Программалар
рабочая программа

МУНИЦИПАЛЬНОЕ КАЗЕННОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

«Бельтирская средняя общеобразовательная школа»

РАБОЧАЯ  ПРОГРАММА

по  родному языку (алтай тил)

Уровень  обучения  1- 4 класс                       начальное общее образование                        

Общее количество часов:  339 часов

Количество часов в неделю  по 2 часа в 1 классе  33 недели, по 3 часа  во  2 – 4 классах       Уровень базовый                                                                                                                                           

Программа разработана на основе авторской программы: К. К. Пиянтинова, Н.Б. Тайборина  «Алтай тилле иштеер программа» (1- 4 классы),

Горно – Алтайск, 2012 г.

Учебники:   «Таныктос»,  авторы: Барантаева М. А., Горно – Алтайск, 2011 г.,  1 класс «Алтай тил», авторы: Тайборина Н. Б., Самтакова А. В.,. Горно – Алтайск, 2013 г., 2 класс «Алтай тил», авторы: К. К. Пиянтинова, А. В. Белякова, Горно – Алтайск, 2012 г., 3 класс «Алтай тил», авторы: К. К. Пиянтинова, Горно – Алтайск, 2015 г.,   4 класс «Алтай тил»,  авторы: А. В. Белякова, К. К Пиянтинова, Н. Н. Сабина, Горно – Алтайск, 2013

с. Новый Бельтир, 2018 год

Jартамал сöс

                           Алтай тилле иштеер программа  Федерал эл-тергеелик ÿредÿ стандартка,  «Иштеер программаны тургузар некелте- ээжи (положение)» -   тайанып, К.К. Пиянтинова ла Н.Б.Тайборинанын тургускан «Алтай тилле иштеер программалар 1-4 класс» аайынча тургузылган. Баштамы школдын алдында турган тöс амадулар: оогош класстардын ÿренчиктеринин граждан ла кöгÿс кöрÿминин тöзöлгöзинин  тöзöп тыныдары; ÿренерге керектÿ ишти ле бойын бойы башкарып билеринин тöзöлгöзин тöзööри; уренчиктердин когус санаазын öскÿрери ле  jакшы кылык-jанга таскадары. Бу амадуларга jединерде «Алтай тил» деп предметтин учуры jаан.

                           Программада берилген материал jастыра jок бичиир ле коммуникатив билгирлер ле таскамал берер ууламjылу. Тӧрӧл тили — баштамы класстардын ÿренчиктерине бастыра  ÿредÿнин тöзöлгöзи, укаа-санаазына, jайалтазына  öзÿм берер ле албатызыла, jÿрÿмле таныжар аргалу. Баштамы класстарда тӧрӧл тилин ÿренери — ол лингвистика ÿредÿнин ле эрмек- куучынын таскадар системанын баштапкы бöлÿги болуп jат. Бöлÿктеҥ билип алганы баштамы школды божоткон ÿренчикке ÿредÿзин оноҥ ары улалтар арга берер.

Тöрöл тилин баштамы школдо ÿредеринин амадулары: -

- ÿренчиктерди тил билимнин тöс оҥдомолдорыла таныштырары ла шÿÿп сананарына ÿредип-таскадары;

 - ÿренчиктердиҥ коммуникатив билгирлерин: оос ло бичиир эрмек-куучынын jарандырары, диалог, монологло тузаланарына таскадары;

 - jастыра jок бичиирине керектÿ билгирлер берери.    

                           Национальный школдын «Ӱренер программаларында» баштапкы  класстарда тöрöл тилге неделе туркунына 3 час берилет. Айдарда, 1 – кы класста јыл туркунына 99 час берилет. Ол – бичикке белетеер öй лӧ бичикке ўредерине ле кычырып ўренип алган öйгö берилет. Бичикке ўренер öйдö уренчиктер таныктарла таныжып (Н. Б. Тайборина «Таныктöс»), берилген тексттерди кычырып јат. Бу öй ÿчинчи четвертьтин учына јетире болор.Кычырары ла бичииринин урокторы элий – солый берилер.

Кычырып ÿренери - курч сурактардын бирÿзи. Школго келген балдардын кычырыжынын кеми башка – башка болот; кем де кöндÿре сöстöрлö, кемде ÿйелеп кычырат. Методика билимде бÿткÿл сöстöрлö кычыртып ÿреткени мöрлÿ деп темдектелет. Кычырып билбес балдарды сöсти бÿткÿлинче ÿнле кычырып, кычырган сöстöрди сöсколбуларга, эрмектерге бириктирип, арайынан ÿн чыгарбай, бойында кычырарына ÿредер, бичиктерде берилген јакылталарга баштанар.

         Берилген программа мындый бичик – комплектке тайанган:

  «Таныктос»,  авторы: Барантаева М. А., Горно – Алтайск, 2011 г.,  1 класс «Алтай тил», авторы: Тайборина Н. Б., Самтакова А. В.,. Горно – Алтайск, 2013 г., 2 класс «Алтай тил», авторы: К. К. Пиянтинова, А. В. Белякова, Горно – Алтайск, 2012 г., 3 класс «Алтай тил», авторы: К. К. Пиянтинова, Горно – Алтайск, 2015 г.,   4 класс «Алтай тил»,  авторы: А. В. Белякова, К. К Пиянтинова, Н. Н. Сабина, Горно – Алтайск, 2013,  анайда ок алтай тилле иштеер тетрадьтарга тайанып: 1 класста «Бичиири Таныктӧскӧ» № 1, № 2, № 3, № 4, тургузаачызы Барантаева М. А., Горно – Алтайск, 2013 г., 2 класста «Алтай тил ÿредÿ бичикке иштеер тетрадь», тургузаачызы Белякова А.В., Горно – Алтайск, 2013 г.,  3 класста «Алтай тилле иштеер тетрадь», тургузаачызы Пиянтинова К. К., Горно- Алтайск, 2013 г., 4 класста  «Алтай тилле иштеер тетрадь», тургузаачызы Белякова А. В., Пиянтинова К. К., Сабина Н. В., Горно – Алтайск, 2013 год.

ПРЕДМЕТТИН (КУРСТЫН) ТЕКШИ ААЙЫ

           Алтай тилдин курсы «Jакшылашканы (Эзендешкени). Танышканы. Алтай таныктар» деп айалганан башталат. Менин шÿÿлтемле, тилин билбес балдарды  курстардын баштапкы ла кÿндеринен ала озо ло баштап jакшылажып (эзендежип) ÿредер керек. Балдар «Бу меге керек, алтай тилди ÿренедим» деп шÿÿлтеге келер учурлу.   1-кы класста берилген  99 час эки боликке болинер:  1.Бичикке уредерине белетеер ой  2. бичикке уредер ой ло кычырары .   Курста бу бöлÿктер бой-бойыла колбулу öдöт.    Бичиирге ÿредер öйдö ÿренчиктер кычырарга ла бичиирге ÿренет. Бу öйдö кычырары ла бичииринин урокторын башка анылабай, бир ле урокто кычыртып, кычырганын бичидип  jат. Сöсти ÿйелерге бöлип эмезе ÿйелерди сöстöргö бириктирип, сöстöрдöн эрмектер тургузарына ÿредер. Кажы ла таныкла таныжып тура, ол ÿндÿ эмезе туйук, туйук табыштар ÿнгÿр ле тунгак болгонын билип аладылар. Ўндÿлер кыска ла узун болуп турганын сöстöр ажыра таныштырар. Кыска ла узун ÿндÿлер сöстин лексический учурын öскöртип турганын кöргÿзер. Бичикте берилген тексттерди jаныс ла кычыртып эмес, анайда ок ол текстке ÿредÿчи сурактар тургузып, ого кару бередилер. Jылдын учында балдар бойлоры текстке сурактар тургузар. Анайда ок, бойлорынын кöргöнин, укканын, кычырганын куучындадып ÿренер.   «Грамматика, чын бичиири ле оос ло бичиир куучын – эрмекти темиктиреринде» деп бöлÿгинде баштапкы класстын ÿренчиктерин таныктардын ÿйе бÿктерин, таныктарды, ÿйелерди, сöстöр лö эрмектер бичидер. Суракту эрмектердин учында сурак темдек тургузарына, кыйгылу эрмектердин учында кыйгылу темдек тургузып ÿредер. Jылдын учында ÿренчиктер 3-4 сöстöн турган 3-4 эрмектÿ текстти бойлоры тургузып билер учурлу. Бичикте берилген таскадуны эмезе текстти jастыра jогынан бичиир.

