Внеклассная работа
классный час

Тема: «Олчей удазыны – аас – кежиктин сулде демдээ».

Сорулгазы:

- Тыва улустун каасталгаларын, угулза-хээлерин, оларнын-биле каастап кылган эдилелдерни уругларга кысказы-биле таныштырар;

- Уругларга «Угулза» база «Хээ» деп чул? Оон амыдыралга ажыктыын болгаш «Олчей удазынын» канчаар кылырын таныштырар;

- Ада-ие огбелеривистин уттундуруп бар чыдар ёзу-чанчылдарын аныяк салгалга дамчыдары;

- Уругларнын сагынгыр-тывыныр, чогаадыкчы чоруун, холдарнын салааларнын баштарыннын шимчээшкинин, чинчи дизеринин дузазы биле шынганарны болгаш мээнин ажылын сайзырадыр;

- Тыва улустун чаагай чанчылдарынга, чараш чуулдерге, куш-ажылга ынак болурунга кижизидер.

Ажыглаарынын аргалары: Коргузуг, тайылбыр, мактал.

Дерилгези: Проектор, презентация, чинчи, чинчинин савазы, чес, схема, улегерлиг домактар.

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ:

Мендилежиир.Уругларны шын олуртур.

- Уруглар бис богун анаа эвес дыка солун кылдыр кичээлдээр бис.

Баштай унуп келген хунчугеживис база аалчылар – биле мендилежип алыр бис бе уруглар?

Ортемчейнин ошпес чырыы

Ондур чаагай хаяланды

Олчейлиг хун унуп келди,

Оргун чонум амыр-менди!

-Экии урулар база аалчылар!

- Бис бо кичээлде Шаанда тыва улустар хээлерни, угулзаларны канчаар ажыглап чораанын таныжып коор бис уруглар.

(Оожум тыва аялга дынналып турар). Уругларны проектор дужунга тургузуп алгаш тайылбыр чугааны чорудар.

1. Киирилде беседа

- Тываларнын шаг тоогуден бээр чурттап келген оран-савазын чуу дээр бис? (Ог) (чурук 1)

- Огнун иштинде эт-херекселдерни кайы-хире билиринерни корээлинер. Огже кирип кээрге он талазында чуу барыл?

- Бо чурукта чуу-дур уруглар? Улгуур (улгуурге) (чурук 3)

Улгуур деп чул?

Оореникчи: Аяк-сава, аъш-чем суп ап чораан эт-септи улгуурге деп адаар.

Улгуургеде чуну чуруп каан-дыр? (угулзалар). Эр-хейлер!

- Бо чурукта чуу-дур уруглар?(Орун) (чурук 3)

Орунда чуну чуруп каан-дыр? (угулзалар). Эр-хейлер!

- Тывызыктан тыптаалынар

Караа бар –даа болза коруп шыдавас

Аксы бар-даа болза ажырып шыдавас

Хеви чок-даа болза хээлерлиг чуу дур? (аптара) (чурук 5)

- Аптара деп чул? Анаа чуну шыгжап чорааныл?

Оореникчи: Аптарага идик-хеп сугар. Чижээ негей тон, ченичок, чучак тон оон даа оске идик-хепти сугар.

- Аптарааны чунун-биле каастап чорааныл? Чуге аптарааны каастап ту-рганыл?

Оореникчи: Аптараны янзы-буру оннерлиг хээлер-биле каастаар.

Эр-хей!

Тывалар аптараны чазап кылырда кыс уругну оглээрде кылыр турган. Аптарада угулзалар камгалал уткалыг. Чаа огленген аныяктарга эн-не эки кузээшкиннерни, аас-кежикти, ажы-толду, огге тайбынны болгаш бот-боттарын билчип чурттаарын илереткен.

- Бо чурукта чуу-дур уруглар? (согааш, бала). (Чурук 6)

- Согааш, бала-биле чуну канчаар чувел? (тара соктаар).

- Согаашта чуну чуруп каан-дыр? (угулзалар).

- Кандыг угулзалар-дыр? (тыва угулзалар).

- Эр хейлер! Огнун херекселдерин билиринер эки дир.

Кичээлдин эге кезээ: (оожум тыва аялга дынналып турар).

Угулза, хээлернин тывылганы. (Чурук 7)

- Угулза, хээлер канчаан тыптып келгенинин дугайын таныштырыптайын уруглар.

Бурунгу кижилернин хая-дашка шыйган шыйыгларындан, оон кандыг бир чувенин дурзулээн хевирлээн оран- савазындан эгелээн болуп турар. Ынчангаш угулза, хээлер ан-меннин дурзулеринден, кожээлерде бижиктерден эгелээн деп болур. (Чурук 7)

Бистин бурунгу огбелеривистин хая- даштарда, кожээлерде чураан чуруктары ам-даа «ажык дээр адаанда музейлеривисте» турар.

Ол дээрге бистин камгалаар ужурлуг эн унелиг тоогувус.

Угулза деп чул?

