Конспекты уроков
план-конспект урока (4 класс) на тему

Аһа5ас уруок

Буолар күнэ:

Уруок темата: Норуот тылынан уус-уран айымньытыгар түһүктэр.

Уруок сыала: барбыт теманы норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн чиңэтии,

                       аат тыл түһүктэрин (падежтарын) ыйа үөрэнии, айар дьо5уру сайыннарыы, өй-санаа күрэхтэһиитин,       бэйэ кыа5ын бигэргэтэргэ иитии.

Туттуллар тэрил: презентация (уруок слайда), тэтэрээттэр, чуораанчык, падежтар, тыллар карточкалара

Уруок хаамыыта:

1. Тэрээһин чааһа. (2 мүн)

- Үтүө күнүнэн! Бүгүңңү уруокка түһүктэри норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн чиңэтиэхпит, аат тыл түһүктэрин ыйар үөрүйэхпитин сайыннарыахпыт.

Норуот тылынан уус-уран айымньыта диэн тугуй?

2. Сүрүн чааһа.(8 мүн)

- Норуот сурук үөскүөн иннинэ айбыт уус-уран айымньыта фольклор дэнэр. Фольклор ханнык көрүңнэрин билэ5итий? Фольклор көрүңэ араас: алыптаах остуоруйа, аарыма олоңхо, дьэрэкээн дор5оонноох ырыа-тойук, оһуохай, сиэдэрэй сэһэн, ча5аарыйар чабыр5ах, мындыр таабырын, муударай өс хоһооно. Оттон фольклор саамай үрдүк чыпчаала олоңхо буолар. «Фольклор» диэн английскай тыл, «норуот муудараһа, өйө» диэн суолталаах. 1980 с. Иван Александрович Худяков диэн политсыылынай «Верхоянский сборник» кинигэтигэр саха норуотун айымньытын нууччалыы тылбаастаан дойду таһымыгар таһаарбыта.

Биһиги бүгүңңү уруокпут 5 түһүмэхтэн турар:

1. Таабырын
2. Өс хоһооно
3. Чабыр5ах
4. Ырыа
5. Остуоруйа

Хас биирдии түһүмэх үлэтин аайы бонус – хаар кыырпа5ын хомуйан иһэ5ит. Ол аата үлэни сөпкө толордоххутуна – хаар кыырпа5ын халлаан күөх харандааһынан кырааскалаан биэрэ5ит. Ким элбэх бонуһу хомуйар эбитий?

Оонньуубутун са5алыахпыт иннинэ өйбүтүн сааһылыахха. Эһиги түһүктэр ыйытыыларын хорунан ааттаан, мин дуоска5а ыйаан иһиэм.

1. Төрүт Ким? Туох?
2. Араарыы Кимнэ? Туохта?
3. Сыһыарыы Кимиэхэ? Туохха?
4. Туохтуу Кими? Тугу?
5. Таһаарыы Кимтэн? Туохтан?
6. Туттуу Киминэн? Тугунан?
7. Холбуу Кимниин? Туохтуун?
8. Тэңнии Кимнээ5эр? Туохтаа5ар?

     І түһүмэх. Таабырыннар. Чуораанчык тыаһыыр. Таабырын диэн норуот бэргэн өйүн, сытыы хара5ын, уран тылын тыыннаах туоһута буолар. Тэтэрээттэри ыллыбыт. (5 мүн)

1 сорудах: Таабырыны таай. Таайыытын түһүктэринэн уларыт.

Өрүүтүн үргүүк, куруутун куттас баар үһү.

Сайын бороң, кыһын маңан баар үһү.

От-мас аһылыктаах ойуоккалас о5очоос баар үһү.

Ойуурга үтүлүктэр уонна бэргэһэлэр ойуоккалаһаллар үһү.

Бөкүнүйэ-бөкүнүйэ бүөр сыата баар үһү.

Сыһыыга сыалаах кырбас сытар үһү.

Мааны ба5айы мыылай маңан о5онньор баар үһү.