                       Программа «Алтай тил» деп предметтиҥ  аргаларыла «Филология»  ууламjыныҥ ÿредÿлÿ тöс задачаларын бÿдÿрерине ууландырылган. Тöс задачалар: Россияда кöп тилдер ле культуралар бой-бойлорыла колбулу, ол ок öйдö кажы ла албатыныҥ  тили — ол оныҥ ук албаты болгонынын тöзöлгöзи деп оҥдомолло таныштырары; оос ло бичиир диалог ло монолог эрмек-куучынын jарандырары; коммуникатив билгирлерин jарандырары; ÿренчиктердиҥ ич-санаазын, jакшыны, jарашты сезерине, оны баалап билерине таскадары; jайаан jайалталарына öзÿм берери. Тургузылган амадуларга jедерге бир канча практический задачаларды бÿдÿргени болужар: -ÿренчиктердин эрмек-куучынын, шÿÿп билерин, «санаазында кӧрӧрин» таскадары, тилдиҥ эп-аргаларын эрмек- куучыннын амадузына, ӧдÿп  jаткан айалгазына келиштире талдап,  тузаланып билери; -баштамы класстыҥ ÿренчиктерине тил, тилдиҥ системазы: лексика, фонетика, графика, орфоэпия, морфемика (сӧстиҥ бÿдÿми), морфология ла синтаксис керегинде эҥ башкы билгирлер берери; -эрмек-куучыныныҥ культуразын тыҥыдары, чын бичиир, кычырар, диалогто туружар, jаан эмес оос монолог ло тексттер тургузып билерине таскадары; -тӧрӧл тилин баалап, оны чеберлеер, jарандырар ла тилин билерге jилбиркедер, бойынын эрмек-куучынын  jарандырар куун таскадары; Программада алтай тилдин систематический курсынын тургузылган аайы: -  тилдин системазы (лингвистика билгирлердин тӧзӧлгӧзи): лексика, эрмек-куучыннын табыштары ла орфоэпия, графика, сӧстиҥ бÿдÿми (морфемика), грамматика (морфология ла синтаксис); -  чын бичиири ле токтой тÿжер темдектер (пунктуация); -  эрмек-куучынды таскадары. Курс концентрический ээжиле тургузылган: грамматиканыҥ бӧлÿктерин, темаларын кажы ла класста ÿренер. Программаны мынайда тургусканы ÿренчиктер jaны теманы ÿренерге белен болгонын ajapap, ÿренер материалды табынча теренжиде берер ле грамматиканыҥ теориязын, чын бичиирин ле эрмек-кууучынын таскадарын бир уунда бой-бойыла колбулу ÿренер арга берип jaт. Программаныҥ материалы баштамы класстыҥ ÿренчиктерине тилдиҥ системазы, турган аайы (структуразы) керегинде текши jeтирÿ берер, алтай литературный тилдиҥ бир кезик ээжилериле таныштырып, олорло тузаланарына таскадар. Орфографияны, пунктуацияны ÿренгени, ÿренчиктердиҥ оос ло бичиир эрмек-куучынын таскатканы программада тургузылган практический задачаларды (тилди jÿрÿминде тузаланары) бÿдÿрер арга берет, ÿренчиктердиҥ культуразын бийиктедер билгир-таскамал берет. Программаныҥ база бир ууламjызы: тил - улус бой-бойыла колбу тудар (тил алыжар) арга ла албатынын национальный культуразы деп оҥдомолды баштамы класстардыҥ ÿренчиктерине аайлап аларга болужары; алтай тил - алтай албатыныҥ тӧрӧл тили, ол орус тилле коштой Алтай Республиканын окылу тили деп билери. Тилдиҥ табыш-таныктары, лексиказы, сӧстин бÿдери, морфология ла синтаксизи бой- бойыла тудуш, ич колбулу. Программада ÿренер jeтиpÿлep, оҥдомолдор, ээжилер олорды буспай, бирлик системада берилген. Тилдин башка-башка единицаларыла таныжып, ÿренчиктер олордын бой-бойыла колбулу, тудуш болгонын билип алар. Морфологияла, синтаксисле, сӧстин турган бÿдÿмиле, таныктардын бичилериле таныжары модель-схемаларла иштегени ажыра ӧдӧт. Тилдин башка- башка jаныла танышканы ÿренчиктерге тилди эптÿ тузаланар билгир берет, кӧгÿс санаазы ӧзÿм алынат. Программада тӧс аjарулардын бирÿзи «Текст», «Эрмек» деп темаларга эдилген. Бу темалар ÿренчиктердин коммуникатив билгирлерин таскадып быжулаар. Текстле иштеери ÿренчиктерден эрмек- куучын керегинде jетирÿлерди, тилди билерин некейт. Олор берген тексттерге тайанып, бойлоры эрмек-куучын ӧдÿп турган айалгага, амадузына келиштире башка-башка бÿдÿмдÿ тексттер (jeтирÿ эдер, jурамал, шÿÿген учурлу) тургузарга ÿренет. Тексттердин турар аайын буспай, шÿÿлтени колбулу, japт айдарга, бичиирге таскайт. Эрмекле иштеери ÿренчиктерди эрмекте сӧстӧрдиҥ турар аайыла, учур согултала оос куучынында тузаланып билер, бичикте керектÿ темдектерди тургузар таскамал берет. Синтаксис ажыра сӧстӧрдин кубуларыла таныжат, jacтыpa joк бичиирге ле эрмек- куучынды тургузар билгирлер алат. Программа онойдо ок алтай тилдин лексиказы керегинде jетирÿ берет. Лексикала, сӧстин лексика учурыла танышканы ÿренчиктерге jÿpÿмде сӧстиҥ учурын билерге, сӧсти аjарынкай, чебер тузаланарына, куучынга келиштире керектÿ сӧсти талдап билерине таскадат. Тӧрӧл тилиниҥ сӧзлигинин байлыгыла таныштырат. «Эрмек-куучыннын табыштары» деп бӧлÿк табыштар ла таныктарды ылгаштырар, табыштарды бичикте чын темдектеп билерин некейт. Табыштарды чын айдып, угуп билери, кычырып, угуп, куучындап, бичип билерине камаанын jeтирет. Сӧстӧрди jacтыра joк бичип билери, эрмекте керектÿ токтой тÿжер темдектерди чын тургузары сӧстиҥ учурлу бӧлÿктерин, орфограмманы, куучын-эрмектин бӧлÿктерин таныыр, бой-бойынан ылгаштырып билерине тайанат. Орфограмманы танып, онын бÿдÿмин ылгаштырып, кандый ээжиге кирип турганын, ол ээжи аайынча керектÿ иштерди бÿдÿрип билери jacтыра  jок бичип билеринин тӧзӧлгӧзи болот. Программада берилген материал ÿренчиктерди шиҥдеерге, бириктире кӧрÿп шÿÿлте эдерге, тÿндештирерге, тÿнейин-башказын табарга, бир темдекти шиндеп, ондомол чыгарарга (индукция), эмезе ондомолды темдектер ажыра керелеп japтaapгa (дедукция), тилдин единицаларын кандый бир темдеги аайынча бӧлÿктерге бириктирерге эмезе олордын ээчий турар аайын тургузып (систематизация) билерге керектÿ эп-аргаларды тузаланарга таскаарынын тӧзӧлгӧзин jeткилдейт. Мындый эп-аргаларла иштегени ÿренчиктердиҥ сагыжын, эрмек-куучынын  jарандырар арга берет ле тилди, эрмек-куучынды jaшы билерге кÿÿнзедет. Программа онойдо ок jетирÿлерле иштеерге керектÿ билгирлер таскадарына ajapy эдет. Тӧрӧл тилин ÿренип тура, ÿренчиктер керектÿ jетирÿлерле иштеериниҥ культуразыла таныжат: канайда кычырар, бичиир, бичикле иштеер, тилдиҥ сӧзликтерин тузаланар. jетирÿлер башка-башка эпле берилет: текст, jypyк, таблица, схема, сӧстин, эрмектин модели, болушчылар. Ӱренчиктер тилдин единицаларын шиндеерге, онын учурын japтaapгa, алган jетирÿни келиштире кубултарга, japтaapгa, бойлоры jeтиpÿ тургузарга, самара бичиирге, уткуул тексттер тургузарга, jaaн эмес сочинениелер бичиирге, jaйaaн иштердин jyyнтызын тургузарга, класстыҥ газедин белетеерге ÿренип алар. Программа проект иштер ӧткÿрерин темдектейт. Проект иштер ÿренчиктердин билгир алар ижин эрчимдейт. Проекттер урокто билип алганын быжулаар, теренжидер арга берет, ÿренчиктердин jaйалталарына ӧзӧр айалга тӧзӧйт, нӧкӧрлӧриле, jaaн улусла кожо jeдимдÿ иштеерге, иштиҥ аайын (кем нени эдетенин) озодон темдектеп, чокымдап билерине, керектÿ jетирÿлерди jyypra, бир аайына экелерге таскадат.