«Угулза» дээрге кончуг нарын аай-дедир, ундурук-киирик хой янзы чараш шыйыгларны ажыглап тургаш кылган азы чураан уран каасталга хевири. (Чурук 8)

Ол унуштернин дириг амытанарнын, геометриглиг фигураларнын, куштарнын дурзулеринден улегерлеп алган илчирбеленчек хевирлер.

Хээ деп чул?

«Хээ» дээрге дорбелчин база тогерик хевирде чураан уран-каасталганы ынча дээр. Хээлернин хевилери. (чурук 9)

- Тыва кижи шаандан бээр аптара, ширээ, эзер-чуген, тон, идик, кыс улустун каасталгаларын болгаш оске-даа дериг-херекселдерни кылырда, янзы-буру тыва угулзаларны, хээлерни ажыглап, оон-биле аянныг чараш кылдыр каастап алыр чорааннар.

(Чуруктарны коргузер).

1. Кыс кижинин эдилелинде угулза, хээлер (чурук 10)

2. Эр кижинин эдилелинде угулза, хээлер (чурук 11)

Тыва чон угулза хээлерге кандыг кижизидилге, ужур дузаны демдеглеп чорааны дээрге. (Чурук 12)

- Чараш угулзалар таварыштыр тыва кижинин чараш чаны, сагып чоруур ужурлары, культуразы, шажын-чудулгези, сагыыр чанчылдары, эртирер езулалдары, идик хепти аянныг кылдыр кедери, улуг кижилерни хундулээри, чаш кижини чассыдары, ак сеткилдиг болуру, ажыл-ишке хандыкшыыры, огбелернин торээн дылын эки билири болгаш торээн чурттунун ёзулуг хамаатызы болуру коступ - тыва огбелеривистин шаандан тура дамчыдып база сагып келген сагылга чуруму мында синникен.

- Моон алгаш коорге, тыва улустун угулзаларынын, каасталгаларынын кижизидикчи ужур-дузазы дыка улуг болуп турары-дыр.

- Тыва угулзаларнын каас-чаражында тыва кижинин чурттап чоруур чурттунун, унужунун, бойдузунун чаражы, чылдын дорт эргилдезинин оскерлиишкиннери, мал-маганнын им демдектери синникен.

- Ынчангаш ам чамдык тыва угулзалар, хээлер база оларнын ужур утказы-биле таныжып коор-дыр бис.

Каасталганын бир хевирин коргускен угулзалар тыва чоннун эдилелдеринде кандыг- бир утканы илередип чораан, чугле каасталгага болбайн, харын-даа чудуг-йорээл-биле тудуш холбаалыг чорааны тодаратынып турар. Чамдык угулза-хээлернин шыйыглары багай кара куштерни коргудуп, чайладыптар-даа дээр.

Угулза, хээлернин хевирлери. (Чурук 13)

Хээлерни мындыг хевирлерге чарар: геометрлиг хээлер, мыйыс хевирлиг хээлер дээш оон-даа оске.

Дириг амытаннын кандыг бир дурзузун хевирлээн хээлер. Мыйыс хээлер—мал маган ковудедир дээр.

Унуштерге домей хээлер – буян кежик доктаадыр боор.

Геометрлиг хээлер—багай чуулдерни ырадыр.)

- Угулзалар бо хуннерде- даа идик-хевивисти, эт-херекселдеривисти, бажын балгадывысты каастап чоруур, оларны улуг-улуг тудугларда каастап сиилбип турар.

2. Ам ооренир Угулзавыс «Олчейудазыны» (Чурук 14)

(Олчей удазынынын чуруу коступ кээр)

- Бо чараш угулзаны – олчей удазыны дээр. Тыва улустун тоогузунде олчей удазыны аас-кежиктин чаякчызы, чоннун сулде демдээ кылдыр хундулеп чораан. Олчей удазынынын дорт козенктери - аал коданы, от чаякчызы болуп турар. Кижинин хей адын база сунезинин тудуп алган чоруур. Ынчангаш ону олчей удазыны дээр. Ырак чер баар кижилер ону эт-севинге каасталга кылдыр даарап азы чурааш, хойлап алган чоруур. (Тоолдан ап коорге) Ону хойлап алырга уш катап адарга безин частырыптар дижир.

Оон ынай олчей удазыны дээрге тонмес-батпас эт-хоренги, аас-кежик, ажы-толдун камгалакчызы демдек болуп турар. (Чурук 14)

- Олчей удазынынын янзы-буру хевирлери (Чурук 15)

- Уруглар бичии шылай берген боор силер туруп келгеш Сула шимчээшкинден кылыптаалынарам

Сула шимчээшкин: (Чурук 16)

Оожум топтуг орар дээш

Оорга моюн шылай берди.

Ол бо чукче эглип, херлип

Олуруп туруп шимчениил

Бирээ, ийи, уш,

Бирээ, ийи, уш.

