методиктиг сумелер
методическая разработка на тему

Донгак Лориса Ак-кысовна

методиктиг сумелер

Скачать:


Предварительный просмотр:

МБОУ Ак-Дашская СОШ

«Эге школага уругларны номчулгага хандыкшылдыг болурунга, кижизидеринин аргалары»

(аныяк башкыларга методиктиг сумелер)

Ондар Л.А. учитель начальных классов

МБОУ Ак-Дашская СОШ

Ак-Даш 2017

Эге сос

«Номчулганын» бедик культуразы чокта, школа-даа,

                                              шылгарангай угаан ажылы-даа чок болур» - деп

                                                    ат сураглыг педагог В.А. Сухомлинский чугаалаан.

        Амгы уеде номчукчуга бугу-ле таарымчалыг байдалдар тургустунган: номнар

журналдарны хостуг садып турар апарган, дыка хой ог-булелер хууда библиотека-

лыг ,  хоорай, суурларда библиотекалар, номчулга залдары номчукчуларны кузел-

дии-биле манап турар. Ынчалза-даа эге школага  33 чылдарда эге класстарга

башкылап келгеш, мени соолгу уеде уругларнын номчулгага сонуургалы чидип

бар чыдары, уруглар колдуунда теледамчыдылгалар, компьютерге оюннар-биле

кызыгаарланып бар чыдары дувуредип турар. Ном кайгамчык солун делегей деп

чувени бирги класстан эгелеп билдирери башкыларнын болгаш ада-иелернин кол

сорулгазы. Бичиизинден тура номдан унелиг чуве чок деп уругларны номга ынак,

номчулгага хандыкшылдыг болурунга ооредип, кижизидеринин эге базымнарын

башкылаашкын ажылын чаа эгелеп чоруур аныяк башкыларга дуза кылдыр бо-

думнун ажылымны арга-дуржулгазын солчур сорулгалыг бо ажылды кылып

бижээн мен.

      Сут-Хол кожууннун Ак-Даш ортумак школазында бирги категориянын эге класс

башкызы.        

Эге школага номчулгага хандыкшылдыг болурунга ооредип, кижизидеринин аргалар.

       Ном кайгамчыктыг солун делегей деп чувени уругларга бирги класстан эгелеп

билдиндирери башкыларнын болгаш ада-иелернин дорт хулээлгези. Эге класс

башкызынын эн кол сорулгазы – уругларны чажындан тура угаан ажылынын

культуразынга чанчыктырары. Кичээнгейлиг дыннап ооренири – угаан ажылынын

культуразынын чугула хевири. Ынчангаш 1-ги класска чаа ооренип келген ооре-

никчизи бир дугаарында кичээнгейлиг дыннап ооредиринден эгелээр. Ол дээрге

тоолдар, кыска рассказтар, шулуктер номчулгазы-дыр. Бо ажылга ада-иелерни

база киириштирери чугула, чуге дээрге ог-буле номчулгазы ада-ие-биле ажы-

толду быжыг харылзаштырар, бот-боттарын билчиринче орукту ажыдар.

       Номга сонуургалды уруглар бичии турда-ла оттурары чугула. Бир эвес ооре-

никчи  номчулгага сонуургал чок, дыл-домаа сайзырангай эвес болза, оон сагыш-

сеткили база байлак эвес болур.

       Уругларны номчуп ооредип алыры, номчулгага сундулуг болгаш номга ынак

кылдыр кижизидери – эге школа башкыларынын болгаш ада-иелеринин эн-не

кол сорулгазы. Эге школа – эн-не кол фундамент. Эге класстардан уруглар багай

номчуур болза, дараазында ортумак класстарга багай оорениринин демдээ, нии-

ти билии болгаш культуразы куду деннелгелиг болуру билдингир.

