыш.Тыгк ме,1-ше ден 3-шо классын ученикше-влак,ик кугу полемыште пырля тунемаш тунална.

        Осал паша.

     Икана школышто ик сомсора паша лийын каен.Миклай Сакар Эчан дене йыгыре шинченыт.Ала-молан сырен кудалтымеке Казаков,чернила атым налын,тудын велыш шолен колтен.Чернила велын каен,книгам амыртен.Туныктышо шыдешкен толын да книгаштым вашталтен.Миклай тидлан сырен да амыргыше книгам тореш-кутынь кушкед кышкен.

  -Тыланет тетла нимомат ом пу.Кузе моштет,туге тунем,-манын туныктышо.Эше лукыш шогалтен.

        Иван Архипович Алешкин Миклайын  поэтын шулышыжо улмым шижын.Икымше почеламутшо тыгайрак лийын.

                    Лыжга почым шаралтен,

                     Тул рывыжет киялта.

                     Япи мия-пий кия,

                     Шортын,монго ошкеда.      

  Кучыкэнер ялыште ик сонарзе рывыж олмеш шке пийжым луен улмаш.Изи Миклай тидын нерген икымше почеламутыштыжо ончыктен  .

      Кугу корныш лукмыштлан уста писатель туныктышо-влаклан умыржо мучко таум ышташ туналеш.Ик тыгай туныктышыжо Ольга Аниподистовна Беклемишева.Тудлан 1965 ийыште шке»Туныктышем» почеламутшым полеклен.Илалше туныктышын чонжым куандараш манын,серышым колтеден.Мутат уке,могай куан лийын Ольга Анеподистовналан!

      Миклай Казаковын туныктышыжо Беклемишева Ольга Анеподистовнан илыш корныжым Нина удыржын каласкалымыж гыч.(12 январь 2011 ийыште возен налме)

     Мыйын авам,Ольга Анеподистовна Беклемишева (Азановская) 1903 ий Морко район Руш Вуртем ялеш шочын.Ачаже,поляк Анеподист Антонович,Шенше селаште фельдшер лийын. Ковам колымеке авамым Казанско-Богородицкий черкын псаломщикше,Уньчысо инородческий школын туныктышыжо Гаврил Яковлев шкеж деке илаш налын.Вараже Йошкар-Олашке удырамаш гимназийыш тунемаш колтен.Кенеж каныш жапым авам  Гаврил Яковлевмыт (тудо жапыште Арын селаште Рошто черкыште пашам ыштен)ешыште эртарен.

     Тунем пытарымекыжеЕлизавета удыржо тудым  Кожлаер  школыш туныктышылан пашашке пурта.Тыге рушу удыр,марла моштыдымо,марий икшыве-влакым туныкташ туналеш.Доскаш руш мутым возем да марла кузе ойлымым возем.Тыге икшыве-влакым рушла,шкеже марла ойлаш тунемынам,-манеш ыле авам

        Авам икшыве-влакым лудаш,возаш  да шотлаш веле огыл ,тыгак кид пашалан туныктен:пижергым,носким пидаш,турлаш,крючок  дене кружевам пидаш.

        Тыштак удыр руш йылмым туныктышо Николай  Николаевич Беклемишев дене палыме лиеш да икмыняр жап гыч ешаныт.(Каласаш кулеш Николай Николаевичын шочмо изаже,Михаил Николаевич Янтемирын ,1920 ий гыч Янтемир фамилийым налын , лумжым Морко поселкышто сылнымут да этнографий тоштер нумалеш.

                Кучыкэнер школыш туныкташ толыт.Школыштак изи классым пачерлан йонештареныт.Тыге тиде классеш кум удыр шочын улына:Женя,Вера,мый Нина.Вара ачам портым чонаш шонен пыштен.1923 ий шыжым илаш пуренна.Куд угылан кугу порт,веранда,портончыл,клат,вольык ашнаш вута,монча лийын.Ачам мукшым ончен,авам кок ушкалым,имньым,соснам,индюкым,чывым,лудым ашнен.Илышна воранын:ачам мландым налын,курал уден,паренгым,шульым,уржам,пурсам,шемшыданым ончен куштен.Пакчаш помидорым ялыште эн первый шынден.Ял озанлык пашаште эре уым кычалын, «Сам себе агроном» манме изи журнал гайым налын лудын шоген да ял калыкым палдарен.

                  Авам фельдшер удыр лийынат,калыклан шуко сай ой канашым пуэн.Эмым нер упшыж денак пала ыле.

      Тыгай мотор илышыш шумеке,ачам ден авам лу икшывым ончен кушташ шочыктеныт.Но Сталинын кугу кемже мемнан ешым тошкен шалатен.Ачам репрессийыш логале,авам лу йоча дене кодо.Поро чонан Кучыкэнер калык,родо тукымна,поро пошкудо-влак дене пырля  авам шочшыжым ончен куштыш,илыш корныш лукто.Тудо 78 ияш мемнам коден кайыш,пытартыш кечыже марте ачам вучен илыш.Ачыйым Сурем кечын нангаеныт.Садлан ты кечын кажне ийын,ачамым шарналтен,сортам чуктем да пытартыш гана мурен кодымо мурыжым муралтем.Тыге авам кужу,ойган умыржым илен эртарыш.Ял калыкыште Ольга акай,кокай ыле,пагалыме ен лийын илыш.  

                            Н.И.Казаковым поэт-туныктышо семын шукын аклат,таум ыштат.

Чыла вере гаяк, кушеч улмемым пален налмеке, ик шомакымак ойленыт: «Ну, Миклайна кузерак ила?» - шижыда? Миклайда огыл, а Миклайна маныныт. Тидым шотышко пыштыде ок лий-тыге воза поэт Семен Николаев.

     Илымына годым ме тудым шарнена, а мемнан шарнымаш вес тукымлан кодеш.Тугеже,кугу Мут Мастарна нигунамат мемнан дечын ок ойырло.

   Ала  кызытсе йоча-влак коклаште тыгаяк чолга, мастар поэтын шудыржо чукталтеш,ала «Пампалче-влак»кружок ты шудырым чукта манын ушаныме шуэш.

Энерсола кундемем.

Шочыныт-кушкыныт

Мотор садеран Энерсола кундемеш

Кумдан чапланыше айдеме-влак:

Миклай Казаков,

Мирон Большаков,

Геннадий Алексеев,

Юрий Исаков.

Шонымаш кугу лектеш,

Мо нуным уша иктеш?

Нине шочмо кундемнан талант

Уста поэт-писатель-влак.

Шочыныт улмаш

Шочмо кундемнам мокташ,

Калыкнам йоратен илаш,

Самырык-влак коклаште

Творческий шулышым шараш.

             Лиана Бутенина

Энерсола школ,7 класс.