ӰРЕДӰНИН ТÖС (БАЗИСНЫЙ) ПЛАНЫНДА ӰРЕДӰ ПРЕДМЕТТИН

(КУРСТЫН)  JЕРИ

                Баштамы школдо алтай тилди ÿренерине 339 час берилет. Баштапкы класста 33 час, 2- 102 час, 3 класс – 102 час, 4 класс-   102 частан берилет. Айдарда, бастыра jаба – 339  час (1 класс- 33 час, 2 – 4 класс - 34 неделеге келижет).

ӰРЕДӰ ПРЕДМЕТТИ (КУРСТЫ) ӰРЕНГЕНИНИН ТУРУЛТАЛАРЫ

              Программа баштамы школды божодып jаткан ÿренчиктер личностный, метапредметный ла предметный турулталарга jединерин jеткилдейт.

Ӱренчиктин бойыныҥ (личностный) турулталары

1. Бойынын Тöрöлиле, албатызыла, Россиянын тÿÿкизиле оморкоор кÿÿн-санаа таскадары; бойынын албатызын, угын билери, Россияда башка-башка ук албатыларды   баалаары; эбире улуска, телекейге ачык кÿÿндÿ, jакшы ла jаманды ылгап билер кижи таскадары.

2. Эбире телекей ар-бÿткенле, албатыларла, олордын культураларыла, кудай jаҥыла бирлик колбуда турганын айлаар кӧрÿм таскадары.

3. Öскö албатылардын тÿÿкизин, культуразын, ӧскӧ кижиниҥ санаа-шÿÿлтезин тооп jÿрерине таскадары.

4. Öзÿп, кубулып jаткан телекейде (jÿрÿмде) jылыйбай, ого ÿренижип темигерине керектÿ билгирлер таскадары.

5. Ӱренип турган кижи эл-jоннын алдында каруулу, некелтелÿ деп билери ле jÿрÿмде ÿредÿ алар иштин учурын, ÿредÿ онын бойына не керектÿзин аайлаары, оныла башкарынары.

6. Jакшы кылык-jаннын ээжи-некелтелерин ле jÿрÿмде ончо улус тен, jайым дегенин аайлаганы аайынча, бойын бойы башкарарга, бойынын кылык-jаны учун каруулу болорына таскадары.

 7. Jакшыга тартылар, jакшыны баалаар, сезер кÿÿн таскадары.

8. Jаан улусла, кураа балдарла кожо нак иштер, ачынышту айалга тöзöбöс, блаашту керекти токыналу jартап ийер билгир таскадары.

9. Ак-чек jÿрер, эдинер-тудунар не-немени, кӧгÿс байлыкты сезер, чеберлеер кÿÿн таскадары.  

                                                                                               Метапредметный  турулталар

1. Ӱредÿлÿ  иштин амадузын, задачаларын бойына алынар ла ого jединерге болушту эп- арганы таап билерине таскадары.

2. Ӱредÿлÿ ишти онын задачазын, бÿдÿрер айалгазын аjарып, пландаар, шиндеер ле турултазын кӧрӧр билгирлерге таскадары, болушту аргаларды талдап билери.

3. Jетирÿни эдеринде темдек-символдорды тузаланары.

4. Коммуникатив ле билгир аларынын задачаларын бÿдÿреринде эрмек-куучыннын эп- аргаларын ла аргаларды эрчимдÿ тузаланары.

 5. Керектÿ jетирÿни табарга, jуурга, шиндеерге, бириктире кӧрÿп, керектÿзин талдап, келиштире jазап, белетеерге бар аргаларды (справочниктерди) тузаланып билери.

6. Бичилген марыла, жанрыла башка тексттерди тургузылган амаду, задачалары аайынча кӧгÿске алынып кычырарына темигери; бойынын айдарга турганын эрмек-куучыннын задачазына келиштире  jарт тургузар ла тексттерди оосло, бичип тургузарына  таскаары.

 7. Логический действиелерле тузаланып билери: тÿҥдештирери, шиндеери, бириктире кӧрӧри, тÿп шÿÿлте чыгарары, бÿдÿм темдектери аайынча бӧлиири, не неден улам (ненин учун) болгонынын шылтагын табары, шÿÿри, таныш ондомолдорго кожоры.

8. Диалогты ӧткÿрип ле куучындажып турган кижини угуп билери.

9. Текши амаду тургузып ла ого jединер аргаларды темдектеп билери; бирлик иште кем нени эдерин ÿлежип, jартажып jӧптӧжӧри; бой-бойынын эткенин шиндеп билери, бойыныҥ кылык-jанын ла ӧскӧ улустыйын  кӧрÿп билери.

 10. Jӧп эмес сурактардын аайына токыналу, эки jанынын jилбÿлерин аjарып чыгары.

11. «Алтай тил» деп предметтин ÿренер материалы ажыра эбире jÿрÿмде ӧдÿп турган кубулталар, процесстер, не-неме керегинде бойынын ӧзÿмине келиштире билери.