      Эки ооредилгенин эгези 1 дугаар класстан чедип алыр деп чувени ажылым

дуржулгазындан кордум. Уругларнын аас-биле чугаазынын сайзыралынче кичээн-

гейни салып, баштайгы уеде янзы-буру оннуг чуруктарны ажыглап, торээн чери-

нин бойдузу-биле таныштырып, дидактиктиг оюннарны хойу-биле ажыглап

тургаш, харылзаалыг чугаага дыл-домаан сайзырадып, ниити хун чурумунга чан-

чыктырган соонда ынчан ам «Ужуглелди» ооредип эгелээр. Класста оореникчи-

лер шупту ден-дески номчуп, уннерни ылгап, адап берген состу, номчаан домакты

шын бижип, санап турар апаргыже чедир башкы кижи эн кызымак ажылдаар

апаар. Ол уеде дээрге-ле сентябрь, октябрь айлар-дар. Ол уени чедимче чок

ажыглаар болза, эге школадан ортумак школаже, оон улуг класстарже кошкак

оореникчинин чедип кээр чылдагааны ында. Эки ооредилгеден культурлуг аажы-

чаннын эге демдектери хевирлеттинер. Ынчангаш эге класс башкызы кадык

салгалдын мозу-шынарын хевирлеп, ооредип, кижизидер дээш ажылынга эн-

не харыысалгалыг болур ужурлуг деп санаар мен.

      Мен бодум «Эге школага тыва дыл, торээн чугаа кичээлдеринге шын, меде-

релдиг номчулганы чедип алыры. Созуглел-биле ажыл» деп угланыышкын-биле

ажылдап турар мен. Ынчангаш баштайгы  чылда уругларны шын, чугурту

номчудуп ооредип алгаш, 2-ги класска созуглелди аянныг чугаалап турар

кылдыр, 3-ку класска медерелдиг номчуп, номчаан чуулунун утказын чугаалап

билир кылдыр чанчыктырып ооредип алган соонда, оон 4-ку класска ол бугуну

туннеп турар бис. Ынчаар ажылдаан соонда оореникчилер эге школаны доозуп,

ортумак класстарже шилчип тура, созуглел-биле ажылдап билир, шын, аянныг,

медерелдиг номчуурунун аргаларын ооренип алган турар болгаш бижимел

харылзаалыг  чугааны сайзырадырынче кичээнгейни салыр.

    Ооредилге чылынын эгезинде-ле «Ном-оннук» деп операцияны чарлаааш,

ада-иелернин киржилгези-биле номнар чыылдазын организастап, 1-ги класстан

эгелээш-ле класстын хууда библиотеказын тургузуп, ажылдадып эгелээринче

кинчээнгейни салып турар мен. «Авам, ачам база мен – номчукчу ог-буле бис»

деп моорейлерни маргылдаа хевирлиг эттирип, туннелдерни ундуруп ,доктаамал

ажылдаарга туннелдер экижиир. Кошкак номчуур оореникчилер ада-иезин,

ог-булези, командазын бодааш номчууру козулдур-ле экижий бээр. Неделя са-

нында аянныг номчулгага моорейлерни, ыыткыр номчулгаларны организастап,

улдун санынды эн эки номчукчуларны тодарадып , школанын болгаш суурнун

библиотекры-биле доктаамал харылзажып, тиилекчилерге мактал бижиктерни

тыпсып ажылдаарга бичии-даа бол ажылга идиглиг.

      Ог-буле бурузу хууда библиотекалыг болурун сумелеп, оореникчи бурузу

номчулгада дневниктерлиг болурун чедип ап турар мен. «Бажынга номчулганы

организастаарын, кандыг номнарны номчуурун сумелеп, ада-иелернин ооредил-

гезин дамчыштыр методиктиг сумелерни берип турар мен».

     Мурнакчы башкыларнын арга-дуржулгазын ооренип, ону кодээ школага таа-

рыштыр ажыглаары башкылаашкын ажылынын бир онзагай хевири. Оореник-

чилеринин шын, дурген медерелдиг номулгазынга хамаарышкан шинчилеп

ажылдарын Донецк университединин башкылары Всеволод Зайцевтин

удуртулгазы -биле 20 ажыг чылдарынын дургузунда чорудуп келген.

