Открытый урок Каң-оол Ирикпеевич Ондар «Харжыгаш»
материал (2 класс)

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

Кара-Хольская средняя общеобразовательная школа имени Кужугета Серээевича Шойгу

с. Кара-Холь муниципального района «Бай-Тайгинский кожуун Республики Тыва»

  Каң-оол Ирикпеевич Ондар

«Харжыгаш»

Тема. К Ондар «Харжыгаш»

Кичээлдин сорулгазы:

1.Ооредилгелиг –К.Ондарнын «Харжыгаш» деп шулуун ооредир, номчуур.

2.Кижизидилгелиг – долгандыр турар бойдуска камныг, хумагалыг болурунга ооредир, кижизидер, билиндирер, оѳреникчи кижинин чурумун сагып билиринге ѳѳредип кижизидер

3.Сайзырадыр - кичээнгейин сайзырадыр, анализин кылып, деннеп, туннеп билиринге ооренир.

Ажыглаар херекселдери: болук-биле ажылдаар.
                                   

Кичээлдин тургуузу

1.Организастыг кезээ 

-Экии, уруглар. Шупту туруп кээр.Оожум, шимээн чок олуруп алынар. Мени Аржаана Ивановна  дээр. Богун силернин литературлуг номчулганар кичээлин мен эрттирер мен. Ам шупту кичээнгейлиг менче коор.

-Долгандыр көруӊер, бисте аалчылар келген, олар биле мендилэжиилиӊер.

-Богунгу кичээлге белен силер бе хынаптаалынар че. Номнарынар, кыдырааштарынар, демир-ужуктеринер белен бе?

-Эр-хейлер, богунгу кичээлге белен-дир силер.

2.Чаа теманың  сорулгазын  дыннадыры.

-Уруглар, шупту кичээнгейлиг  чуруктарже коруптээлинерем.

-Чурукта чылдын кандыг уезин коргускен-дир, уруглар?

-Чурукта уруглар чуну канчап турар-дыр, уруглар?

-Шын-дыр!

-Богун кичээлде чунун дугайында номчуурувусту тывызыктын дузазы-биле тып алыылынарам, уруглар.

Арга-шолду ак чоорган шыпты. (хар)

-Уруглар, ол чуу чувел?

(хар)

-Шын-дыр!

- Бис богун кичээлде Ондар Кан-оол Ирикпеевичинин  «Харжыгаш » деп  шулуу биле таныжар болгаш  номчуур  бис.

-Уруглар, шулук деп чул баштай  тодарадып алыылынарам.

Шулук дээрге одуругларынын хемчээли ден болгаш эге ужуктери аяннажып чоруур улуг эвес чогаал.

-Уруглар, харжыгаш  деп  сѳстүң  утказын кым канчаар билип тур?

- Харжыгаш дээрге чул?

(уругларнын харыызы)

-Уруглар, бис богун чуу деп шулук биле таныжар болдувус, кым харыылаптарыл?

-Кичээливиске сорулгадан салып алыылынарам.

-Эр-хейлер!

- Бѳгүн  кичээлде чүнүң   дугайында  номчуурувусту  тодарадып  алдывыс.

3.Чаа  билиглерни  ажыдары.

-Чогаалчы  дугайында  сѳс.

- Бо  авторнуң  дугайында  кым  билирил,  уруглар?

Кан-оол Ирикпеевич Ондар

К.И. Ондар 1941 чылда Чоон-Хемчик кожууннун Бора-Тайга сумузунга торуттунген. Ол башкы болгаш шулукчу. «Яблоктун аян-чоруу», «Хоглуг чаштар», «Куске чылдын уруглары»  деп номнарын чаштарга бижээн.

4.Словарьлыг  ажыл.

-Уруглар, шулукту номчуур бетинде биске билдинмес состер-биле таныжып,  словарь ажылын чорудуп алыылынар.