12. Алтай тилле ÿренер материал аайынча баштамы школдо бичиктерле, ӧскӧ дӧ  jетирÿ алар аргаларла (онойдо ок ÿредÿлуÿ модельдерле) иштеп билери.

Предметти ÿренериниҥ турулталары

1. Россия кӧп  тилдердиҥ ла культуралардыҥ орооны деп билип алары; тил — албаты бойын албаты деп сезеринин тӧзӧлгӧзи деп билери.

2. Тил — албатыныҥ национальный культуразы ла улус бой-бойыла куучындажар арга деп аайлаары; орус тил Россия Федерациянын эл-тергеелик тили, башка-башка ук албатылардын бой-бойыла куучындажар аргазы деп билери.

3. Оос ло бичиир jакшы эрмек-куучын кижинин текши культуразынын ла гражданский  позициязынын кӧргÿзÿзи деп билери.  

4. Алтай тилдин ээжи — некелтелериле (орфоэпиянын, лексиканын, грамматиканын, орфография, пунктуациянын), эрмек-куучыннын этикет ээжилериле танышкан кеминче тузаланып билери.

 5. Куучыннын амадузын, задачаларын, тузаланар аргаларын ла  айалгаларын ылгаштырып билер ле jаан эмес монолог эмезе текст тургусканда,коммуникатив задачага jединерге олорды тузаланар темигÿ берери.

 6. Jастыра jок бичиш кижиниҥ культуразынын база бир jаны деп ондоор ло бойынын тургускан эрмектеринин, текстти бичигенде, орфографиянын керектÿ ээжилериле тузаланып билери, токтой тÿжер темдектерин чын тургузары. Бичигенин шиндеп билери.

7. Тилдин единицаларыла иштеер ÿредÿлÿ иштин аайын билери, алган билгирлериле практический, коммуникатив задачалардын аайына чыгарга тузаланып билери.

8. Тилдин тӧс единицаларын ла темдектерин таныыр, олорды шиндеер, эрмек- куучыннын айалгазына келиштире тузаланып билери.

  ӰРЕДӰ  ПРЕДМЕТТЕ (КУРСТА) НЕНИ ӰРЕНЕРИ

Бичикке ÿредери ле эрмек – куучынды таскадары

 Оос эрмек – куучынды темиктирери (добукварный период)

Бичикке белетеер öйдö бичикте берилген темалар аайынча сöстöр, сöсколбулар, эрмектер ле колболу эрмек – куучын тургузары.(Ўредÿчинин талдап алган бичиги Н.Б. Тайборина «Бичиктöс»).      

Эрмек – куучын эрмектерден турары.Эрмекти бичигенде, јаан таныктан баштаары, учында точка тургузары. Эрмекти схемала кöргÿзери.

Эрмекте кем? Не?Деп сурактарга кару берип турган сöстöрди табып, алдынан бир чийў тартары. Эрмекте эдилге темдектеген сöстöр нени эдип јат? Канайып јат? Деп сурактарга кару берери, олордын алдынан эки чийў тартып кöргўзери.

 Сöс табаштардан турары. Табыштар ÿндÿ ле туйук болоры. Сöсти схемала кöргÿзери (ÿндÿлерди – кызыл тöрттолыкла, туйуктарды – кöк торттолыкла).

Колбулу эрмек – куучын. Бир канча сюжетный јуруктарла куучын тургузар.Јартап турган ойындар эмезе бойынын јилбÿлери керегинде јаан эмес куучын тургузар.

Ару бичиири. «Бичиири 1,2,3,4» тетрадьта берилген таныктардын элементтерин чын бичиири, ого тÿней јуруктар јураары.

Бичикке ÿредер öй

Табыштар ла таныктар. Эрмек – куучыннын табыштары.Табыш ла таныкты ылгаштырары. Табышты айдары ла угары, таныкты бичиири.Таныктын ады ла табыш. Табыш ла таныкты тÿнейлештирери. Сöстöрдö табыштарды шиндеери. Сöстö табыштардын тоозы ла турган аайы.  Ўндÿ ле туйук табыштар.

Ўндÿ табыштар.Ўндÿ табыштар, олорды темдектеген таныктар. Кату ла јымжак ÿндÿ табыштар.Модельдерле иштеери: сöстин турган табыштарынын моделин тургузары. Берилген модельдерге келиштире сöстöр табары.Узун ÿндÿлер, сöстин учуры кубуларында олордын камааны. Узун ÿндÿ табыштарлу сöстöрди чын айдаары ла бичиири.

Элес айдылар ÿндÿлерлÿ сöстöрлö таныштырары, олорды чын айдары ла бичиири. Сöстин бажында э танык бичилери, је айтканда э ле е таныктар тÿней табыштар берери. Олорды чын кычырары ла бичиири.

Туйук табыштар. Туйук табыштар ÿнгÿр ле тунгак болоры.Эжерлÿ туйук табыштар: б – п, д – т, г – к, ж – ш.Сöстин учында турган тунгак туйуктар ÿнгÿр эжерине кöчöри.Эжери јок ÿнгÿр ле тунгак табыштар. Олорды темдектеген таныктар.Ўнгÿр ле тунгак туйуктарды ылгаштырарынын эп – аргалары.                                                                            

Алтай тилде кату ÿндÿлерле (а, о, у, ы) кожо турган (к,г) табыштар кату айдылары. Кату ÿндÿлер ле кожо турган (к,г) табышту сöстöрди jымжак ÿндÿлерле турган(э/е, ö,ÿ,и,) табыштарлу сöстöрлö тÿнейлиштирери. Сöстин бажында турган б танык(п)  табышка jуук табыш берери.

Су  - алтай (й) табышту сöстöрди орус тилде (я) табышту сöстöрлö булгаштырбазы. Л танык jымжак ÿндÿлерле кожо турганда, jымжак (л) табыш бÿдÿрери. Ондый табышту сöстöр бичигенде jастыралар божотпозына таскаду иштер.

Д таныктан башталган соöстöр, олорды чын айдары ла бичиири.

Экиленген туйук табыштарлу сöстöр.Олорды чын бичиири. Табыштарыла таныктары келишпей турган сöстöр: кечире, jалмуур, атту ла о.ö .

Орус тилден кирген ÿндÿ ле туйук табыштар. Олордын сöстöрдö чын бичилери.

Танмалык. Алтай тилдин танмалыгы, ондо табыштардын турар аайы. Танык – табыш темдектеер темдек. Таныктардын турган аайын ла олордын аттарын кöгÿске аларына таскадар иштер. Сöстöрди танмалык аайынча ээчий – деечий тургузары.  Сöзликтерде сöстöрди танмалык аайынча тургусканыла таныштырары.

Сöс  лö ÿйе. Сöс – ÿренер, шиндеер объект. Сöстин учуры.Сöстöр предметтерди адаары. Сöстöр jÿзÿн –jÿÿр темдектерди ле эдилгелерди адаары. Тазылы jаныс сöстöр, омонимдер.

Ўйе. Сöсти ÿйеге бöлиири. Ўйе бÿдÿреринде ÿндÿ табыштардын учуры.Ўйелерден сöс тургузаары. Башка – башка сöстöрди ÿйелерге бöлиири. Кезик сöстöр бир ÿйенен турары:ат, уй, ээ,туу. Ла о.ö. Сöслö ÿйени ылгаштырары.

Согулта.Бичикте согултаны темдектеери.

Сöс  лö эрмек. Сöс лö эрмек.Эрмектерле иштеери: эрмекте канча сöс, олордын турган аайын солыыр, эрмекти кыскартар, кенидер ле о.ö. Эрмектин учында тургузар  сурак темдек, кый темдек, точка.