     Дурген номчулгага база бир шаптык – уругларнын чувени дурген сактып алыры

кошкак бооп турары. Дурген сактып алырынын сайзырадырынга коруп бижиир

диктантылар, бижииру дыка улуг ужур-дузалыг шинчилеттинген. Мен бо ажылды

ажылымга ажыглааш, мындыг туннелди ундурдум: Коруп бижиир диктантыларны

доктаамал бижидерге, уругларнын чувени коору , ылгап билири, домактын

утказын билип алыры сайзыраар база номчулгазы элээн экижий бээрин эскер-

дим. Тыва дыл кичээлдеринде чугле коруп бижиир диктантылар эвес, шын би-

жилге талазы-биле  оореникчилернин болганчок кылыптары  частырыгларны бол-

дурбазы-биле дурумнерни быжыглап, дурум-биле ажылдаарынче кол кичээнгей-

ни салып турар мен. Оон туннелинде класста оореникчилеринин хой кезии куруне

стандартарын кууседип турар, ынчалза-даа эн-не кол чуул медерелдиг номчулга-

же кичээнгейни кошкатпазын утпайн турар мен.

      Класска номчулга булунун албан дерип кылып алыры кузенчиг. Класстын биб-

лиотекарынга эн-не эки номчуттунар оореникчини сонгуп алыр. Номчулга

булунунга номулга экранын кылып алыр. Ай санында-ла оореникчи бурузу каш

сос  номчаанын демдеглээр, ону ада-иелерге база таныштырар.

     «Ном-оннук» деп операциянын кол сорулгазы – класс библиотеказын органи-

застап тургузары. Эн хой солуннар, журналдар, справочниктер, энциклопедия-

лар, номнар дужааган ог-булелерни, ада-иелерни класстын библиотеказынын

байырлыг ажыдыышкынынын уезинде шаннап мактаар. Класстын библиотека-

ры башкынын удуртулгазы-биле класс библиотеказынын номчукчуларынын кар-

точкаларын кылыр. Ол дээрге кылын картондан кылган библиотека формуляры

ышкаш карточка-дыр. Оны класстын библиотекары библиотека чуруму езугаар

долдуруп, оореникчилернин номчаан номнарын киир бижип турар. Библиоте-

карь ай санында туннелдерни ундурер. Уруглар бот-боттарын карточкаларын улуг

сонуургал-биле хайгаараар болгаш маргылдаалыг байдал тургустунары-биле бо

арга ажыктыг. Номчаан номунун дугайында кысказы-биле эштеринге чугаалап

таныштырар. Эжинин солун чугаазы ук номну номчуурунче ала чайгаар тыртар .

Шак ынчаар уруглар бичиизинден тура сонуургаан номнарын орнажып, бодал-

дарын солчуп чанчыга бээр. Эге класстарга номнарнын делгелгези башкынын

удуртулгазы-биле чорудар. Класстан дашкаар номчулгага азы торээн чугаа

кичээлинин  темазынга, кандыг -бир байырлалдын азы тоогулуг болуушкуннун

ужур-утказынга таарыштыр делгелерни чорудар.

     Уругларнын ынак солуну «Сылдысчыгаш» солун-биле доктаамал харылзаалыг

ажылдаарга уругларнын номчулгаг сонуургалы улам быжыгар, чогаадыкчы чоруу

сайзырар. «Сылдысчыгаш » солунун ооредилге чылынын эгезинде-ле чагыдып ап,

номер бурузун коктеп турар бис. Оон ыыткыр номчулгаларны чорудуп турар мен.

