Конспект урока по родной (тувинской) литературе для 4 класса
план-конспект урока (4 класс) по теме

Хову-Аксы эге школазынын башкызы Амбар-оол В.И.-нын Ак-Тал ортумак школазынга 4-ку класска эрттирген ажык торээн чугаа кичээли. (презентациялыг)

Темазы: Кыш. Кышкы чурумал.

Кичээлде ооредир чогаалдар: Л.Чадамба. Кыжын.

                                                          С. Сарыг-оол. Кышкы хун.

Кичээлдин сорулгазы: уругларнын хуузунда хайгааралынга база шулуктун болгаш  чечен чугаанын утказынга ундезилээш, кыштын онзагай демдектерин, оон болуушкуннарын улам ханыладыр шингээдип ап, кышкы бойдусту чогаалчылар чулерге домейлеп, кандыг уран-чечен аргаларнын дузазы – биле бойдустун чурумалын тода бижип коргускенин билиндирер.

Кичээлдин дерилгези: ооредилге ному Б.Л-С.Ондар, Н.С. Конгар, А.С. Шоюн «Торээн чугаа»,

4 класс;  карточкалар; видеопроектор, экран, компьютер.

Кичээлдин чорудуу.

I. Организастыг кезээ.  

   -Экии уруглар! Ам таныжып алыылынар. Мени Вера Ивановна дээр. Мен Хову-Аксы эге школанын 4-ку класстын удуртукчу башкызы- дыр мен.

Бо кичээливистин салдынган девизи:

«Демнигде куштуг, тепкииштигде быжыг.», ынчангаш кичээлге демниг, эптиг-найыралдыг ажылдаарынарны кузээр-дир мен.(слайдыда)

II. Катаптаашкын. Тести – биле ажыл.

    -Ам, уруглар, эрткен кичээлдерде ооренген чуулдеринерге хамаарышкан айтырыгларлыг бо тестини кылыптаалынар. (карточкаларны улеп бээр)

1.Тыва улустун тоолун тывар.

а) «Алды алышкы»

б) «Бе бажы»

2. Орус улустун тоолун тывар.

а) «Арзылан-Мерген»

б) «Борбак далган»

3. Аас чогаалынга чуу хамааржырыл?

а) тоол

б) чечен чугаа

4. Сергей Пюрбюнун «Бора-Шиижек» деп тоолунда шиижекчигешке кым дузалаанын тывар.

а)Аргалыкты

б) Аргалыктынын ийи уруу

5.Тывызыкты тывар.

Дашкаар черге ак тей, ишкээр черге кок суг.

а)дош

б)хар

-Ам хынаптаалынар.

– Эр хейлер.

III. Кичээлдин темазын база сорулгазын дыннадыры.

1.Беседа

-Силерге тывызыктан ыдыптайн: (слайдыда)

Чаштар дашкаар унмес,

Чашты берген ышкаш,

Сонга оттур коруп,

Сооктан сестип орар.

      Шупту чувээ удур

      Шуурган, хадын ыдар,

      Каржы-дошкун, шириин

      Кайы уел , уруглар?

-Кыш.

-Шын-дыр. Бойдуста бо уеде чуу эн чараш болурул?

-Хар.

-Хар долгандыр турар бойдусту-унуштерни, дириг амытаннарны канчаар оскертиптерил?

-Кижилер кыжын канчаарыл, кандыг ажыл кылырыл?

Башкы:

- Кыштын келгенин кижилер ангы-ангы бодалдар –биле уткуп алыр - чамдык кижилер ооруур, сергек болгаш хоглуг болу бээр. а чамдыктары –арай мунгаргай апаар. Ынчалза-даа хар чааптарга, долгандыр турар бугу чуве оскерли бээр, чырык, арыг апаар. (сладыда)

 - Богунгу кичээлге кыш  база кышкы хун дугайында чугаалашпышаан, чогаалчыларнын уран-чечен аргалары (кышты диригжидери база деннелгелер) - биле катаптап таныжар бис.

IV. Шулук –биле ажыл.

-Леонид Чадамба деп кымыл ол, уруглар?

-Ол болза тыва улуг  чогаалчы-дыр.

- Шын-дыр. (слайдыдан чуруун коргузер)

Леонид Борандаевич Чадамба 1918 чылда Тожу кожууннун Хон-Шол деп черге торуттунген. Чогаалчы,прозачы, шулукчу, очулдурукчу.

                                                                                                                                              1918-1987

Шулукчунун  «Кыжын» деп шулуун ооренир бис.

1.Словарь ажылы. (словарь кыдыраажынга бижиир) (слайдыда)

Онгаар- дескээр – он талазы,  дескиндир; ортээл – доктаар чер, вокзал;  хоорза – хоолай.

2 башкынын номчулгазы.

3. оореникчилернин номчулгазы.

4.Айтырыглар.

-Шулуктун кол утказы чудел, чуге бойдус оскерли бергенил?

-Кыштын демдектерин адаар.

 Кыжын хар чааптар, шупту чуве хар-биле шыптынар, хун дурту кыскалаар, соок чыварлыг болур, катокка уруглар ойнаар, улустар соок боорга суугуларын одап эгелээр.

-Шулукчу кандыг уран аргаларны ажыглаан-дыр?

-Деннелге база диригжидилге.

-Шын-дыр, уруглар, чогаалчы деннелгелерни база диригжидилгелерни шулуунге ажыглаан-дыр.

-Деннелге деп чул?

-Деннелге, диригжидилге дээрге уран-чечен аргалар-дыр. Ол аргаларнын дузазы-биле чогаалчылар чечен чугааларны –даа, шулуктерни-даа чеченчидип, байыдып чоруурлар.