Сöстöрди јолдон  јолго кöчÿрери. Й таныкту сöстöрди јолдон  јолго кöчÿрери. Экиленген ле узун ÿндÿ сöстöрди  јолдон   јолго кöчÿрери. Сöстöрди

        Бичикке белетеер  öй – 9 час        

1.        Тетрадьла таныштырары        1ч.

 јолдон јолго кÿчÿрер таскадулар.                                                              

Сöстöрди  јаан таныктан баштап бичиири. Сöстöрдö јаан таныкты бичииринин ээжилериле таныштырары: улустын ады – јолы,  јрлердин ле суулардын,  јурттардын ла городтордын, оромдордын аттары, тындулардын чоло аттары.                                    

             Эрмек-куучынла колбулу иштер. Угары. Оос эрмек-куучынньпг амадузын, одор айалгазын ондооры. Уккан тексттен керектÿ jeтиpÿни аайлаары, тексттиҥ тӧс шÿÿлтезин japтaapы, сурактардын болужыла не керегинде айдылганын куучындаары. Куучындаары. Эрмек-куучыннын задачазы аайынча тилден керектÿ аргаларды талдаары. Эрмек-куучыннын диалог бÿдÿмиле тузаланып билери. Куучынды баштап, jӧмӧп, божодып, бойына улустын ajapyзына тартып билери. Ӱредÿниҥ задачазына келиштире оос монологло (jypan айдары, jeтиpÿ эдери, шÿÿп айдары) тузаланып билери. Ӱредÿде ле нӧкӧрлӧри ортозында куучындашканда, этикет ээжилерди тузаланары (jакшылажары, бурузын алынары, быйанын айдары, суракту баштанары, о.ӧ). Орфоэпиянын ээжилерин буспай, ÿнле анылап куучынданар. Кычырары. Кычырган текстти аайлаары. Керектÿ материалды (суракты) табарга талдап кычырары. Текстте бар jeтиpÿни табары. Текстте jeтиpÿге тайанып, кÿч эмес шÿÿлтелер чыгарары. Тексттеги jeтиpÿни келиштире, бириктире айдып билери. Тексттиҥ содержаниезин, тилиниҥ анылузын, тургускан аайын шиндеери, ол керегинде бойынын сананганын айдары (jук таныжар, билзин деп некебес). Бичиири. Бичиириниҥ ээжилерин буспай, чын, jaкшы бичиири. Ӱренген ээжилер аайынча кӧчÿрип бичиири, кычырганы аайынча бичиири. Уккан, кычырган тексттин содержаниезин толо эмезе талдап бичиири. Japaгaн темала (кӧргӧни аайынча, кычырган чумдемел аайынча, сюжетный jуруктар эмезе бир канча jypyк аайынча, jypyкчылapдын jуруктарынын репродукциязы аайынча, видеозапись аайынча ла о.ӧ.) бойлоры jaaн эмес тексттер (сочинение) бичиири. Бичикке ÿредери Фонетика. Эрмек-куучыннын табыштары. Сӧстӧ табыштардын тоозы ла ээчий турган аайы. Бир эмезе бир канча табыштарыла башкаланып турган сӧстӧрди тÿҥдештирери. Сӧстӧрдиҥ табыштарынын модельдерин тургузары. Сӧстӧрдиҥ модельдерин тÿҥдештирери. Керектÿ модельге сӧстӧр табары. Ӱндÿ ле туйук, ÿнгÿр ле тунгак туйук табыштарды ылгаштырары. Ӱйе. Сӧсти ÿйелерге бӧлиири. Согулта тÿшкен ÿйени табары. Согулта сӧстӧрдин учурын ылгаштырары. Графика. Табыш ла таныкты ылгаштырары: танык - табышты бичикте темдектеер темдек. Танмалыкла таныжары. Кычырары. Ӱйелеп кычырарына ÿредери. Ӱйелерле, бÿткÿл сӧстӧрлӧ кӧнÿ ÿренчиктиҥ эрмек-куучынынын кеми аайынча кычырары. Сӧстӧрди, сосколбуларды, эрмектерди, кыска тексттерди кӧксине алып кычырары. Токтой тÿжер темдектерди ÿнле анылап кычырары. Jaaн  эмес тексттерди, ÿлгерлерди чокым-japт кычырары. Бичиири. Бичиирине салынган некелтелерди будурери. Бичигенде, досконын, тетрадьтын бугинин кемин сезери. Jaaн ла кичинек таныктарды бичиири. Таныктарды, бир канча таныкты, ÿйелерди, сӧстӧрди, эрмектерди гигиена некелтелерди буспай, бичиири. Айдылары ла бичилери башкаланбас сӧстӧрди ÿредучинин кычырганы аайынча бичиири. Текстти чын кӧчÿрип бичииринин эбине таскадары. Бичикте бар графический аргаларды (сӧстӧрдин ортозында божоткон jepлepди, сӧсти jолдон jолго кӧчÿреринин темдегин)билери. Сӧс ло эрмек. Сӧс - ÿренер, шиндеер материал деп аайлаары. Сӧстиҥ учурын шиндеери. Сӧс лӧ эрмекти ылгаштырары. Эрмекле иштеери: сӧстӧрди анылаар, турган аайын солыыр. Эрмекти айдар ÿн. Эрмектердиҥ моделин тургузар. Чын бичиири (орфография). Чын бичииринин ээжилериле таныжары: - сӧстӧрди башка бичиири; - эрмекти, ӧс аттарды jaaн таныктан баштап бичиири; - сӧстӧрди ÿйелеп кӧчÿрери; - эрмектиҥ учында токтой тÿжер темдектер. Эрмек-куучынды таскадары. Бойы кычырган, уккан текстти аайлаары. Бир канча jypyклa, ойындары керегинде, бойынын кӧргӧни аайынча, болушту сӧстӧргӧ тайанып, jaaн эмес куучындар тургузары.

                  Систематический курс Фонетика ла орфоэпия. Ӱндÿ ле туйук табыштарды ылгаштырары. Сӧстӧ согулталу ÿйени табары. Ӱнгÿр ле тунгак туйуктарды ылгаштырары. Эжерлÿ туйуктарды ылгаштырары. Сӧсти ÿйелерге бӧлиири. Ӱнду табыш ÿйе бÿдÿрери. Ӱйе согулта ла учур согулта (эрмектерде). Орус тилден кирген сӧстӧрдӧ бичилер таныктар. Ӱндÿ табыштар кату ла jымжак болоры. Сӧсти табыш-таныктарыла ылгаары (таныштырар, je билзин деп некебес). Узун унду табыштар. Элес унду табыштар. Э лее таныктар. Фонетика ла орфоэпия. Ӱндÿ ле туйук табыштарды ылгаштырары. Сöстö согулталу ÿйени табары. Ӱнгÿр ле тунгак туйуктарды ылгаштырары. Эжерлÿ туйуктарды ылгаштырары. Сöсти ÿйелерге болиири. Ӱндÿ табыш ÿйе бÿдÿрери. Ӱйе согулта ла учур согулта (эрмектерде). Орус тилден кирген сӧстӧрдӧ бичилер таныктар. Ӱнду табыштар кату ла jымжак болоры. Сӧсти табыш-таныктарла ылгаары (таныштырар). Узун ÿндÿ табыштар.Элес ÿндÿ табыштар.