Энчээ – кидис шуглак
Чулук – суксун

5.Ном-биле  ажыл

Башкының  аянныг  номчулгазы.

-Уруглар, ам номнарынарнын 57 дугаар арыннын ажыдып алынар.

К.Ондар «Харжыгаш»

-Уруглар, шулукту мен баштай силерге номчуп берейн, а силер кичээнгейлиг эдерти коор силер.

6.Практиктиг ажыл. 
Утказы – биле ажыл
К. Ондар «Харжыгаш» 
- Шулук кандыг аян-биле бижиттинген-дир? Уруглар айтырыгларга харыылаар, номдан харыыларын тып ооренир.

7. Сула-шимчээшкин.

Салааларым саны 10

Санап туннеп билир мен

1,2,3,4,5

6,7,8,9,10

Бирден бир чок санаалы

1,2,3,4,5

6,7,8,9,10

Шылай бердим,могай бердим

1,2,3

Аткаар, ишкээр шимчениили

Арыннарже корушкеш,

Ажылывыс уламчылаал.

8. Бот ажыл.

-Уруглар ам бис шулукту илчирбелеп номчуур бис. Бир дугаар одуруг эгэлээр.

-Эр-хейлер.

-Шулукту самбыра баарынче унуп келгеш, кым аянныг номчуптарыл?

-Уруглар, ам шулукту рольдап номчуптаалынарам.

-Эр-хейлер!

9. Шулук дугайында билиндирер.

-Уруглар ам номнарынарнын 58 дугаар арыннын ажыдынар, ында орус дыл кырында бердинген состер бар: белый снежок - Ак хар, первый снег - бирги хар (башкы хар), мокрый снег- ол хар , играть  в снежки- хар октап ойнаар деп состерни тыва дыл кырынче очулдуруп алыылынарам, уруглар.

-Уруглар, бо состерни кыдырааштарывысче киир бижип алыылынарам.

-Эр-хейлер!

-Уруглар, бистер шулукту  ужуктери аяннажып чоруур улуг эвес чогаал дээн болгай бис. Ам бистер шулуктерде аяннажылга кандыг болур чувел, коруптээлинер.

Кустун айы унду,

Кузелим-даа буту.

Оорум-биле кады

Оореникчи болдум.

-Уруглар, бо шулукчугеште кандыг состернин ужуктери домейлежип чоруур-дур.

-Шын-дыр!

-Эр-хейлер! (кустун, кузелим-даа; оорум-биле, оореникчи)

Шулукте 1 дугаар биле 2 дугаар одуругнун, 3 биле 4 дугаар одуругнун эге ужуктери домейлежип (аяннажып) чоруур. Бо кожаланчак аяннажылга чижээ-дир. А одуругларынын хемчээли ден: - 6-6 слогтуг.

Ан-мен, унуш, байлык-байлан

Ам-даа унуп арбыдазы!

А бистер оларга

Авыралдыг болуулунар!

Ч. Кара-Куске

Бо чергелешкек аяннажылганын чижээ, чуге дээрге шупту одуругларнын эге ужуктери домей.

Дорт одуругнун каттышканын строфа дээр.

10. Кичээлдин туннели

-Уруглар, бис богун чуу деп шулук биле танышкан  ийик бис?

-Кым деп чогаалчынын шулуу биле таныщкан ийик бис, уруглар?

-Шын-дыр!

-Эр-хейлер!

11. Туннел

-Кичээлге чуну ооренип алдывыс? 

-Кичээлде чуну билип алдынар?

-Чуну сонуургадынар?

-Кичээл силерге солун болду бе?

-Бир эвес кичээлдин темазын шингээдип алган болзунарза, ийи холун кодурер, а шала билбээн хевирлиг болза, чангыс холун кодурер. Богун кичээлде демдектер мындыг: …

12. Бажынга онаалга

-Уруглар, бажынга онаалга  кылдыр шулукту шээжи-биле доктаадып алгаш келир.