Адыгэбзэмк1э урок зэ1уха "Зи нэхъъыжь еда1уэ и 1уэху мэк1уатэ"
методическая разработка (2 класс)

Е-2-нэ «Б»классым щекIуэкIа урок зэIуха:

«Зи нэхъыжь едаIуэ и Iуэху мэкIуатэ»

Зыгъэхьэзырар:        ШэджыхьэщIэ Е.Ю.

Урокым и ек1уэк1ык1эр

    Тхьэбысым  Умар « Жьым фымыщ1 и жагъуэ»

   (мэкъамэр къеуэу урокым щ1едзэ)

- Ди нобэрей урок зэ1ухар теухуащ «Нэхъыжьхэм пщ1э хуэщ1ын зэрыхуейм».

Урокыр дэ къызэ1утхыну дыхуейщ Аф1эунэ Лиуан и усэ «Адыгэбзэ» зыф1ищамк1э:

             Си бзэ дахэу адыгэбзэ,

             Си бзэ дахэу уэ си нэху!

             Уэращ си анэдэлъхубзэр –

             Сф1эбэмащ1эщ

             Сыпсэлъэху!

             Си насыпти уэ узи1эщ,

             «Нур» журналым сыкъоджэф,

              Папи мами сопсэлъэф!

– Дэтхэнэ лъэпкъми езым и бзэ и1эжщ.  Ц1ыхухэр я бзэк1э мэпсалъэ. Адыгэхэми адыгэбзэ ди1эщ.  А бзэмк1и  адыгэхэр дызэгуро1уэ.  Ди бзэмк1э допсалъэ, доджэ, дотхэ. Ауэ девгъэгупсысыт, хэту п1эрэт зи ф1ыгъэр ди бзэр хъумауэ ди деж къызэрысар, а бзэ дахэр т1урылъу дунейм дызэрытетыр?Шэч хэмылъу,  ди нэхъыжьыф1хэрщ!

АдэкIэ федгъэдэ1уэнут Нало З. и усэ «Нанэ и псэ, дадэ и  бзэ».

Сэ си нанэр папэм янэщ,

И псэр адыгэпсэщ.

Сэ си дадэр папэм ядэщ,

И бзэр адыгэбзэщ.

Адыгэпсэ, нанэ и псэ,

Сытк упсэ дахэ!

Адыгэбзэ, дадэ и бзэ,

Сыту убзэ дахэ!

Фщ1эрэ фэ а бзэм и л1ыгъэр?

Ар йопсалъэ Дыгъэм.

Сыту ф1ыщэт уэ, ди Дыгъэр,

Узэрыадыгэр!

Ди еджак1уэ ц1ык1ухэм яф1эгъэщ1эгъуэнщ адыгэ хабзэр ик1и жыджэоу яужь итщ зрагъэщ1эну, хьэл-щэн дахэхэр зэхалъхьэну. Апхуэдэу, нэхъыжьхэм як1элъыплъурэ, жа1эм щ1эдэ1уурэ езы ц1ык1ухэми хабзэм щыщ зыкъом къащ1ащ.

- И1эт-т1э, ц1ык1ухэ, къыжыф1эт нэхъыжьхэм дызэрыхущытын хуейм теухуауэ къэфщ1ар

1. Псалъэмакъ ек1уэк1ыу щытмэ, нэхъыжьым и псалъэ зэи зэпаудыркъым.
2. Адыгэ япэк1э к1уэ нэхъыжьым зэи к1элъыджэркъым
3. Нэхъыжьыр щ1эс, хьэмэрэ щ1эмыс щы1этэкъым, абы и п1эм зыри ит1ысхьэртэкъым, зригъук1уриен дэнэ къэна.
4. Нэхъыжь къахыхьамэ, гупыр мэтэдж дэнэ и дежи, сыт щыгъуи.
5. Унагъуэм, лъэпкъым и унафэр нэхъыжьым 1эщ1элът. Абы и арэзыныгъэ хэмылъу зыри къэхъуртэкъым

Аращ  адыгэхэм щ1ыжа1ари  «Нэхъыжьыр лъэпкъым и жьауэщ».

Егъ.Нт1э, ц1ык1ухэ, дэ дыхуейт фи унагъуэм ис фи нэхъыжьхэм пщ1э зэрахуэфщ1ым, фазэрыдэ1эпыкъухэм теухуауэ фыкъытхутепсэлъыхьыну.

Едж. 1. - Гъэ еджэгъуэщ1эм зэрыщ1идзэжрэ дэ ди щ1эныгъэхэм, хьэлщэн дахэхэм хэдгъэхъуэну ди мурадщ. Ар зи ф1ыщ1эр ди адэ-анэхэмрэ ди егъэджак1уэхэмрэщ. Дэ сыт щыгъуи нэхъыжьхэм я жы1эм дода1уэ.  

Едж. 2. -Дэ нэхъыжьхэм дадоплъей, щапхъэ ятыдох, пщ1э яхудощ1. Дэ ахэр ф1ыуэ долъагъу, зэрытхузэф1эк1к1э дадо1эпыкъу.

Едж. 3. - Дэ унагъуэм сэбэпышхуэ дыщохъу. Ди адэ – анэхэм дадо1эпыкъу.  Ди гъунэгъу л1ыжь – фызыжьхэм гулъытэ яхудощ1. 1уэху   гуэрхэмк1э сэбэп дахуохъу.

Едж. 4. - Нэхъыжьым пщ1э хуэзымыщ1ым, ар зымыгъэлъап1эм зэи и щхьэр  лъап1э хъункъым. Дэ ар ди ф1эщ мэхъу. Арагъэнщ, адыгэхэм    «Нэхъыжь зымыгъэлъап1эр щхьэ лъап1эгъуэ ихуэркъым»  щ1ыжа1эр. Ар губзыгъагъэщ, хьэл – щэн дахэщ.