Графика. Табыштар ла таныктарды ылгаштырары.Танмалыкты билери. Сӧзликтерле, каталогло иштегенде, танмалыкты тузаланары.

 Сöс. Сӧстиҥ лексика учуры. Сӧс не-немени адаары (номинатив учуры). Бир учурлу ла кӧп учурлу сӧстӧр. Сӧстиҥ чике ле кӧчÿре учуры.  Синонимдер, антонимдер. Лексика ажыра эбире не-неме, ар-бÿткендеги кубулталар керегинде билерин теренжидери. Су-алтай ла ӧскӧ тилдеҥ кирген сӧстӧр. Синонимдердиҥ, антонимдердиҥ сӧзлигиле иштеери. Омонимдер. Бузулбас сӧсколбулар.

         Сöс, сöстин бÿдÿми. Сӧстиҥ учурлу бӧлÿктери: тазыл, кожулталар. Тазылы jаныс сöстöр. Бичикте тазылы jаныс сöстöрдин  сöзлигиле иштеер.  Кожулталар.  Сöс бÿдÿрер ле сöс кубултар кожулталар. Сöстин тазылы токтогон тунгак туйук ÿнгÿр эжерине кöчöри.

Куучын-эрмектин бöлÿктери.

Адалгыш. Адалгыштын текши учуры ла сурактары. Öс лö текши адалгыштар. Адалгыш  jаныс ла кӧп тоодо турары. Адалгыштар кубулткыштарла кубулары.  Улантылу  адалгышла эрмекте тузаланып билери. Мензинер адалгыштар.

Jарталгыш. Jарталгыштар предметтердин темдектерин кӧргÿзери: öнин, кемин, бÿдÿмин, амтамын, jерин, кылык-jанын ла о.ö. Эрмек-куучында jарталгыштардын учуры. Jарталгыш адалгышла колбожоры. Учуры jуук, удура учурлу jаталгыштар.

Тооломо. Предметтин турган тоозын ла ээчий турган тоозын кöргÿзер тооломолорло таныжары. Тооломолорды адалгыштарла колбоштырып, эрмектер тургузары.

         Солума. Jÿзÿннин солумалары. Эрмек-куучында jаныс ла  кöп тоодо турган адалгыштарды jÿзÿннин солумаларыла солуп билери.

Глагол. Глаголдын текши учуры: предметтердин эдилгелерин темдектеери. Глаголдын сурактары нени эдип jат? Нени этти? Нени эдер? Глаголдын öйлöри. Эрмек-куучында глаголдын учуры. Глагол ло адалгыштын колбожоры.

Кубулбас. Кубулбас. Кубулбастын текши учуры. Кубулбасты глаголло колбоштырып билери. Эрмек-куучында кубулбастардын учуры; эрмекте кубулбастардын учурын jартап билери. Тексттен кубулбастарды таап, кандый сöслö колбошконын jартаарга таскадар.

Эрмек. Эрмек — эрмек-куучыннын единицазы, онын учуры, темдектери: шÿÿлтени чыгара айдат, сöстöр бой-бойыла колбожот. Эрмектеги учур согулта. Эрмек, сӧсколбу.  Эрмекте сöстöр учурыла, кожулталардын болужыла колбожоры.

Эрмектиҥ члендери. Эрмектин тӧс лӧ эчеҥи члендери. Кычыру сӧстӧрлÿ эрмектер.Эрмекти члендериле ылгаар.

Тегин ле колболу эрмектер. Чике куучынду эрмек.

Текст. Тексттиҥ темдектери: бир тема, тӧс шÿÿлте, эрмектер учурыла бой-бойыла колбулу болоры. Тексттиҥ темазы, тӧс шÿÿлтези. Бажалык. Тексттин турар аайы: бажы, тӧс бӧлÿги, учы. Абзац. План. Тексттин бÿдÿмдери: jетирÿ эдер, шÿÿген учурлу, jурамал.

Jыл туркунына ÿренгенин катап кӧрӧри.

Программанын  байлык ууламjылары.

            Программанын материалы баштамы класстын ÿренчиктерине тилдин системазы, турган аайы (структуразы) керегинде текши  jетирÿ берер, алтай литературный тилдин бир кезик ээжилериле таныштырып,олорло тузаланарына таскадар. Программанын база бир ууламjызы: тил- улус бой-бойыла колбу тудар (тил алыжар) арга ла албатынын национальный культуразы  деп ондомолы баштамы класстардын ÿренчиктерине аайлап аларга болужары; алтай тил- алтай албатынын тӧрӧл тили, ол орус тилле коштой Алтай Республиканыҥ оокылу тили деп билери. Программада берилген материал ÿренчиктерди шиндеерге, бириктире кӧрÿп шÿÿлте эдерге, тÿҥдештирерге, тÿнейин-башказын табарга, бир темдек шиндеп, ондомол чыгарарга, эмезе кандый бир темдеги аайынча бӧлÿктерге бириктирерге эмезе олордын ээчий турар аайын тургузып билерге керектÿ эп-аргаларды тузаланарга таскаарынын тӧзӧлгӧзин jеткилдейт. Мындый эп-аргаларла  иштегени ÿренчиктердин сагыжын, эрмек-куучынын jарындырарга арга берет ле тилди, эрмек-куучынды jакшы билерге кÿÿнзедет.   

1-кы класстыҥ ÿренчиги тил jанынан чын айдып ла темдектер берип билер учурлу:

- тӧрӧл тилиниҥ табыштарын: ÿнду (кату, jымжак), туйук (ÿнгÿр ле тунгак);

- предметтерди адап турган сӧстӧрди ылгаштырар:

- табыштарды ла таныктарды, ÿндÿ ле туйук табыштарды, jымжак ла кату ÿндÿлерди;

- табышты, ÿйени , сӧсти;

- сӧс лӧ эрмекти;                                                                      

кыскарта jартаар:

- табыштардын темдектерин

- ээжи аайынча керектÿ таныкты бичиирин;

ÿредÿле таскамал jакылталарды бÿдÿрерин:

- эрмек – куучыннан эрмекти ле сӧсти ылгаштырып анылаарын;

- тӧрт – беш табыштан турган сӧстӧрдин табыштарын, таныктарын шиндеп jартаарын;

- эрмекти, кижиниҥ, сууныҥ, jерлердиҥ аттарын jаан таныктан бичиирин;

- эрмектин учында керектÿ токтой тÿжер темдекти тургузарын;

- ÿредÿчиниҥ кычырганыла, таҥынаҥ бойы сӧстӧрди, 4 – 5 сӧстӧҥ турган эрмектерди jастыра jок бичиирин.

             2-чи класстын ÿренчиктери фонетико –графический билгирлерле онон ары таныжат, баштапкы класста ÿренгенин катап  быжулайт. Ӱренчиктер экинчи класста таныжат:  - алтай танмалыкта таныктардын турган аайыла, аттарыла; - ÿндÿ ле туйук табыштардын аҥылу темдектериле; - эжерлÿ туйук табыштарла; - узун ÿндÿ табыштарла;        

 Сӧсти jолдон jолго кӧчÿрер ээжилерле; - куучын –эрмектин бӧлÿктериле (адалгыш, глагол, jарталгыш), эрмектин тӧс члендериле (баштаачы, айдылаачы), эрмектин эчени члендериле (термин jогынан).