Ол аргаларнын дугайында сактып келиилинер.  (слайдыдан номчуур)

 Ак ховен эжинген дег, чагылар дег ак-кок ыштар.

 Кызыл хуннун караа сыгыр, кыштын соогу эдип турар, сан дорт шойлуп, шымнып турар.

V.Сула  шимчээшкин «Кышкы оюннар». (слайдыда)

VI. Чечен чугаа-биле ажыл.

С. Сарыг-оол. Кышкы хун.

Степан Агбанович Сарыг-оол

          1908 чылдың ноябрь 17-де Өвүр Торгалыгның Кадыгбай деп черге төрүттүнген. Чогаал ажылын 1930 чылдарда эгелээн. Тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи. Шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тыва АССР-ниң улустуң чогаалчызы, Тыва АССР-ниң литературазының болгаш уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы. Ооң адын Тыва Республиканың Чазак Даргазының чогаал шаңналы эдилеп чоруур. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген. «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романы болгаш өске-даа чогаалдары ССРЭ-ниң улустарының болгаш делегей улустарының чээрби  хире дылдарынче очулдуртунган. Орус болгаш даштыкы дылдарга чээрби ажыг ному үнген. Ниитизи-биле алдан ажыг номнарны үндүрген. 1983 чылдың май 27-де мөчээн.

1.Словарь ажылы. (словарь кыдыраажынга бижиир)

Шанак оеэ, тумен, дуургенин тараа огу, шеттер, чывар.

2. Оореникчилернин номчулгазы.

3. Айтырыглар.

а) Чечен чугаада чунун дугайында бижээн-дир? (слайдыларда чуруктарны коргузер)

б) Кышкы бойдусту бижиирде чогаалчы чулерге домейлеп, кандыг состерни ажыглаан-дыр?

(слайдыларда чуруктарны коргузер)

      Шанак оеэнин шыгыраары бору – биле херишкен эниктер-даа сагышка кирер;

хип(кылагар) торгу, маннык(дески)  дег,  эзим-арга;

 куштар агаарже боолапкан дуургенин тараа огундан дора тарап читкен;

 ыяштарнын баштары элекке агара берген  чуве дег, огбегер куу шан;

 чаа шеттернин  соогу сына берген ышкаш,дырс дээн дааштар;

 эрте-бурунгу, холчок чоон  теректер безин чанагаш, демирлеп каан ышкаш, холугур, ыыт чок тургулаар;

хемнин кежээки чывары ажыг дылы-биле чылгай бергилепти.

-Деннелгелерни чунун (кандыг состернин) дузазы –биле билип ап болурул?

Дег, ышкаш деп эвилелдернин дузазы – биле билип ап болур.

-Арткан домейлээшкиннерни созулелден тып номчуур.

в) Унуштернин чазын катап дирли бээринге  чогаалчы чуге бузурелдигил?

-Чуге дээрге олар  эрткен чайнын ачызында чернин бугу-ле хайыразын дазыл –дамырында, будук салаазында долдур синирип алган-на болгай.

VII. Оюн «Мен эгелээйн, силер тондурунер»

- Баштай шулукту номчааш, сактып алыр. (слайдыдан)

Чараш солун байырлал-

Чаа чыл келди, шымданар,

Шивижикти каастажыыл,

Чинчилерден аскылаал.

Кылан чараш шарлар-

Кызыл, сарыг бомбуктер,

Будуктардан халаннаан,

Мун-мун хыраа чайыннааан.

Шивижикти долгандыр

Чиртиледир ырлап, самнаал,

Кырган-ачай Соок-Ирей

Кымны мурнай шаннаар эвес.

VIII. Чурук-биле ажыл. (номнун 119 дугаар арыны)

а) Е. Танова. Кышкы ыржыгаш.

-Эгезинде шулукту номчуптаалынар:

Хулээлгемни доостум дээштин

Кус-даа чанып чорувуткан.

Соок кыштын шуурган хады

Сооланнадыр уруп келген.

Кыштын соогу келзе келзин-

Кылан дошка конькилээр бис.

Харлыг дуву харын чагзын-

Хаак кеткеш, эстедир бис.

-Соолгу дорт одуругда чунун дугайында бижээн-дир?

-Кышкы оюннар.

-Кандыг кышкы оюннар билир силер?

- Конькилээр, хоккейлээр, хаактаар, дагдан шанак-биле чунгулаар. (слайдыда)

б) Чурукка айтырыглар дузазы-биле «Катокка» деп кыска  чугаа  тургузар.

      Кыш душкен. Уруглар хоорай кыдыынга каток (чунгу) кылып алганнар. Олар хуннун-не анаа конькилеп, хоккейлеп ойнаарлар. А чамдыктары хаак оруунга хаактаарлар. Кыжын онза-ла.

IX. Кичээлдин туннели.

-Бо кичээлде чуну сонуургадынар?

-Чогаалчылар чогаалдарында кандыг уран-чечен аргаларны ажыглаан-дыр?

-Кымнар кыш дугайында тывызыктар билирил?

-Кижи бурузу канчаар ажылдаанын салаалар – биле коргузер (башкы уругларны харыыларын унелээр).

- Кичээливисти Ч. Кара-Кускенин «Шетте хар» деп шулуу-биле тондурээлинер.(слайдыдан)

Чаа чагган аккыр харнын

Чаагайын, чаагайын!

Корунерден артында-ла,

Ковук ышкаш, хогжен-хогжен.

Дуу шетте мырынай-ла

Тудуш-тудуш, хоюг-хоюг.

Часка чедир хоокуйге

Чаглак болур-чылыг-чылыг.

 X. Онаалга.

Кыш дугайында чечен чугаа бижиир.