Таабырыннар таайыылара тугуй? (Куобах). Куобах туһунан өссө элбэх таабырын баар. Бу норуот тылынан уус-уран айымньыта баайын көрдөрөр. Таабырын таайыытын түһүктэринэн уларыт. (Биир о5о дуоска5а, атыттар тэтэрээккэ, онтон бэрэбиэркэлэнэллэр.) Кимиэнэ сөбүй? Ким сөпкө оңорбут хаарын кырааскалыыр. (Дуоска5а үлэлээбит о5о эбии биир хаары бэйэтэ оңорон биэрэр.)

II түһүмэх. Өс хоһоонноро. (4 мүн)Чуораанчык тыаһыыр. Өс хоһооно саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын биир саамай былыргы уонна саамай кылгас көрүңэ буолар. Өс хоһоон диэн олох-дьаһах, сиэр-майгы, быһыы-таһаа туһунан норуот ох тыла, түмүк санаата, үйэлээх муудараһа буолар. Тэтэрээттэри ыллыбыт.

2 сорудах. Өс хоһооннорун аах. Бэлиэтэммит аат тыллар падежтарын ый.

Икки куоба5ы эккирэтимэ, хайатын да ситиэң суо5а. (Тугу? туохтуу п.)

Куобах ойуурунан, киһи дьонунан. (Тугунан? Туттуу п.)

- Эрдэ оңорон бүтэрбит о5о дуоска5а сөптөөх түһүккэ туруоран биэрэр.

Ким сөпкө оңорбут хаарын кырааскалыыр. Дуоска5а үлэлээбит о5о эбии биир хаары бэйэтэ оңорон биэрэр.

III түһүмэх. Чабыр5ах. са5аланна.(6 мүн) Чуораанчык тыаһыыр. То5ус төгүл тоһутта5ас, сэттэ төгүл эриллэ5эс, истиин-тастыын бүгүллэ5эс, ча5аан тыллаах чабыр5ах – сахалыы тылынан уус-уран айымньы биир дьикти көрүңэ. Тэтэрээттэри ыллыбыт.

3 сорудах. Чабыр5а5ы сөпкө аах. Бэлиэтэммит аат тыл түһүгүн ый.

Ойор-тэбэр

Ойуоккалыыр

От-мас аһылыктаах

Ойуур устун

Ойуолуур

О5о-аймах до5оро

Ойуоккалаан

О5онньор

Оттон-мастан оңостубут

Оһох дуомнаах

Орох дьиэ5э

Олорор олустук.

Куобах курдук

Кыыллаа5ар

Ордук суох ойуурга.

Кыыллаа5ар – туохтаа5ар? Тэңнии п.

Дьиэ5э – туохха? Сыһыарыы п.

Оттон-мастан – туохтан? Таһаарыы п.

Оңорон бүппүт о5о дуоска5а карточканы сөптөөх падежка туруоран биэрэр.

Бэрэбиэркэ. Ким сөпкө оңорбут хаарын кырааскалыыр. Дуоска5а үлэлээбит о5о эбии биир хаары бэйэтэ оңорон биэрэр.

Сынньалаң: Буукубалары сааһылаан аат тылла таһаарын: Табысхаан. Куоба5ы атыннык табысхаан диэн ааттыыллар. Кыыдааннаах тымныы кыһын кэлбитигэр табысхаан Тымныы О5онньортон көрдөспүт: Маңан көп түүлээх с………а баһаалыста ыыт эрэ. Табысхаан тугу көрдөспүтэ буолуой? (СА5ЫННЬАХТА)

Табысхаан – туох? төрүт п.

Са5ынньахта – туохта? Араарыы п. (3 мүн)

4 түһүмэх. Ырыа. Чуораанчык тыаһыыр. Саха киһитэ олорор оло5ун, сирин-дойдутун, үлэтин-хамнаһын, үөрүүтүн-хомолтотун барытын былыр-былыргыттан ырыа гынан ыллыыра, тойук оңостон туойара. Тэтэрээттэри ыллыбыт. (5 мүн)

4 сорудах.  Норуот ырыатын аах. Бэлиэтэммит тыл түһүктэрин  ый.

Куобах ырыата.

(норуот ырыата)

Куобах, куобах до5орум,                            - Кими, кими көрүстүң?

Куобах, куобах сэгэрим,                             - Мэхээлэни көрүстүм,

Ханна, ханна сырыттын?                                - Чэй, саахар испитим,

- Хонуу устун сырыттым.                             Саахымат тэллэх тэлгэнним,

Ойуур устун сырыттым.                              Саһыл суор5ан сабынным.

Мэхээлэни – кими? Туохтуу п.

Оңорон бүппүт о5о дуоска5а карточканы сөптөөх түһүккэ туруоран биэрэр.

Бэрэбиэркэ. Ким сөпкө оңорбут хаарын кырааскалыыр. Дуоска5а үлэлээбит о5о эбии биир хаары бэйэтэ оңорон биэрэр.

5 түһүмэх. Остуоруйа. (9 мүн)Ханнык да норуот остуоруйатыгар кырдьык сымыйаны, үчүгэй куһа5аны баһыйар. Бу киһи-аймах үйэ саас тухары ба5арбыт ба5ата, кэлэр кэрэ кэми кэрэһэлиир ыра санаата буолар. Саха норуотун остуоруйата үс бөлөххө арахсар: олох-дьаһах, хамсыыр-харамай туһунан, дьиктилээх-алыптаах.

«Куобах» диэн саха остуоруйатын истиэ5ин. (Диск)

5 сорудах. Остуоруйаны аах. Бэлиэтэммит тыл падеһын быһаар. Этиини ырыт.

- Туох хара накааһай до5оор!... Абыр5аллыын, чычып-чааптыын, онноо5ор кутуйахтыын миигин куттууллар. Мин куттамматым бу аан дойдуга туох баарый? Туох да суох! Суох, суох, бу кэриэтин өлбүт ордук! Бараммын балай уубар түһэн өлүөм. Тыыннаах да буолан диэн, - дии-дии, Куобах күөл диэки ойуолаан испитэ. Арай күөлгэ чугаһаан иһэн иһиттэ5инэ, эриэн түөстээх Ба5а, күөлүн диэки ойуолуу-ойуолуу, хаһыытаан эрэрин истибит.

- Оо, айабыын, Куобах ба5айы сиэри иһэр. Уубар түһэ охсуум! Куттаннахпын да, куттаннахпыан! – Ба5а ууга «чолк» гынан хаалбыт.

Куобах хорос гына олоро түспүт.

- Көр эрэ, аан дойдуга мин да биир куттуурдаах эбиппин ээ! Кэбис, өлүөм суох. Төннүөххэ, - диэбит. Куобах тыа диэки ойуолуу турбут.

- Куобах то5о тыатыгар төнүннэ?

- Бэлиэтэммит тыл түһүгүн (падеһын) ый.

      Кутуйахтыын – туохтуун? Холбуу т.

      Куобах тыа диэки ойуолуу турбут. – этии чилиэнинэн ырыт.

Оңорон бүппүт о5о дуоска5а карточканы сөптөөх түһүккэ туруоран биэрэр.

Дуоска5а. Ким этиини ырытыай?

Бэрэбиэркэ. Ким сөпкө оңорбут хаарын кырааскалыыр. Дуоска5а үлэлээбит о5о эбии биир хаары бэйэтэ оңорон биэрэр.

Билигин аны бэйэ5ит куобах туһунан остуоруйа айарга холонуоххут. Куобахчаан диэн аат тылы 8 түһүккэ (падежка) туттан кылгас остуоруйата суруйуң. Көннөрү этиилэр да буолуохтарын сөп. Хас түһүккэ туттубуккутунан сыаналана5ыт.  Ким суруйбут тахсан аа5а-аа5а ыйаан иһэр.

Түмүк. (4 мүн)

Дьэ эрэ, ким элбэх бонуһу хомуйда. Түмүкпүтүн таһаардыбыт.

Тугу хатылаатыбыт?

Туохха үөрэннибит?

Дьиэ5э сорудах. Куобах туһунан араас аа5ар кинигэлэри туһанан суруйан кэлиэххит.

Бу уруокка то5о наар куобах туһунан кэпсэттибит? Быйыл 2011 сыл – куобах сыла түмүктэнэн эрэр. Куобах туһунан норуот тылынан уус-уран айымньытыгар ити курдук олус элбэх суруллубут. Куобах сылын, олоңхо5о этиллибитин курдук, эһиги а5ыс уон албаһы, то5ус уон куотар кубул5аты туйгуннук түмүктүүргүтүгэр ба5аран туран уруокпутун түмүктүүбүт. Бол5омто5ут иһин махтал!