Ӱренчиктер текстти, эрмектерди, сӧсти jастыра jок, каллиграфически чын бичиирге; бичигенин текстле тÿндештирерге; сӧстӧрди табыш – таныктары аайынча ылгап, ÿйелерге бӧлиирге, jолдон jолго кӧчÿрерге; ÿндÿ табыштарды кату ба, jымжак па, узун ба, туйук табыштарды ÿнгÿр бе, тунгак па деп ылгаштырарга, табыштар ла таныктардын тоозын тÿҥдештирерге; сӧстӧрди бÿдÿмиле ылгаарга; улустыҥ ады – jолын, тындулардын чоло аттарын, jурттардын, суулардын аттарын jаан таныктан бичиирге;  - сӧс лӧ эрмекти ылгаштырарга, эрмекте сӧстӧрдин колбузын табарга, кениткен ле кенитпеген эрмектерди таныырга, эрмекте баштаачыны ла айдылаачыны табарга; берген схемала тема аайынча эрмектер тургузарга; - эрмекти jаан таныктан бичиирге, учында точка, кый темдек эмезе сурак темдек тургузарга; - текстти таныырга, онын темазын, тӧс шÿÿлтезин ылгаарга, текстке бажалык береге, jурамал,  куучын ла шÿÿген тексттерди ылгаштырарга, ÿредÿчиниҥ болужыла эрмек – куучынды бӧлÿктерге бӧлиирге, учуры аайынча олордын колбузын тургузарга;  

- куучын- эрмектин бӧлÿктерин олордыҥ текши учурына, сурактарына тайанып ылгаштырарга, ӧс лӧ текши адалгыштарды ылгаштырарга; адалгыштын тоозын (jаныс, кӧп) ылгаштырарга; кӧп тоодо турган адалгыштар бÿдÿрерге; - тазылы тÿней сӧстӧр табарга, бир тазылду ла онон до ӧскӧ сӧстӧрдин тазылын табарга; сӧстин чике ле кӧчÿре учурын, синонимдерди ле антонимдерди ылгаштырарга; эрмек – куучынында быйанын айдарга, сурак берерге, эзендежип jакшылажарга керектÿ сӧстӧрди чын тузаланып билерге; - 35 – 45 сӧстӧҥ турган текстле изложение бичиирге, ÿредÿчиниҥ  болужыла берилген эмезе бойы талдап алган темала, jурукла оос, бичиир тексттер тургузарга таскайдылар.

3-чи класстыҥ ÿренчиги нени билип алар учурлу.

• Сӧстиҥ бÿдÿми
• Куучын –эрмектин бӧлÿктерин (адалгыш, jарталгыш, солума , глагол);
• Эрмектин члендерин (тӧс лӧ эчени);
• Ӱренчиктер ÿредÿчиниҥ кычырганы аайынча 45 – 55 сӧстӧҥ турган текстти jастыра jок, каллиграфия jанынан чын бичиирге;
• Сӧстӧрди табыш -таныктары аайынча ылгап, ÿйелерге бӧлип, ÿндÿ табыштарды кату ба , jымжак па, узун ба;
• Туйук табыштарды ÿнгÿр бе, тунгак па;
• Табыштар ла таныктардын тоозын тÿндештирерге;
• Сӧстӧрди бÿдÿмиле ылгаарга;
• Куучын-эрмектин бӧлÿктерин таныырга ла олордын грамматика темдектерин jартаарга (адалгыштардын тоозы, кандый кубулткышта турганы; глаголдын ӧйи, солуманын jÿзÿни, тоозы);
• Эрмети синтаксис jанынан jартаарга (бÿдÿми, тӧс лӧ эчени члендери, олордын бой – бойыла колбузы); эрмектен сӧсколбулар чыгарарга;
• Танынан эмезе классла тургускан план аайынча jурамал эмезе шÿÿген учурлу изложение, сочинение бичиирге ÿренгилейт.

«Алтай тилдин» курсынан 4-чи класстын ÿренчиктери нени билип алар.

• мензинер адалгыштарла, олордын кубуларыла; ӧс лӧ текши адалгыштарла,
• тооломолордын учуры аайынча бӧлинериле;
• jÿзÿннин солумаларыла,олордын учурыла;
• глаголдор кӧп  лӧ jаныс тоодо jÿзÿндерле кубуларыла таныжат;
• ÿренген ле ÿренбеген орфограммалу тексттерди jастыра jоктон бичиктен эмезе ÿредÿчинин кычырганыла бичиирге;
• айдылары ла бичилери башка сӧстӧрди фонетика аайынча ылгаарга, бичиирге, сӧстӧрди бÿдÿмиле ылгаарга, сӧсти куучын –эрмектин бӧлÿгиле ылгаарга,члендериле ылгаарга;
• танынан тургускан планла изложение эмезе jÿрÿминде болгон учуралга, экскурсияда кӧргӧнине тайанып, jаан эмес куучын бичиирге;
• эрмек-куучыннын культуразын буспай, бойынын сурагын, jӧпсингенин, jӧпсинбегенин, быйанын айдарга ла уткуул, кычыру сӧстӧрди чын тузаланарына таскайдылар.

ПРЕДМЕТТИ ӰРЕНЕРИНДЕ ТУРГУЗАР ТЕМДЕКТЕР

        Биринчи класста  ÿренчиктер темдектелбейт.

Алтай тилле балдардын билгирин бичиир иштер ажыра кöрöр аргалу: диктанттар, грамматический jакылталар, ченелте иштер, jастыра jогынан кöчÿрип бичиири, изложениелер, тесттер.

Ченелте ишке тургузар темдектер:

«5» - jастыра jок иш учун;

«4» - иште 1-2 jастыра болзо;

«3» - иште 3-5 jастыра болзо;

«2» - иште «5» jастыранан кöп болзо.

Аjару: бир сöскö такып jастыра этсе, бир ле jастыра деп чотолор. Башка-башка сöстöрдö  jаныс ла ээжиге jастыралар эдилзе, эки jастыра деп чотолор.

 Грамматический ишке тургузар темдектер:

«5» - jастыра jок иш учун;

«4» - иштин  3/ 4  jакылтазы  чын бÿдÿрилзе;

«3» - иштин 1 / 2  jакылтазы чын будурилзе;

«2» - иштин jакылтазы кöп jаны jастыра будурилзе.  

Jастыра jогынын кöчÿрип бичиир иштер:

«5» - тÿзедÿ jогынан бÿдÿрген ишке;

«4» - иште 1 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

 «3» - иште 2-3 jастыра болзо;

«2» - иште 4 тöҥ кöп jастыра болзо;

Сöзлик диктант: «5» - jастыра jок иш учун;

 «4» - иште 1 jастыра, 1 тÿзедÿ болзо;

«3» - иште 2 jастыра, 1 тÿзедÿ болзо;

«2» - иште 3-5 jастыра болзо.

Тест иштерге  тургузар темдектер:

 «5» - jакылтанын 3\4 зи чын  бÿдÿрилзе;

«4» - jакылтанын 3\4 зи чын будурилзе, тÿзедÿлер бар болзо;

«3» - jакылтанын  1/ 2 зи  чын бÿдÿрилзе;

«2» - jакылтаны бÿдÿргени 1 / 2 неҥ  ас болзо.

         Изложение: «5» - автордын куучыны jастыра jок, кöнÿ бичилген, 1-2 тÿзедÿ болзо;

 «4» - текстте эрмектердин ээчиде турар аайы бир эмеш булгалза, 1-2 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«3» - автордын тексттинен бир эмеш туура барза, сöзлиги бай эмес, 3-6 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«2» - автордын тексттинен туура барып, керектÿ эпизодторды божодып, колбу ÿзÿлип, 7- 8 jастыра, 3-5 тÿзедÿ болзо.