Практиктиг кезээ: «Олчей удазыны» деп Угулзаны Чинчи биле кылырынын чуруму (Схема) (Чурук 17)

Ажылчын олутту белеткээри:

Столдарынар кырында ажылдап эгелээр херекселдиринерни белеткеп аалынар уруглар: 1. Чинчилер савазы #1095;инчилер 3. Честер

Ажылдап эгелээринин мурнунда «Айыыл чок чоруктун дурумнерин каттаптаптаалынарам.

1. Чинчи дизип ажылдап тургаш чуну канчап болбас бис уруглар?

2. Чинчини аксынче суп болбас.

3. Чес биле ажылдап тургаш оваарымчалыг болур (холдары кести бербес кылдыр), чанында эжинге дегбес кылдыр - холдарын уен-даян шимчедип болбас…

Башкынын тайылбыры:

Уругларга схема биле Олчей удазынын канчаар кылырын тайылбырлаар.

- Ам болза бис чинчи дузазы биле «Олчей удазыны» Угулзаны канчаар кылырынын чурумун (Схемадан) коруп алгаш кылыр бис.

Биске «Олчей удазыны» Угулзаны канчаар кылырынын чурумун (Схема),

50 см чес, хой эвес 100 шт чинчи херек …

- Уруглар угулзаны кылып эгелээр. Кылып турда ыры салып алыр. (оожум тыва аялга дынналып турар).

Жюри кежугуннеринге кузелдиг болза кылыр кылдыр. (Схема, Чинчи, чес, чинчинин савазы салып бээр)

Салаалар биле ажыл «Матпаадыр» (Чурук 18)

Матпаадыр чинчи чажырар

Бажыг курлуг чинчи тывар,

Ортаа-мерген ону тыппаан

Уваа-Шээжен угулзалаан,

Бичии-Мерген чинчи дизер –

Билир билбес чувези чок

Бичии бистин холдарывыс!

Уруглар ажылын тондуруптерге:

- Эр-хейлер, уруглар! Кижи бурузу бодунун аас – кежиинин сулдези - «Олчей удазынын» чараш кылдыр, кызып кылдынар!

3. - Бо огнун ханазында чуну бижип парлаан дыр уруглар? (Улегер домактар) Эр-хейлер!

- Кым номчуптар урууглар? Номчудупкаш, утказын тайылбырлаар.

1. «Уран кыстын оеэ чараш

Ус дарганнын эди чараш»

«Уран кыстын оеэ чараш дээрге сагыш-сеткили, иштики делегейи, бодап чоруур бодалдары чараш деп турары ол тур.

2. «Шевер кижи мактадыр

Чевен кижи бактадыр»

Ам болза силернин мурнунарда …

бот чогаадылга шулукту номчуур дыр.

Ус-шевер уран кижи чазап кылгаш,

Угулзалап чуруп тургаш каастап кааны

Улуг-биче эт-сеп болгаш эдилелдер

Улус чоннум сеткил хоонун оортуп чоруур.

-Эр-хей

Дараазында …

Хажыызындан харап кээрге,

Хана хээлиг Тыва чонум!

Уран -кыстар даараан ышкаш,

Угулза дег Тыва чурттум!

-Эр-хей!

- Ам кичээливистин тунелин кылып таалын уруглар! (Чурук )

Туннел:

1. Бо кичээлде чуну билип алдынар уруглар? (тыва угулзаларнын хевирлерин).

2. Оларны каяа ажыглап чорааныл? (тыва эт-херекселдерге, каасталгаларга, идик-хепке, аяк-саваларга).

3. Бис чуу деп угулзаны чинчи биле дизип кылдывыс? (олчей-удазыны)

4. Тыва чон угулза хээлерге кандыг кижизидилге, ужур дузаны демдеглеп чораан дыр?

Чараш угулзалар таварыштыр тыва кижинин чараш чаны, сагып чоруур ужурлары, культуразы, шажын-чудулгези, сагыыр чанчылдары, эртирер езулалдары, идик хепти аянныг кылдыр кедери, улуг кижилерни хундулээри, чаш кижини чассыдары, ак сеткилдиг болуру, ажыл-ишке хандыкшыыры, огбелернин торээн дылын эки билири болгаш торээн чурттунун ёзулуг хамаатызы болуру коступ - тыва огбелеривистин шаандан тура дамчыдып база сагып келген сагылга чуруму мында синникен. (Чурук )

#1041;истер бо хун чунун дузазы биле «Олчей удазынын» кылдывыс уруглар? (Чинчилер – биле)

- Кылган ажылдарынын делгелгези.

- Эр-хейлер уруглар бо кичээлде тыва «Олчей удазыны» угулзаны чинчи биле дизип кылып ооренип алдынар. Мээн биле богун кады солун кылдыр кичээлдеп ажылдаанынарга улуу-биле четтирдим! Шуптунар кчээлге кончуг эки кириштинер эр-хейлер. Шуптунарга ак орукту, аас-кежикти кузедим!

- Уруглар Силерге кел чыдар эрте берген даа болза Иелер хуннун таварыштыр аас-кежиктиг, чаагай чуртталга келзин дээш, онзагай чинчи биле дизип кылганы угулзаларын Байыр чедирип белек кылдыр бээр дыр башкылар!