Едж. Ди хабзэм и фащэ нэхъыф1 дыдэхэм щыщщ адыгагъэмрэ адыгэ нэмысымрэ хъумэныр ик1и абы и лъэныкъуэк1э мыхьэнэшхуэ я1эщ ди лъэпкъым къигъэщ1а псалъэжьхэм. Абыхэм куэдым урагъэгупсыс, хабзэм ухуагъасэ, ухуаущий.

-    Сыт хуэдэ псалъэжь фщ1эуэ п1эрэт фэ  нэхъыжьхэм ятеухуауэ?

Псалъэжьхэр

1. Нэхъыжь зымыгъэлъапlэр щхьэ лъапlэгъуэ ихуэркъым.
2. Нэхъыжь кIэлъыджэркъым - кIэлъокlуэ.
3. Нэхъыжьыр лъэпкъым и жьауэщ. 
4. Нэхыыжьым жьантlэр ейщ.
5. Нэхъыжьым жьэ ет, нэхъыщIэм гъуэгу ет.
6. Нэхъыжьыр гъэлъапlи, уи щхьэр лъапlэ хъунщ. 
7. НэхъыщIэм ищlыр гъэжьи, нэхъыжьым ищlыр шхы.
8. Мычэнджащэ хъарзынэкъым.
9. Нэмыс здэщымыIэм насыпи щыIэкъым.

10. Нэмыс пщIымэ, уи щхьэщ зыхуэпщlыжыр.
11. Нэмысыншэр насыпыншэщ.
12. Нэмысым насып къыдокlуэ.
13. Нэмысыр лъэlукlэ къахьыркъым.
14. Ужьмэ, жьы хуэдэ щыти, ущIэмэ, щlэ хуэдэ щыт.
15. Уи псалъэ гъэIэси, уи нэмыс гъэбыдэ.
16. Уи щхьэ хуэпщlыжыр уи нэмысщ.
17. УщIалэмэ, щIалэ хуэдэ щыт, удадэмэ, дадэ хуэдэ щыт.
18. ХабзэмыщIэ емыкIухьщ.
19. Чэнджащэ щыуэркъым.
20. Чэнджащэ Iуэщхъукъым, упщlэ щlэщхъукъым
21. Жьым еубзи, щlэр гъэгушхуэ.
22. Нэхъыжьым и лъэIур нэхъапэщ.
23. Зы акъыл нэхърэ акъылит1
24. – Нэхъыжь щыту умыт1ыс.
25.  Нэхъыжьыр гъэлъап1и, уи щхьэ лъап1э хъунщ.
26.  Зи нэхъыжь еда1уэ и 1уэху мэк1уатэ
27.   Нэхъыжьыф1 зи1э нэхъыщ1эф1и и1эщ.
28.   Уи анэ къыбжи1эм еда1уэ, уи адэ къыбжи1эр гъэзащ1э.
29.  Уи адэ – анэм яхуэпщ1 нэмысыр уи быным къыпхуащ1ыжынщ.
30. Щ1эр дахэщ, жьыр ф1ыщ.

Егъ. - Хабзэф1, мыхьэнэшхуэ зи1эщ унагъуэм исхэр зэдэ1эпыкъужу        зэчэнджэщыжу  псэуныр .Ауэ  адрей ц1ыхухэми дагуры1уэу дыпсэун папщ1э

 сыту п1эрэ тщ1эн хуейр? Фэ дауэ феплърэ, ц1ык1ухэ?

    Едж. -   Жьэр гъэкъабзэ, бзэр гъэ1эсэ,

        Пц1ы умыупс,

        Уи напэр хужьу, уи щэныр дахэу

        Ц1ыхум уахэтмэ, ф1ыуэ укъалъагъунщ.

   Егъ. -  Икъук1э псалъэ пэж къыджеп1ащ. Дыхущ1эвгъэкъу дэтхэнэ зы ц1ыхури апхуэдэу дызэрыщытынум!

Нобэрей урокым гъэсэныгъэм теухуауэ сыт къыхэфхар?

   Едж. - Нобэрей урокым дэ къэтщ1ащ нэхъыжьым пщ1э хуэщ1ын

   зэрыхуейр, ахэр ф1ыуэ лъагъун  зэрыхуейр, дадэ1эпыкъун зэрыхуейр.

- Девгъэда1уэт Къуныжь Хь. и усэ «Адыгэбзэ» зыф1ищам.

     Едж. - Адыгэбзэр си псэкъым,

                 Адыгэбзэр си нэкъым,

                 Си псэм хуэдэр си анэрщ,

                 Си нэм хуэдэр си адэрщ.

                 Адыгэбзэр псысэкъым,

                 1ейуи сыгупсысэркъым –

                 Ар си нит1ым я нэщи,

                 Ар схэлъ си псэм и псэщи. 

   Егъ. -  Урокым и к1эухыу феплъ еджак1уэ ц1ык1ухэм ягъэхьэзыра къафэм.

Нобэ ди урокым къедгъэблэгъащ пщ1э зыхуэтщ1 ди нэхъыжьыф1 Линэ. Ар  зэрынэхъыжьым имызакъуэу, ди классым щ1эс еджак1уэ ц1ык1ухэм ящыщ зым и анэшхуэщ. Каринэ и нанэр ф1ыщэу зэрилъагъум и щыхьэту жри1эну хуейщ «Си нанэ дыщэ» уэрэдыр.

Адэк1э Линэ къопсалъэ, ц1ык1ухэр абы йода1уэ.