Уругларнын эн эки бижэн чогаадыгларын, эн эки чураан чуруктарын «Сылдысчы-

гаш» солунунче доктаамал чорудуп, солуннун «Озумнер» аттыг чогаадыкчы

моорейлеринге уругларны киириштирип, ажылдадып чанчыктырарга уругларнын

сонуургалы, идекпейи кодурлур болгаш «Сылдысчыгаш» солунун номер бурузун

четтикпейн манаар, кичээнгейлиг номчуур апаарын эскердим. Ада-иелернин

сонуургалы база бедиир. «Кым хойну номчуурул, ол хойну билир» деп кыйгы-

рыглыг аас-кежик чагааларын тарадып турар бис. Ол чул дээрге оореникчи бурузу

«Сылдысчыгаш» солунун чагыдып алырынче угланган ажылывыс. Кым хойну

номчуурул, ол дээрге эн-не аас-кежиктиг кижи-дир, ол кижи бодундан ангыда

«Сылдысчыгаш» солунун чагыдып алырынче чеди эш-оорун эвиледеп шыдаар

болза, оон аас-кежии мун катап ковудеер. Боттарынын бижээн ажылдары солун

арынга унуп кээрге уруглар холчок сонуургаар, хей-аъды кодурлур. Солун арынын

таварыштыр хойну билип алырындан ангыда боттарынын уе-чергелеринден база

ооренир

Номчуп оорелиринин дидактиктиг оюннар

«Сурер чарыш маргылдааазы»

Бир дугаарында уругларны онгур, чараш кылдыр чурукка турттырып алыр.

Класстын уругларынын чуруктарын эн эки номчуур уругдан эгелеп, компьютерге

киирип алыр. Оон ужур ужур-утказын уругларга тайылбырлаар. Класска

номчулганы эн эки номчуур кижиден эгелээр.  Ол кижи бодунун туружун алыспа-

зын кызыдар. Дараазында уруг бодунун эжинин орнун хунаап алырын оралда-

жыр. Бир эвес болдунмас болза, оода бодунун ээлеп турган черин оске эжинге

алыспазын кызыдар. Бо оюннун уезинде уруглар дыка кызар, чайгаар-ла

номчулгаже сундула бээр. Чуге дизе эге класс уруглары чарыш хевирлиг оюннарга

ынак. А уруглар ынак чуулун сонуургалдыы-биле кууседир. 6-7 харлыг уругларнын

эн онзагай талазы – олар оттунчек. Оттунчек оорениичел.

«Сылдысты быжыг тут»

Оореникчи бурузу беш сылдыстыг болур. Болуктеп ажылдаар. Номчуп тургаш час-

тырыг кылыр болза, сылдызын болуктун уруглары ап кааптар. Номчаанынын тун-

нелинде, уругнун кандыг частырыг кылып турары дораан коступ кээр. Бо оюннун

онзагай чуулу – оореникчи хавыртып алган сылдызын эгидип алырда, кандыг час-

тырыглар-биле ажылдаарын боду билир болуру;

Кызыл сылдыс  ------------ ужук солуур азы шын эвес адаарга;

Кок сылдыс ------------ эмин эрттир оожум номчуурга;

Сарыг сылдыс ----------- бижик демдектеринге ун доктаашкынын кылбаска;

Ногаан сылдыс ---------- ыыткыр эвес номчуурга;

Хурен сылдыс ----------- утказын чугаалап шыдаваска.

Бо оюнну номчулга кичээлинде хыналданын бир хевири кылдыр ажыглап болур.

«Авам, ачам база мен – номчукчу ог-буле бис»

Сорулгазы: 1. Уругларны номга ынак болурунга, номну сонуургап номчуурунга                            

                           кижизидер.

                       2. Номнарны камныг эдилээринге ооредир.

                       3. Хундулээчел болгаш эп – найыралдыг болурунга кижизидер.

Дерилгези: тыва чогаалчыларнын чурук альбому, ном дугайында чоннун мерген

                       угаадыглары, улегер домактар.

Кыйгырыывыс: Кым хойну номчуурул, ол хойну билир.

Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

2. Класс шагынын темазын, сорулгазын дыннадыры.

А) Башкынын киирилде беседазы

- Уруглар, богун класстан дашкаар кичээл-маргылдааны эрттирер бис. Чунун дуга-

йында чугаалажырывысты бо улегер домактарны номчупкаш, билип алыр силер.

(Самбырада улегер домактарны номчуткаш, тайылбырладыр).

«Ном – силернин оннуунер болгаш башкынар»

«Эртемнерни номдан тывар, эртинени черден казар»

«Узуп ижер суг дег, херек – угаан, билиг далайы – ном».

- Уруглар, ном – силернин оннуунер болгаш башкынар. Номнар силерге дыннак-

санчыг тоолду, солун тожуну, элдептиг ужуралдарны ыдып бээр. Сылдыстар бол-

гаш планеталар, унуштер болгаш дириг амытаннар дугайын чугаадлап бээр.

Моорейлиг кезээ.

Ада-иелерге айтырыглар

1. Кайы команда хой чогаалдар билирил?

2. «Сылдысчыгаш» солуну каш чылда ундезилеттингенил? Неделяда каш катап

унерил?

3. Тоолдарнын адын тывар.

А) Чылбыга кадайны тиилеп каан балдырбээжек-оол?(Дон-Хоожук)

Б) Оол-даа ажытталыр боргу-биле ужугар кара саар идиин кеткеш, устуу оранче

ужуп уне берип-тир эвеспе.(Аганак оглу Ак-Тун)

В) Тыва дылче очулдурган А.С. Пушкиннин тоолдары? («7 маадыр болгаш олуг

дангына», «Ашак болгаш алдын балык»)

Уругларга узундулерни номчааш, кайы чогаалдан алганын айтырар.

Улустун аас чогаалынга моорей.

А) дурген- чугаа

Б) узун-тыныш

В)Кожамыктар

Капитаннар моорейи.

(1 минута дурген номчуурун хынаар).

Тоолдардан чуруктар.

(Чуруктарны коргузерге, тоолдун адын тыпкаш, кол маадырларын адаар.)

Класс шагынын туннели. (Башкы класс шагын туннээш, тиилекчилерге шанналды

тыпсыр).

СЕМЬЯ И ЧТЕНИЕ ДЕТЕЙ

ПАМЯТКА ДЛЯ РОДИТЕЛЕЙ

Дорогие родители!

                         Это памятка посвящена по организация детского чтения в семье.

Эта тема тесно связана с вашей главной заботой об образовании ваших детей, об

их успешной учебе, адаптации в быстро менящемся мире. Цель издания – помочь

родителям осознать ценность детского чтении как средства образования и воспи-

тания школьников, как залог их жизненной судьбы; вовлечь родителей в решении

проблемы его поддержки.  Всем нам родителям хочется , чтобы ребенку

сопутствовало удача, чтобы он не был отстающим в среде сверстников, чтобы его

уважали и ценили другие.

         Но как этого добиться? Мировой опыт показывает: надо как можно раньше

приобщать ребенка к книге или чтению – кладезю знаний , идей, мудрости и

опыта.

       От того , читают ли наши дети, что и как читают, зависит их сегодняшний успех  и завтрашняя судьба, а в совокупность, судьба России, ее будущее.

    Детское чтение называют интеллектуальным ресурсом страны, главным

резервом развития человеческого потенциала нации.

Человек, обладающий  достаточным знанием, легче находят общественное

признание, у него лучше развита речь, он более востребован более успешен в

любом деле, свободное выражает в себя в общении, лучше понимает других.

Советы родителям:

1. Рассказывайте детям о ценности чтения. Показывайте связь чтения. Показы-

вайте связь чтения с их успехами в учебе и в других делах. Приводите примеры

положительного влияния на вашу собственную жизнь или жизнь других людей.

2.если вы хотите, чтобы ребенок редко читал, надо , чтобы с ним был читающий

Родитель, а еще лучше – читающий вместе с ребенком родитель. Пусть дети

Видят, как вы сами читаете с удовольствием: цитируйте смейтесь, заучивайте

отрывки, делитесь прочитанным. Этот пример может стать заразительным для

них. Родительское чтение вслух обычно считается необходимым , когда ребенок

еще не умеет читать сам. Самостоятельное чтение детей надо дополнять

совместным чтением и в школьном возрасте.

3. Если ваш ребенок делает лишь первые шаги в мир чтения, радуйтесь каждому

прочитанному им слову как победе. Не привлекайте его внимания к ошибкам

в чтении. Делайте это незаметно. Берите для первых чтений только подходящие

книги -  яркие , с крупным шрифтом, где много картинок, за котором интересно

следить.

4. Разговаривайте о прочитанном так, чтобы ребенок чувствовал себя умным и

понятливым. Чаще хвалите его за сообразительность и старанье. Не уязвляйте  

его самолюбие , если даже он что-то понял не так, как вам бы хотелось.

Поддерживайте его уверенность в своих силах. Вспоминая позже детство, он

непременно вспомнит часы совместного с вами чтения и задушевной беседы,

и это согреет его сердце.

5. Самое важное, что могут родители – советовать ребенку записаться в библио-

Теку и на первых порах вместе с ним посещать ее. Обращение ребенка и его  

родителей в библиотеку за помощью в выборе книг для ребенка – лучший путь ч

чтения ценной культуры.

6. «В дом, в котором нет книг, подобен телу, лишенному души» говорил Цицерон.

Поэтому в каждом доме должные быть книги по возрасту ребенка. Младшие

дети вновь и вновь хотят посмотреть красивые книги и сказки. Чтобы помочь

в учебе, надо, прежде всего, позаботится о приобретении учебных пособий,

словарей и справочников. Имея их в доме. Ребенок в любую минуту может к ним

обратиться.

7. Подпишитесь на журналы для ребенка с учетом его интересов и увлечений.

Пусть ребенок вместе с вами выберет нужный журнал или газету. Выбранные

Периодические издания он будет читать охотнее.

8. обращайте внимание детей на высказывания выдающихся людей о чтении.

Не упускайте фактов, подтверждающих роль чтения в жизни тех, кто авторитетен

Для школьника: спортсменов, актеров, телезвезд… Поднимайте  престиж книги и

чтения в сознании ребенка. Каждое высказывание высвечивают свою грань

ценности чтения. Возможно, эти люди и стали знаменитыми именно потому, что

много и вздумчиво читали. Их читательский опыт, накапливаемый с детства

перерос в собственное научное творчество. Эти люди олицетворением нашей и

общемировой культуры, гордостью нации.

В. Сухомлинский

«Чтение – это соучастие в творчестве»

М. Цветаева.

«Чтение выстраивает судьбы».

В. Шукшин.

«Чтение есть создание собственных мыслей при помощи мыслей других людей»

Н. Рубакин.

«Чтение-лучшее средство от стандартизации и упрощеня, свойственных нашему

высокомашинизированному веку»

Джон Голсуори


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 4-ку класска ажыглаар чижек тестилер"

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 4-ку класска ажыглаар чижек тестилер"...

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 3-ку класска ажыглаар чижек тестилер"

Методиктиг суме: "Тыва дыл кичээлинге 3-ку класска ажыглаар чижек тестилер"...

Этнопедагогиктиг ооредиглиг фотофильмнерни ажылдап кылырынын принциптери болгаш уругларнын мозу-будужун хевирлээринге методиктиг суме.

Фотофильмнин чогумчалыг хемчээлин тургузуп алырынын кол чугулазы ону тургузар сорулгазындан, даап бодап алган ажыглаар аргазындан (чаа чуулду ооренири, практиктиг кичээлдер болгаш оон-даа оске), база ...

Эге школага тыва дыл болгаш номчулга кичээлинге уругларнын аас чугаазын сайзырадырынга методиктиг сумелер

Эге школага номчулга кичээлинде уругларнын аас чугаазын сайзырадырынга методиктиг сумелер...