Сочинение: «5» - теманы jакшы ачып, jастыралар jок бичилген иш, 1-2 тÿзедÿ болзо;

 «4» - ээчиде бичийтен эрмектер бир эмеш булгалып, 1-2 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«3» - теманан бир эмеш туура барып, сöзлиги бай эмес, 3-6 jастыра, 1-2 тузеду болзо;

«2» - теманан туура барып, керектÿ эпизодторды божодып, бöлÿктер ортодо колбу jок болуп, 7-8 jастыра, 3-5 тÿзедÿ болзо;

Ченелте иш: «5» - jакылта jастыра jок бÿдÿрилзе;

«4» - jакылтанын 3 / 4 зи чын бÿдÿрилзе;

«3» - jакылтанын  50 % чын бÿдÿрилзе;

«2» - ÿренчик материалды коомой билип, кöп грамматический jакылталарды jастыра бÿдÿрзе.  

Диктантта jастыра деп тоололор:

 - сӧстӧрди бичигенде орфографиянын ээжилерин бусканы;

- сӧстӧрдӧ таныктарды божотконы эмезе jастыра бичигени(искажение);

- токтой тÿжер темдектерди божотконы (кажы ла класстын программазы аайынча).

Диктантта jастыралардын тоозына  кирбес:

- программа аайынча ӧтпӧгӧн орфография ла пунктуациянын ӧтпӧгӧн ээжилерине эдилген болзо:

-озо турган эрмектин учында точка тургуспай, онын кийнинде эрмекти jаан таныктан бичиген бир учурал. Бир ээжиге эдилген 3 jастыра, темдектезе:

- ээнчилечи кубулткуштын кожултазын чын бичиири- jурттын, тыттын деп бичип салза, 1 jастыра деп тоололор, jе онын кийнинде бу ок ээжиге эдилген кажыла jастыра танынан тоололор;

Эки jаан эмес jастыра. Jаан эмес деп бодолор: сӧстӧ бир танык артык бичилзе, темдектезе, тоолык (толык);

 Сӧсти jолдон - jолго кӧчÿргенде, бир ÿйе ӧрӧ jолдо бичилеле, артканы бичилбей артып калганда;

-сӧс эрмекте эки катап бичилип калганда;

-сӧс jетире бичилбегени;

- ӧс адалгыштар (улустын, jердин, суунын аттары) колболу сӧс бололо, чийÿчек jокко эмезе 2-чи бӧлÿги кичинек таныктаҥ бичилгени. Темдектезе, Ай-Тана- Айтана, Ак – Санаа- Аксанаа. Ӱренчик бÿдÿрген ижинде 3 тÿзедÿ эткен болзо, темдеги бир баллга jабызадылар.

Грамматикала ылгаганын шиндеп, темдек тургузарынын некелтелери мындый:

«5» темдек ÿренчик бастыра jакылталарды чын бÿдÿрип, ӧткӧн материалды, ээжини, определениелерди. Билгирлерди кӧгÿске алынып, оныла тузаланып билерин кӧргÿскен болзо;

«4» темдек ÿренчик ээжилерди, определениелерди кӧгÿске алынып, бойынын билериле сӧстӧрди, эрмектерди ылгаганда тузаланып, jакылталарды ¾ бӧлÿгин чын бÿдÿрген болзо;

«3» темдек ÿренчик ÿренген материалдын бир кезек бӧлÿгин билерин кӧргÿзип, берген jакылталардын jарымызынан ас эмезин бÿдÿрген болзо;

«2» темдек ÿренчиктин материалды билери комоой, берген jакылталардын кӧп jарымын бÿдÿрбеген болзо.

Сӧзлик диктанттын кеми:

2 класс – 10-12 сӧс

3 класс- 12-15 сӧс;

4 класс – 15 – 20 сӧс

«5» темдек – jастыра jок бÿдÿрген иш учун;

«4» темдек- 1 jастыралу, 1 тÿзедÿлÿ иш учун;

«3» темдек – 2 jастыралу, 1 тÿзедÿлÿ иш учун;

«2» темдек – 6 ла онон до кӧп jастыралу иш учун.

Изложение бичиирге алган тексттин кеми диктанттка кӧрӧ 15-20 сӧскӧ кӧп болор. Контрольный учурлу изложение, 3- чи класста- эки.

Баштамы класста изложение де сочинение де учун бир темдек тургузар.

«5» темдек изложениенин тексттин буспай, толо, чын бичигенде, сочинениенин темазын толо jартаганда, бÿдÿрген иштерде сӧстӧрдин  учуры аайынча тузаланып, сӧсколбуларды, эрмектерди чын тургускан ла орфография jанынан jастыра jок болгондо, ÿренчик бойы эткен 1-2 тÿзедÿ учун темдекти jабызатпас.

«4» темдек: автордын тексти толо бичилип, изложениенин (сочинениенин) темазы jарталганда, jе тӧс шÿÿлтени jартаганы бир эмеш ÿзÿктÿ, 1-2 фактический jастыралу ла тил jанынан jедикпестÿ, чын бичиирине 1-2 jастыра ла ÿренчик бойы 1-2 тÿзедÿ эткен болзо;

«3» темдек; ÿренчик изложениени автордын текстинен эмеш башка бичип, (сочинениени берген теманан эмеш башка), тӧс шÿÿлтени jартаганында 2-3 jастыра, тили «jокту», 3-6 jастыра ла 1-2 тÿзедÿ бар болзо.

«2» темдек; бичиген изложение тексттен, (сочинение темазынан) башкаланып турза, тӧс шÿÿлте ÿзÿк, бичигенинде колбу jок, тили «jокту», 3-5 тÿзедÿ, 6 jастыра бар болзо.

         Тест бÿдÿрген иштердин кеми:

 «2» темдек – от 0 до 50 %

 «3» темдек – от 51 % до 70 %

 «4» темдек – от 71 % до 85 %

       «5» темдек– от 86 % до 100 %

Биринчи класста:

                                                       Ченелте иштерди 2 – 4 класстарга келиштире тургузылган jуунты.

Јуунтынын амадузы: балдардын билгирин ŏткŏн ỹредỹ темаларга тайанып кŏрŏри.

Ченелте бичиште балдардын таныктарды чын бичиирине, олорды бой – бойыла чын колбоштырганына, сŏстŏрди чын бичиирине, эрмекте турган темдектерди божотпой бичигенине аjару салар учурлу.

 Ченелте сŏзлик диктанттарды (10 – 12 сŏс) ỹредỹчи бойынын кỹниле: ŏткŏн темага, бир ээжиге. Эмезе бир темага (куштар, андар, агаштар ла о. ŏ.) тургузып бичиирге jараар.

 Онойдо ок сŏзлик сŏстŏрдин (тематический) jуунтызы (кажы лам урокто ŏткỹрер) база тургузылган.

Ченелте диктанттарды берилген темалардын учында бичиир.

 Балдардын берилген темала билгирин кŏрŏргŏ, онон ары кандый сŏстŏргŏ аjару салып иштеерине керектỹ. Јуунтыда кажы ла берилген диктанттын амадузын jакылтазы ажыра кŏрŏргŏ jараар.

Четвертьте (ỹредỹчинин  пландаганыла) бир – эки тест бичиирге jараар.

Ченелте бичиш

Сŏзлик иш.

Ченелте диктант

Ӱредÿ - тематикалык  план:

1 класс:

2 класс:

3 класс:

4 класс:

Тематический план:

1 класс:

2 класс:

3 класс:

 4 класс: