Методическое пособие для учителя 5 класса по балкарской литературе (к учебнику Гуртуевой М.Б. «Малкъар адабияты, 5 класс») Жанатаева А.М.//на балкарском языке// Нальчик, «Книга»,
план-конспект урока (5 класс) на тему

5-чи классда малкъар адабиятны дерслеринде окъуллукъ темаланы сагъат мардалы планы

4

БИРИНЧИ ЧЕТВЕРТЬ

1. ЧИ ДЕРС КИРИШ Дерсни барыуу:

Дерсни муратлары: классда окъуучула бла танышыу, аланы жылны ичинде адабият дерсде окъурукъ 1ситаплары бла шагьырейлендириу, «адабият» деген ангыламны магьанасына тюшюндюрюу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер.

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Танышыу.

2. Устазны ал сёзю:

• Китап. Китап бир туудукъдан бирси туудукъгъа ётюп баргъан жюрек байыкъландырыуну осуятьщы.

5-чи классда ол бош дере болуп къалмайды. Ол устазны окъуучулары бла биринчи тюбешиуюдю, биринчи адабият дерсиди (башланнган школда окъугьанларындан башха- ракъ). Окъуучулагьа бек магьаналысы: устазны жарыкъ- лыгъы, иш кёллюлюпо, сабийлеге да огъурлу кёз къара- мыды. Устаз дерсге къалай киргенине кёре, иш алай барады.

• Шагъырейлениуден сора, устаз сорургьа боллукъду:

• Сиз башланнган классда окъургьа юйреннген дерс- лигигизни аты къалай эди?
• Окъуу китап.
• Андан сора ол дерсде неге юйрене эдигиз?
• Окъургьа, эсибизде къалгъанны айтыргъа, назму- ланы кёлден билирге, кесгин, шатык окъургьа.
• Бизни дерсибизде да биз окъугъан этерикбиз, алай анга дере угъай, адабият дере деп айтырыкъбыз.
• Ол неди?

ь

• Адабият жазылгъан эм басмаланнган деген магъа- наны тутады. Жазылгъанны эки къауумгъа юлеширге боллукъду: илму жазыу, суратлау адабият. Виз сизни бла суратлау адабиятны окъурукъбуз, адамны жашаууну, адам бла табийгъатны эм жюрек сезимни, оюмну эм адамланы не этерге сюйгенлерини (желание) юслеринден.

Харфладан сёзле, сёзледен айтымла къурай билебиз. Энди уа биз сизни бла чыгъарманы ким жазгъанын, жазыучу жазгъан ишинде бизге не айтыргъа сюйгенин ангыларгъа кюреширикбиз.

Биз жазь^/чуну жашауундан эм ол не заманда жазгъанын, о л жашауну къалай сезгенин, аны бизге къалай айтыргъа сюйгенин билликбиз.

Биз ни аллыбызда 5-чи классны адабият китабы. Сау жылны биз аны окъурукъбуз, анда жазылгъан чыгъарма- ланы сюзерикбиз.

Башланнган класслада биз окъуу китап бла шагъырей болгъанбыз, авторун да билгенбиз. А лайды да, китапны тышына къарайыкъ.

Соруулап>ажууап излей, окъуучуланы да сёзге кътышдыра, ушакъ этерге боллукъду.

• Китапны авторун къайсыгьыз айтасыз?
• Китапны жаратамысыз? Не ючюн жаратасыз?
• Бу китапны жарашдырыргъа ненча адам къатышхан болур?
• Биз аны къалай билейик?

Китапны чыгъарыр ючюн, бек кёп адам къатыш- ханды: авторла, редакторла, суратчыла, корректорла эм башха ишчте.

• Къайсы издательствода чыгъаргьандыла бу китапны? Къайсы шахарда зарфха урулгъанды?
• 5-чи классны окъуу китабы Нальчик шахарда «Эльбрус» китап басмада чыгъарылгъанды.

Китапны автору - Гуртуланы Марьям Бертни къызы.

8

• Китапны биринчи бетлеринде билим дунияны жары- 1ъы болгьанын ангылатадыла.
• Окъугъанны кёлю жарыкъ, окъумагьан болур жазыкъ.

Мёчюланы Кязим.

Юй иш: Билимни юсюнден нарт сёздени эсгерип жазаргьа.        \

2. ЧИ ДЕРС \

ХАЛКЪНЫ КЁЛДЕН ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫГЪЫ

Дерсни муратлары: халкъны кёлден чыгъармачы- лыгьыны юсюнден билгенлерине таяна, окъуучуланы билимлерин теренлеу; аланы болушлукълары бла окъуучуланы адеп-къылыкъгъа, намысха, туугъан жерин, мил- летин сюерге юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокълау.

2. Юй ишни тинтиу.

• Окъуучула билимни юсюнден жазып келген нарт сёзлерин къангагьа жазадыла, бирлери кёлден айтадыла.

Билим дунияны жарыгъы,

Керекди ол къартха, жашха.

М. К.

Къарыу бирни жыгъар,

Билим мингни жыгъар.

Н.        С.

3. Жангы теманы ангылатыу.

9

(Къангада.)

Халкъны кёлден чыгъармачылыгъы

Элберле Нарт сёзле Жомакъла

У стаз.

Бюгюн биз биринчи дерсибизни халкъны кёлден чы- гъармачылыгьыны юсюнден бардырлыкъбыз.

Бурун зама^лада не китап, не суратлау адабият болма- гьанды. Алай халкъ кеси жырла, жомакъла, элберле жа- рашдыргъанды.

Халкъыбызны аууздан-ауузгъа айтыла сакъланнган чы- гъармаларыны бир тюрлюсю жомакъладыла - юйюр турмуш халланы суратлагъан; жигитлени эм жигитликни юсюнден айтхан; жаныуарланы юсюнден жомакъла. Жомакъны юйретиу ниети аны магъанасын бютюнда бийикге кётюреди.

Халкъ чыгъармачылыкъны байлыкъларындан бири таурухладыла. Таурух эртте заманда жашауда болгъан бир белгили затны юсюнден проза неда поэзия тил бла бил- диреди.

Халкъ чыгъармачылыкъны бек эрттегили тюрлюсю жырды. Кёлден этилген назмула, макъам бла бирге къуралып, жыргьа айланып къалгъандыла. Халкъ жырла кёп тюрлюдюле. Халкъ жыр адамны туугъан кюнюнден башлап ёлюм кюнюне дери биргесинеди, аны сезимин айнытады, жашауда жерин табаргъа болушады.

Нарт сёзле халкъ чыгъармачылыкъны бек къолайлы бёлюмюн къурайдыла. Нарт сёзню мурдору акъылды. «Акъыл сёзле» дерча, дагъыда нарт сёзлеге ушагъан айтыула бардыла. Аланы нарт сёзледен айыра билген бир-

10

г

бирде къыйынды. Нарт сёзле толу айтымла эселе, айтыула уа толу айтым къурамайдыла.

«Ышаннган башны ит ашар» - нарт сёз.

«Элек бла суу ташыгъанлай» - айтыу.

4. Дерсни бегитиу:

• Соруула бла иш.

1. Фольклор деп неге айтабыз?
2. Нарт сёзле бизни неге юйретедиле?
3. Жомакъла, таурухла уа бизни неге юйретедиле?
4. Халкъ жырланы къайсыгъыз сюесиз?
5. Халкъ жырла адамгъа къалай болушадыла?
6. Нарт сёзле, жомакъла, таурухла, халкъ жырла бизге къалай жетгенлерини юсюнден оюмугъузну айтыгъыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

3. чю бетде 1 - 5-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш. Ишчи дефтерни 4-чю бетинде 6-чы ишни толтурургьа.

3. ЧЮ ДЕРС ЖОМАКЪНЫ ЮСЮНДЕН АНГЫ ЛАТЫУ

Дерсни муратлары: окъуучуланы жомакъла халкъда аууздан-ауузгьа айтыла келген чыгьармаланы арасында бек белгили болгьанларын ангылатыу, жомакъланы юслеринден билгенлерин теренлеу, аланы юслери бла жигитликге, тюзлюкге, адамлыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, жомакъладан тюрлю- тюрлю суратла, жомакъла болгьан дискле эм компьютер.

11

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокълау.

2. Юй ишни тинтиу.

• Ишчи дефтерде 4-чю бетде берилген юй ишни къалай толтургъанларын окъуучула кезиу-кезиу кьангагъа чыгьып, айтадыла.

• Халкъ чыгъармачылыкъны юсюнден Соруула бла иш.

1. Жомакъла ненча къауумгъа юлешинедиле?
2. Таурухла къаллай тил бла билдириледиле?
3. Нарт сЪзню мурдору неди?
4. Айтыула бла нарт сёзлени башхалыълары недеди?
5. «Атала сёзю — акъыл сёзю» деген нарт сёзню магъанасын ачыкълагъыз.

3. Жангы теманы ангылатыу:

• У стаз. Жомакъ халкъда аууздан-ауузгъа айтыла келген суратлау чыгъармаланы бир тюрлюсюдю. Жомакъла игилик излейдиле, халкъ истемлерин къоруулайдыла, ишчи адамны жашауунда заран келтиргенлени къаты сёгедиле, гюзлюк терсликни хорлагъанын кёргюзтедиле. Жомакъла фантазияны аслам хайырланадыла: жаныуарла, малла, къанатлыла, къурт-къумурсхала, терекле, битимле да адам тил бла сёлеширге боллукъдула. Фантаст жомакъ- лада тай, къуш кибик, кёкге учады, адам жаныуаргьа, къушха неда терекге айланып къалады.

Халкъ жомакъланы суратлау къолайлары кючлюдю, аны себепли ала, жазма болмагъаннга да къарамай, бири бирин алышындыра келген тёлюлени эслеринде сакълан- нганлай тургъандыла. Жомакъны эсде къалырча этген ма- дарла у а аз тюйюлдюле: айтыла келген затны ичинде соруу берген эм жууап къайтаргъан жерлени асламыракъ тюбе- гени; бир халны бир кесекчик тюрлендирип, жомакъны ортасында эм ахырында къайтарып айтыу. Къайтарьш айтыу'а эсде къалдырыуну мурдоруду.

12

• Текст бла ишлеу:

1. 7-чи бетде текстни ауаз бла окъуу. Окъулгьанны юсюнден ушакъ бардырыу.
2. Соруула бла иш.

1. Жомакъланы юсюнден не ангыладыгьыз?
2. Жомакълада фантазия къалай хайырланылады?
3. Жомакълада фитначылыкъ, уручулукъ, къызгъанч- лыкъ жюрюймюдю?
4. Эринчеклик, тенгликни бузуу, жарлыны унукъдуруу дегенча халлагъа жомакълада къаллай кёз къарам тохташ- дырылады?
5. Жомакълада огъурлулукъ, жигитлик, тюзлюк хор- лаймыды?
6. Фантаст жомакълада дунияда болмагьан къаллай жанла тюбегенлерини юсюнден айтылгъан айтымны табып окъугьуз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

4-чю бетде 6-чы ишни тамамлау.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ этиу.

Белгиле салыу.

6. Юй иш.

Жомакъланы юсюнден ангылатыу. Текстни окъуп, магъанасьщ кеси сёзлеригиз бла айтыргъа.

4. ЧЮ ДЕРС «КЪЫЗЧЫКЪ БЛА КЪОЗУЧУКЪ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы «Къызчыкъ бла къозучукъ» деген жомакъ бла шагьырейлендириу, жомакъланы билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, жомакъланы юслери бла окъуучуланы жигитликге, огъурлулукъ- гъа, халаллыкъгъа, юйретиу.

13

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер, тюрлю- тюрлю жомакъладан суратла, жомакъла болгъан дискле эм компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокълау.

2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Жомакъла халкъ жашауну оюмларын не бла билди- редиле?
• Жомакъла нени излейдиле?
• Жомакъла къалай башланадыла?
• Фантаст, юй-турмуш, жаныуарланы юсюнден жомакъланы башхалыкълары недеди?
• Эндиге дери окъугъан жомакъларыгъызны магъана- ларын эсге ала, жомакълада тюзлюк бла терсликге къаллай кёз къарам тохташдырылгъанын айтыгъыз.

III Жангм теманы ангылатыу:

• «Къызчыкъ бла къозучукъ» деген жомакъны устаз окъуп башлайды, андан сора окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. Устаз окъугъан сабийлеге эсин бергенлей тура- ды, терс окъугъан сабийни тюзете-тюзете барады.
• Кеслери алларына окъутуу (10-11-чи бетлени)
• Окъулгъанны юсюнден ушакъ.
• Соруула.

• Ёксюз къызчыкъ бла жашчыкъны ёге аналары къаллай адам эди?
• Аталары уа?
• Ала къаллай хапар эшитдиле?
• Жарлы аталары адыргы этгенми эди?
• Ала юйден къалай къачхан эдиле?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

14

4 - 5-чи бетледе «Къызчыкъ бла къозучукъ» деген те- магьа берилген ишлени толтуруу.

4. Дерсни бегитиу:

• Жомакъны рольла бла окъутуу.
• Соруула бла иш.

• Сабийле къалай къачдыла?
• Биринчи кере суугъа жетгенде, жашчыкъ къалай тилей эди эгешчигинден?
• Бу суудан ичгенле неле болуп къаладыла дей эди эгешчиги?
• Бу суу бла неле ётгендиле дей эди?
• Экинчи тюбеген сууларындан ичсе, жашчыкъ не болуп къаллыкъ эди?
• Ючюнчю тюбеген сууларындан ичсе, жашчыкъ не болуп къаллыкъ эди?
• Къызчыкъ нек жилямсырагъан эди?
• Жашчыкъ эгешчиги айтханны этгенми эди?
• Жашчыкъ не болуп къалды?

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш: Дерсликни 9 - 11-чи бетлеринде жомакъны окъургъа, магъанасын кеси сёзлеригиз бла айтыргъа.

5. ЧИ ДЕРС «КЪЫЗЧЫКЪ БЛА КЪОЗУЧУКЪ»

Дерсни муратлары: окъуучулагъа «Къызчыкъ бла къозучукъ» деген халкъ жомакъны андан ары окъутуу, жомакъланы билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, бу жомакъны юсю бла адамлыкъгъа, халаллыкъгъа, адамланы сюймекликге юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер.

15

Дерсни барыуу:

1. Дг|к'1 с м1илм салыу.

( пипмпашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - к с 11 м с го 11 м и жокъл ау.

2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Жомакъгъа «Къызчыкъ бла къозучукъ» деп нек аталгъанды?
• Жашчыкъгъа ол хата нек жетди?
• Жашчыкъ Илеуканы къалай алдады?
• Къызчыкъ жашчыкъгъа ийнаннганмы эди?
• С'уудац ичгенлей, жашчыкъ не болуп къалды?
• Къызчыкъ не этди?
• Ала, бирге бара, къалайгъа жетдиле?
• Сабийле ёлюмден къутулургъа къаллай амал тапхан- ларын ачыкълагъан тизгинлени китапдан окъугьуз.

3. Жангы теманы ангылатыу:

• Устаз. Сабийле, энди жомакъны андан ары кезиу- кезиу окъугъз^з. Биригиз окъугъан кезиуде, къалгъанлары- гъыз иги тынгылагъыз. Окъугъан заманыгъызда эсигизни жомакъгъа бургьанлай туругъуз. Ангыламагьан сёзюпозню соругъуз.
• Соруула бла иш.

• Ала, бара кетип, нени къатында тохтадыла?
• Экинчи кюн алайгъа кимле келдиле?
• Къызчыкъ къайры минип букъду?
• Къызчыкъ, аскер жукълагъан кезиуледе, къаллай жумушланы тындыргъанын эсигизге тюшюрюп, кёлден айтыгьыз.
• Аскерчиле сейирге къалдыламы?
• Къызчыкъ къалай бла уллу болуп къалды?

6. Дерсни бегитиу:

• Соруула бла иш.

• Къызчыкъны кимле тутдула?

16

• Хан къызчыкъгьа не айтды?
• Къызчыкъ хандан нени тилегенди?
• Къызчыкъгьа хата кимден жетди?
• Къьпчыкъгъа ким болушду?
• Бу жомакъда тюзлюк терсликни хорладымы?
• Бу жомакъда ахшылыкъны, кертиликни, тюзлкжню, шуёхлукъну юсюнден айтхан тизгинлени табыгъыз,

• Ишчи дефтерде ишлеу.

4. чю бетде 1-чи, 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш.

1. «Къызчыкъ бла къозучукъ» деген жомакъны окъургъа.
2. Ишчи дефтерден 4 - 5-чи бетледе 1 - 3-чю ишлени толтурургьа.
3. Сёзлюк ишге эс бурургъа.

6. ЧИ ДЕРС

«БАТЫР ЖАШЧЫКЪ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы «Батыр жашчыкъ» деген жомакъ бла шагъырейлендириу, билимлерин теренлеу, «Батыр жашчыкъ» деген жомакъны юсю бла сабийлени жигитликге, батырлыкъгъа, эслиликге юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер, жомакъланы китап кёрмючю, жомакъла бла диск эм компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокълау.

2. Юй ишни тинтиу.

17

• Билирге керекли сёзле: гыбыт, масхара, чепкен.

• «Къызчыкъ бла къозучукъ» деген жомакъны сабийле бир бири ызындан айтадыла (бир окъуучу айта келип тохтагъан жерден арысын бирси айта, дере алай барады).

• Дерсликни 17-чи бетинде берилген соруулагъа жууап этиу; ишни тамамлау.

3. Жангы теманы ангылатыу:

• «Батыр жашчыкъ» деген халкъ жомакъны алгьа устаз окъуйду, андан сора окъуучула кеслери алларына окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• Жашчйпсъ анасындан не тиледи?
• Жашчыкъны эсине не тюшген эди?
• Жашчыкъ эмегенни къоркъуталдымы?
• Жашчыкъ эмегеннге не айтханды?
• Жашчыкъ не бла къоркъутду эмегенни?
• Жашчыкъ, эмегенни къоркъгъанын кёрюп, не умут этди?
• Эмеген жашчыкъны аркъасына кётюрюп келгенин кёргенде, бирси эмегенле къууаннганмы эдиле?
• Жашчыкъны кётюрюп келген эмеген не айтды?
• Эмегенле жашчыкъны биринчи кере къалай сына- гъанларын ачыкълагъан тизгинлени табып, окъугьуз.
• Жашчыкъ гыбытны неден толтуруп келе эди?
• Жашчыкъ суу келтирмей келгенин билалдыламы?
• Нек билалмадыла?
• Жашчыкъны эмегенле хорлаялдыламы?
• Жашчыкъны къаллай жабыуу бар эди?
• Жашчыкъны жабыуун эмегенле кёрдюлеми?
• Жашчыкъ эмегенлени не бла хорлады?

4. Дерсни бегитиу:

• Устаз.

1. Жашчыкъны экинчи кере не бла сыналгъанын табып, окъугьуз.

18

2. Жашчыкъны ючюнчю кере эмегенле къалай сына- гъанларын табып, окъугъуз.
3. Жашчыкъ эмегенлени таматаларына айтхан сёзюн табып окъугъуз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

5. чи бетде бу темагъа берилген 2-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окьуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ. Белгиле салыу.

6. Юй иш:

«Батыр жашчыкъ» деген жомакъны 17 - 21-чи бет- лерин окъургьа; магъанасын кеси сёзлеригиз бла айтыргьа.

7. ЧИ ДЕРС «БАТЫР ЖАШЧЫКЪ»

Дерсни муратлары: «Батыр жашчыкъ» деген халкъ жомакъны андан арысы бла окъуучуланы шагъырей этиу, жомакъланы юсюнден билгенлерин теренлеу, «Батыр жашчыкъ» деген жомакъны юсю бла сабийлени жигит- ликге, батырлыкьгъа, эслиликге юйретиудю.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокълау.

2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• «Батыр жашчыкъ» деген жомакъдан окъугъан кесегигизни магъанасын кеси сёзлеригиз бла айтыгьыз?
• Сизни бу жомакъда бек жаратхан жеригиз кьайсыды?
• Жашчыкъны сиз жаратхан халларын айтыгьыз.

19

• Жашчыкъны жаратмагъаныгъыз бармыды? Бар эсе, нек?

3. Жангы теманы ангылатыу:

• Ауаз бла окъуу.

«Батыр жашчыкъ» деген жомакъны 22 - 27-чи бетге дери ауаз окъуу.

Устаз кеси окъуп башлайды, андан ары окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. Устаз терс окъугъан сёзлерин тюзетеди, ангыламагъан сёзлерин ангылатады.

• Соруула бла иш.

• Жокакъда жашчыкъны батырлыгъыны юсюнден къалай айтылады?
• Жашчыкъ эмегенлени къаллай амалла бла къоркъут- ханды?
• Жомакъны бёлюмлеге юлешип, алагъа соруу халда ат атагъыз.
• Хар бёлюмге къаллай сурат ишлерге боллугъун айтыгъыз.

• Кеслери алларына окъуу.

4. Дерсни бегитиу:

1. Соруула бла иш.

• «Батыр жашчыкъ» деген жомакъ неге юйретеди?
• Эмегенча болургъа сюемисиз?
• Батыр жашчыкъча уа?
• Тюлкюден эмегенден къайсы уллуду?
• Акъылмы хорлайды, къарыуму хорлайды?
• Жашчыкъны батырлыгъын, эслилигин кёргюзтген ишлерин эсгерип айтыгъыз.

6. Дерсни аякълау.

Окъуучуланы дерсде ишлегенлерине белгиле салыу.

5. Юй иш:

20

1. Ишчи дефтерде 6-чы бетде жомакъгъа сурат ишлерге.

2. «Батыр жашчыкъ» деген жомакъны 22 - 27-чи бетге дери окъургьа.
3. Соруулагьа жууап этерге.

8. ЧИ ДЕРС «АКЪЫЛЛЫ УСТАЗ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы «Акъыллы устаз» деген жомакъ бла шагъырейлендириу, жомакъланы билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, «Акъыллы устаз» деген жомакъны юсю бла сабийлени оюмлу, сабыр болургъа юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер, жомакъла бла диск, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокьлау.

2. Юй ишни тинтиу.

Окъуучуланы юйге берилген ишлерин - ишчи дефтерде 6-чы бетде жомакъгъа ишлеген суратларын устаз къангагьа тагъады. Ариу суратха энчи эс бурады, окъуучуну махтайды.

3. Жангы теманы ангылатыу:

• «Акъыллы устаз» деген жомакъны устаз кеси окъуйду.
• Окъулгъанны юсюнден ушакъ бардырады.
• Ишчи дефтерде ишлеу.

8 - 9-чу бетледе 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

4. Дерсни бегитиу.

21

• Соруула бла иш.

• «Мен ёлсем, алтыным кимге къаллыкъды?» - деп нек жарсый эди устаз?
• Жюз жарлы жашны сохта этап нек алгъанды?
• Алтынларын къалай бергенди аманлыкъчылагьа?
• «Ач болурсуз, сиз - айланнган адамла. Сиз, манга ышанмай эсегиз, кесигиз этип ашагъыз», - деп нек айтханды акъыллы устаз?
• Уручула къарт у стаз дан не зат тиледиле?
• Бай ж^ш не ишлей эди?
• Ол жашха къарт не айтхан эди?
• Ол бай жашха не къыйынлыкъ болгъан эди?
• Къарт анга жарадымы?
• Ол бай жаш къартны игилигин ангыладымы?
• Байны жашы къартны нек ёлтюрдю?
• Харамлыгьы кесине къайтдымы?
• Къарт устаз ол таурухну къалай тап жаращцыргъа- нын ангыладън'ъызмы?
• Устаз жаш тёлюню, неге юйретеди?
• «Да, балаларым, айтайым», - деп, устазны таурух айтыууну хыйсабын ачыкълагъыз.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. «Акъыллы устаз» деген жомакъны окъуп, хапарын айтыргъа.
2. Ишчи дефтерде 3-чю ишни толтурургъа.
3. Бек сюйген устазыгъызны юсюнден 1 дефтер бетден уллу болмагьан кёлденжазма жазаргъа.

9. ЧУ ДЕРС

«ТЕЛИ БАТЫР»

Дерсни муратлары: окъуучуланы «Тели батыр» деген халкъ жомакъны андан арысы бла шагьырейлендириу, жомакъланы билгенлерин теренлеу, «Тели батыр» деген жомакъны юсю бла ахшыны - аманны, терсни бла тюзню айыра билирге юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, жомакъланы кёрмючю, тюрлю-тюрлю жомакъладан суратла, жомакъла бла диск, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

Саламлашыу. Дерсни темасын баямлау. Келгенни - келмегенни жокълау.

2. Юй ишни тинтиу.

• «Акъыллы устаз» деген жомакъны окъуучула бирини ызындан бири айтадыла.
• Ишчи дефтерде 3-чю ишни толтургъанларына устаз къарап чыгъады.
• Окъуучула юйде жазгьан кёлденжазмаларын устаз жыяды.

3. Жангы теманы ангылатыу:

• Устаз «Тели батыр» деген жомакъны кеси окъуп башлайды, ызы бла окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• «Тели батыр» деген жомакъда киши неге къууан- нганды?
• Ийнекни къайда тапханды?
• Кишини эсине аман акъыл нек келди?
• Киши къатынына не зат хазырлатханды?
• Киши, бара-бара кетип, кимге тюбегенди?
• Эмеген аны къайры жиберди?

23

• Киши эмегенлеге хапарын айтханда, ала анга не этдиле?
• Кишиге ким болушду къачаргъа?
• Эмеген жашладан къалай къачды?
• Ол киши кимге тюбеди?
• Ол тюбегени кишини эмегенледен къалай букъдурду?
• Аны букъдургъан киши уа къаллай эди?
• Эмегенле акъсакъ арбачыны хорладыламы?
• Акъсакъ киши къаллай хапар айтды?
• Жарлы киши ол хапардан кесини жашау турмушуна къаллай оюм, тауусум этгенин ангылатыгъыз, анга кеси- гизни кёз ^ъарамыгьызны да айтыгъыз.

4. Дерсни бегитиу:

1. Дерсликни 32-чи бетинде соруулагьа жууап бериу эм ишни тамамлау.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

Ишчи дефтерде 7-чи бетде сёзберни толтурургьа. «Тели батыр» деген жомакъны окъургъа, соруулагъа жууап этерге (27-32 бетле).

10. ЧУ ДЕРС Джуртубайланы Махти. «ЁЗДЕН АДЕТ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабы бла шагьырейленди- риу, адетлени юсюнден билимлерин теренлеу, адеп- къылыкъгъа, адамлыкъгъа, огъурлулукъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабы, башха китапларыны кёрмючю, уллу сураты, компьютер.

24

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Жомакъдагьы жарлы кишини жангыл1,1ЧЛаРЬ1 недедиле?
• Жарлы кишиге тюз жашау этерге керек бо^1Ъаньш ким эм къалай ангылатады?
• «Къарыулугъа андан да къарыулу табылады», ~ деп ким айтды?
• Башха адамгъа зорлукъ этип, аны халал кы^иьшын кесине алгъан игиликге тюберми?

3. Жангы теманы ангылатыу:

• Устаз. Бюгюн биз Джуртубайланы Махтиш* «Езден адет» деген китабы бла шагъырей боллукъбуз. Ал#™да Уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым. Джурту6аиланы Чиппаны жашы Махти 1949 жылда Алма-Ата tiiaxaP^a туугьанды. 1958 жылдан бери Къабарты-Малкъарн^1 Кичи- балыкъ элинде жашагъанды. Орта школну бон#ъандан сора, слесарь, бетонщик, устаз да болуп ишлегенди-

Къабарты-Малкъар къырал университетни тарых'Филоло' гия факультетин бошагьанды, 1980-чи жылда уа Москвада М.Горький атлы адабият институтну бошагьанды.

1984-чю жылдан башлап 2002-чи жылг# ДеРи Къабарты-Малкъар илму излем институтда фол!*>клоРнУ бёлюмюнде ишлеп тургъанды. Ондан артык*> китап жазгьанды.

• Устаз «Ёзден адет» деген китапдан кеси сзилагьан кесегин окъуйду. Андан сора, окъуучула да кез0У'ке'шУ окъуйдула. Устаз терс окъугъан сёзлерин тюзет^'тюзете’ ангьшамагъанларын да ангылата, бардырады дерсй(1‘
• Соруула бла иш.

• «Ёзден адет» деген китапны ким жазгьанды?
• Намысы, адети болмай, жашаргъа боллукъмУдУ^

25

I I;iml
K'i Г) i '

'\кь )Ь|'!; 11деп-къылыкъ болмаса, биз нелеге ушап
! аулу

KIkUIJHV

/ ^ ^Йлеге телевизорда хар.кёргенлерин этерге

жарарг, /

гьа HiL ..

кеп тюрлю адепсиз ишле кергюзтедиле.

Сиз аЛ/^А 'Да бичесиз? Нек?

_ '/гюле^еп>)_

«намыс» деген сёзлени магъанала- рын, a ^Ma'V'!npe, айтыгъыз. Таулу юйюрде жюрюген нам1)1с^/ МЬ1 W ачыкълагъыз.

• къал^олмагъан жерде насып болмаз» деген айтыу^//^е*>СН\^гылайсыз?

IV' ,07*аЬа™у-

с^иле,|Нш_

• CI,1iWicbi болмагьанны насыбы да болмайды»,
• дег£ *^.^1НДЫЛ::;Ч' жууап берликсиз? Юлгюле келтиригиз.

некай//^

• у ^/аНДЫ' %1Ы Махти китабына «Ёзден адет» деп

/ китап, нек ата'/        I

• v HaVI-e не бла болушурукъду?
• Ау1 адет^ билмеген неге ушап къаллыкъды?
• O^j ^ЙЗГИ1<(|Уа къайдан, къачан чыгъадыла?
• w        магьанасын сюзюгюз.

таулу адетле, iffttep сизни жарты'

Yригпз — жумушакъ,

0дан уРигиз - бек къаты.

• Т0 ,/**ды ^ллай адетлени кетерлерин сюесиз?
• А^кдеб\ сабийле, намысыгъыз, ёхтем таулары- бызча, а\сУн! Бийик къаяларыбызча, къаты болсун!

V. А* ^лау.

Окь;        ^>сде къалай ишлегенлерини юсюнден

ушакъ. ^ СЗДЬ^

Бел!’

26

6. Юй иш:

1. Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген кита- бындан «Окъуу» эм «Билим» деген бёлюмлерин окъургьа. Окъулгъанны магъанасын ачыкъларгъа.
2. Джуртубайланы Махтини юсюнден къысха доклад жазаргъа.

11-ЧИ ДЕРС Джуртубайланы Махти. «ЁЗДЕН АДЕТ»

Дерсни муратлары: Окъуучуланы Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабы бла андан ары шагъырейлендириу, ёзден адетлерибизни, тёрелерибизни магъанасын ангылатыу, тилни байлыгьын эм ариулугьун чертиу, жашауда ахшыны - аманны айыра билирге, кеслерини сагьышларын, оюмларын тап тизип айтыргъа, адеп-къылыкъгъа, адет-намысха юйретиу.

Дерсге керекле: Авторну уллу сураты, китап кёрмючю, ёзден адетлени юсюнден Ёзденланы Альбертни жыр диски, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• «Окъуу, «Билим» деген бёлюмлени магъаналарын, устазны излемине кёре, бир къауум окъуу чу къангагъа чыгъып айтадыла.
• Ол бёлюмледе берилген нарт сёзлени, халкъ айтыуланы кёлден билген бир-эки окъуучу (кеси ыразылыкълары бла) айтадыла.
• Джуртубайланы Махтини юсюнден окъуучула жазгъан докладланы устаз жыяды.

27

• Намыс, адеп-кьылыкъ болмаса, биз нелеге ушап къаллыкъбыз?
• Таулу сабийлеге телевизорда хар кёргенлерин этерге жарарыкъмыды?
• Телевизорда кёп тюрлю адепсиз ишле кёргюзтедиле. Сиз алагьа не багьа бичесиз? Нек?
• «Адет», «адеп», «намыс» деген сёзлени магъанала- рын, юлгюле келтире, айтыгьыз. Таулу юйюрде жюрюген намысны магъанасын ачыкълагъыз.
• «Намыс болмагъан жерде насып болмаз» деген айтыуну ^ъалай ангылайсыз?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, «Намысы болмагьанны насыбы да болмайды»,
• дегеннге сиз не жууап берликсиз? Юлгюле келтиригиз. нек айтхандыла?
• Джуртубайланы Махти китабына «Ёзден адет» деп нек атагьанды?
• Бу китап сизге не бла болушурукъду?
• Адет, намыс билмеген неге ушап къаллыкъды?
• Осал адетле уа къайдан, къачан чыгъадыла?
• Бу тизгинлени магъанасын сюзюгюз.

Таулу, таулу адетле,

Ким этер сизни жарты?

Бирлеригиз — жумушакъ,

Бирлеригиз - беккъаты.

• Жашаудан къаллай адетлени кетерлерин сюесиз?
• Алайды да, сабийле, намысыгъыз, ёхтем таулары- бызча, бийикде болсун! Бийик къаяларыбызча, къаты болсун!

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

26

6. Юй иш:

1. Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген кита- бындан «Окъуу» эм «Билим» деген бёлюмлерин окъургьа. Окъулгъанны магъанасын ачыкъларгъа.
2. Джуртубайланы Махтини юсюнден къысха доклад жазаргьа.

11. ЧИ ДЕРС Джуртубайланы Махти. «ЁЗДЕН АДЕТ»

Дерсни муратлары: Окъуучуланы Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабы бла андан ары шагъырейлендириу, ёзден адетлерибизни, тёрелерибизни магъанасын ангылатыу, тилни байлыгъын эм ариулугъун чертиу, жашауда ахшыны - аманны айыра билирге, кеслерини сагъышларын, оюмларын тап тизип айтыргъа, адеп-къылыкъгъа, адет-намысха юйретиу.

Дерсге керекле: Авторну уллу сураты, китап кёрмючю, ёзден адетлени юсюнден Ёзденланы Алъбертни жыр диски, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• «Окъуу, «Билим» деген бёлюмлени магьаналарын, устазны излемине кёре, бир къауум окъуучу къангагъа чыгъып айтадыла.
• Ол бёлюмледе берилген нарт сёзлени, халкъ айтыуланы кёлден билген бир-эки окъуучу (кеси ыразылыкьлары бла) айтадыла.
• Джуртубайланы Махтини юсюнден окъуучула жазгъан докладланы устаз жыяды.

27

3. Жангы тсманы ангылатыу:

• Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабындан устаз кеси сайлагьан кесегин окъуйду. Аны ызындан окъуучула да окъуйдула. Устаз тюз окъута эм магьаналарын ангылата, бардырады дерсни.
• Соруула бла иш.

• Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабы сизни неге юйретеди?
• Сиз къаллай адетлерибизни билдигиз?
• Адежсизликни, осаллыкъны, бетсизликни къаллай адам ачыкълайды?

• Джуртубайланы Махтини юсюнден докладха тынгы- лайыкъ. Къайсыгъыз сюесиз окъургъа?

Эки сабий кезиу-кезиу окъуйдула.

• Сау болугьуз, олтуругъуз.

4. Дерсни бегитиу:

• Соруула бла иш.

• Намысы, адеби болмай жашаргъа боллукъмуду?
• Адет-намыс, адеп-къылыкъ болмай жашасакъ, биз нелеге ушап къаллыкъбыз?
• Телевизорда кёп тюрлю адепсиз ишле кёргюзтедиле, сёз ючюн... (андан ары нохталаны орунларын толтуру- гъуз). Адамгъа хайыры келлик бериуле уа ма быладыла... (сиз жаратхан бериулени эсге тюшюрюп айтыгьыз).

Устаз.

Аны себепли, биз, кесибизни ёзден адетлерибизни унутмай, кесибизни адамлача жюрютюрге керекбиз. «Намысы болмагьанны насыбы да болмайды», - деп буруннгулула тюз айтхандыла. Бусагъат заманда миллет маданиятны ёсюуюне, тилибизге, адабиятыбызгъа уллу эс бурулады. Кесибизни ахшы адетлерибизни, халкъ тёреле- рибизни уну гургъа жарарыкъ тюйюлдю.

Адет, намыс, хурмет деген сёзле Кязимни бир къауум тизгинин эсибизге саладыла:

28

Къуш талпынады кёкге,

Адам а игиликге!

Мында айтылгъаныча, биз хар заманда игиликге талпыныргьа керекбиз. бюгюн биз дерсде айтханлары- бызны сиз жашауда хайырлана жашарсыз деп умут этеме. Сабийле, намысыгьыз, ёхтем тауларыбызча, бийикде болсун! Бийик къаяларыбызча, къаты болсун!

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабындан кесигиз сайлагъан бир адетни окъуп келирге, соруулагъа жууап этерге.
2. Назмучуларыбыздан «Таулу адетле» деген назмуну ким жазгъанын билирге, соруулагъа жууап берирге.

12. ЧИ ДЕРС ЭЛБЕРЛЕ

Дерсни муратлары: окъуучуланы жангы элберле бла шагъырей 'этиу. Элберлени билгенлерине таяна, билимле- рин теренлеу, элберлени юсю бла эслиликге, «къараны» бла «акъны» айьфа билирге, оюмларгъа юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, элберле китабы, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

29

• Джуртубайланы Махтини жашау эм чыгъармачы- лыкъ жолундан билгенинги айт.
• Сабийле, сиз Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабын жаратханмысыз?
• Таулу адетле бизни неге юйретедиле?
• Махтини «Ёзден адет» деген китабы у а?
• Сиз къайсы адетни жаратасыз?

• Окъуучула жаратхан адетлерин кезиу-кезиу къангагъа чыгьып айтадыла.

• «Таулу адетле» деген назмуну ким жазгъанды?

3. Жан|ы теманы ангылатыу.

• Устаз элберлени окъуйду:

«Жайсанг — ундурукъ, жыйсанг — жумдурукъ».

«Ожакъ башында — ала кийиз».

«Къабыргъа узуну - къара къыз».

«Къарангы бауда - акъ къозула».

«Къолум жетсе - кюеме, къатында турургъа уа сюеме».

«Эки жибгш барды да, хар жерге да жетедипе».

• Окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. Элбер оюн барды- радыла.

• Эки окъуучу къангагъа чыгъадыла, бири элберни окъуйду, бири жууап этеди. Эришиу халда ойнайдыла. Элберни жууабын табалмаса, ол бир элни айтып береди. Сёз ючюн: «Акъ-Сууну берейим!» — дейди. Неда Кёнделенни, Яникойну, Хасанияны...

Ол оюнну бир ненча кере ойнайдыла (башха-башха окъуучула. Ким кёп тюз жууап берсе, хорлагъан о л этеди.

• Соруула бла иш.

• Жаратдыгъызмы «Элбер» оюнну?
• Элбер деп нек айтылгьанды?
• «Элбер» оюн бизге не бла болушурукъду?

30

• «Элбер» оюнну терк-терк ойнасакъ, къаллай хайыры боллукъду? (Элбер оюн оюмларгъа, кеси аллына сагьыш этерге, эсде къалдырыргьа себеплик этеди).

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Къайсыгъыз кёп элбер айталлыкъсыз?
• Элберле неге юйретедиле?
• «Элбер» оюн ойнаргъа сюемисиз?

Дагъыда бир кере «Элбер» оюн ойнайдыла.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

10. чу бетде 1 - 3-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Ишчи дефтерде 10-чу бетде 3-чю ишге кёре, элберле къураргъа.
2. Окъуу китапда 81 - 82-чи бетледе элберлени окъургъа, соруулагъа жууап этерге.

13. ЧЮ ДЕРС АДАБИЯТ ЭЛБЕРЛЕ

Дерсни муратлары: окъуучуланы Занкишиланы Жагъаны бла Маммеланы Ибрагимни адабият элберлери бла шагъырейлендириу, элберлени билгенлерин теренлеу, элберлени юсю бла оюмларгъа, сагъышланыргъа, оюмла- рын бир бирге айтыргъа юйретиу.

Дерсге керекле: адабият элберле жазгьан назмучуланы суратлары, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Юй ишни айтыргъа къайсыгъыз сюесиз?

• Устаз сайлагъан эки окъуучу, къангагъа чыгъып, кёлден билген элберлерин жазадыла.

31

• Ишчи дефтерде ишни къайсыгъыз къалай толтур- гьансыз?

• Устаз окъуучуланы ишчи дефтерде жазгъанларына къарайды.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Занкишиланы Жагьаны адабият элберлерин окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Занкишиланы Якубну жашы Жагьа 1918 жылда 22- чи апрельде Огъары Малкъарда туугъанды. Элде жетижыллыкъ школну тауусхандан сора, Нальчикде педрабфакда. окъугъанды. 1939 жылгъа дери туугъан элинде устЬз болуп ишлегенди.

1939 жылны 1-чи ноябринде Жагъа аскерге чакъыры- лады. Командир курсланы бошап, бёлюмге командирлик этип тургъанды. 1941-1944 жыллада ол Уллу Ата дурт урушха кетеди. Кёп сермешледе энчи батырлыпьы ючюн «Ата журт урушну II-чи даражалы ордени» бла, майдалла бла да саугьаланнганды.

Жагъа устазлыкъ бла бирге суратлау чыгъармачы- лыкъны да бардыргъанды. Ол, сабийлеге деп, назмула, жомакъла, гитче хапарчыкъла, абаданлагъа деп, повестьле да жазгъанды.

• Устаз Занкишиланы Жагьаны адабият элберлерин окъуйду, аны ызындан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. (Устаз сабийлени терс окъугъанларын тюзете, ангылата бардырады дерсни.)

• Соруула бла иш.

• Сабийле, Занкишиланы Жагъа элберлени 1-чи бёлю- мюнде нени юсюнден жазгъанды?
• 2-чи бёлюмюнде уа?
• 3-чю бёлюмюнде элберлени нени юсюнден жазгьанын ангылатыгъыз.
• Маммеланы Ибрагимни элберин да окъуюкъ.

• Аны окъуучула кеслери окъуйдула.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула:

• Маммеланы Ибрагимни элберин ким ангылагьанды?
• «Эл бер!» - деп неге айтабыз?
• «Элбер» оюнну ойнаргъа сюемисиз?

• Устаз энтта бир кере «Элбер» оюнчукъну эслерине салады. Сабийле кеслери билген элберле бла бир кесек ойнайдыла.
• Дагъыда бир кере «Элбер» оюн ойнайдыла.
• Ишчи дефтерде ишлеу.

11. чи бетде ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. Кесигиз сайлагьан элберледен 4-шерин кёлден билирге, соруулагъа жууап этерге.

14. ЧЮ ДЕРС

Бегийланы Абдуллах. ЖАЗ КЕЛДИ ДА - ТАС БОЛДУ...

Дерсни муратлары: окъуучуланы Бегийланы Абдул- лахны «Жаз келди да - тас болду...» деген адабият элбери бла шагъырейлендириу, адабият элберлени билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, ол элберни юсю бла сабийлени ойларгъа, сагъыш этерге юйретиу.

Дерсге керекле: Бегийланы Абдуллахны уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

33

1. Соруула бла иш.

• Сабийле, кёлден билирге керек элберлени къайсы- гьыз айтасыз?

• Устазнвх излемине кёре, неда кеси ыразылыкълары бла айтыргьа сюйген бир къауум окъуучу, къангагъа чыгъып, кёлден билген элберлерин кезиу-кезиу айтадыла
• Ызы бла устаз соруула бере, сабийлени дерсге къалай хазырланнганларын ачыкълайды.

• Элбер дегенни магъанасы неди?
• «Элбер» оюн бизге не береди?
• Ата-бабаларыбыз, ишден сора, элбер айтыргъа сюйгенмиди^е?
• Элберле билимли болургъа себеплик этемидиле?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Бегийланы Абдуллахны «Жаз келди да - тас болду...» деген адабият элберин окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.
• Бегийланы Мустафаны жашы Абдуллах 1950 жылда 19-чу октябръде кёчгюнючюлюкде Къыргъыз- станны Фрунзе областыны Ивановский районунда Первомайское деген элде туугъанды. Халкъыбыз Ата журтуна къайтхан 1957 жъшда Огъары Жемталада школгъа жюрюп башлагъанды. Анда орта билим алып, Къабарты-Малкъар къырал университетни орус-малкъар бёлюмюне кирип, 1974 жылда бошап чыкъгъанды. 1983-1985 жыллада Москвада М. Горький атлы институтда Бийик адабият курслада окъугъанды. Аны бошап къайтхандан сора, республиканы Жазыучуларыны союзунда консультантлыкъ ишни бардыргъанды, аны бла бирге, ол кезиуде Къабарты- Малкъар къырал университетде адабият дерсле бергенди.

Абдуллах 1982 жылдан бери СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны союзуну члениди.

34

• Устаз Бегийланы Абдуллахны «Жаз келди да - тас болду...» деген адабият элберин алгьа кеси окъуйду, аны ызындан бир къауум окъуучу кезиу-кезиу окъуйдула.

Биринчи окъуучу:

Жаз келди да - тас болду,

Ол жатхан жер тас болду.

Тас болду - Ханс болду!

Экинчи окъуучу:

Юй башда да бар эди,

Ныгъышда да бар эди,

Ол къышда да бар эди,

Бу къышда да бар эди.

Ючюнчю окъуучу:

Бар эди, бар эди!

Тас болду да - хане болду,

Ханс болду да - тас болду.

Токъ болду - жокъ болду!

Жокъ болду - токъ болду!

Ёчешеме, айтчы бир - Не зат эди бу сейир?

Окъуучула: «Къар\» - деп къычырадыла.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, адабият элберлени энчиликлери недеди?
• Сиз бу дерсде окъугъан элберни автору кимди, эм аны жашау жолундан не билдигиз?
• Адабият элберлени жаратамысыз?
• Бегийланы Абдуллахны «Жаз келди да - тас болду...» деген адабият элберини жууабын къалай тапха- ныгъызны ангылатыгъыз.

4. Дерсни бегитиу.

35

• Соруула бла иш.

• Сабийле, адабият элберлени бош элберледен не баш- халыкълары барды?
• Сиз къаллай элберлени жаратасыз?
• Бегийланы Абдуллахны адабият элберин нек жарат- дыгьыз?

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Бегийланы Абдуллахны «Жаз келди да — тас болду...» деген адабият элберин шатык, кесгин окъургъа; соруулагьа жууап берирге.
2. Ишчи дефтерде 11-чи бетде 4-чю ишни толтурургъа.

15. ЧИ ДЕРС НАРТ СЁЗЛЕ

Дерсни муратлары: окъуучуланы жангы нарт сёзле бла шагъырейлендириу, билимлерин теренлеу, нарт сёзлени юсю бла окъуучуланы адетге, къылыкъгъа, намысха, жашауда кесин тюз жюрютюрге, тиричиликге, адамлыкъгъа, туугъан жерин сюерге юйретиу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер, «Нарт сёзле» деген китап.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, «Жаз келди да - тас болду...» деген адабият элберни ким жазгъанды?
• Сиз ол адабият элберни жаратханмысыз?
• Адабият элберлени башха элберледен башхалыкъ- лары недеди?
• Сиз къаллай элберлени жаратасыз?

• Устаз ишчи дефтерде 15 - чи бетде ишни къалай толтургъанларына къарайды.

36

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Нарт сёзле да халкъыбызны кёлден чыгъар- мачылыгъыны бир тюрлюсюдюле. Жашауда бола тургъан чатланы юслеринден халкъ жарашдыргъан къысха, жютю, терен магъаналы айтыулагъа нарт сёзле дейдиле. Нарт сёзледе айтылгъан бир затны юсюнден этилип, магьанасы уа бир башха затны кёргюзтгенле да тюбейдиле. Сёз ючюн: «Чыбыкълыкъда бюгюлмеген - къазыкълыкъда бюгюлмез» деген нарт сёз сабийликде юйренмеген уллулукъда юйренмез деген магьананы тутады. «Юйюм деген юйю тенгли таш кётюрюр» дейди нарт сёз. Адам юйю тенгли ташны кётюралмазлыгъы белгилиди. Алай юйюне, юйюрюне къайгъыргъан адам къууанч жюкню, бушуу жюкню да кётюрюр деген магьана бу нарт сёзде белгиленеди.

Нарт сёзле адамгъа не этерге, къалай болургъа керегин жангылычсыз юйретедиле. Сёз ючюн: «Жюз ёнчеле да, бир кес», «Сорулгьан иш сёгюлмез», «Сабыр тюбю - сары алтын».

«Акъылы болмагъаннга сакъалы болушмаз» - жаш заманында акъылы болмагьанны къартлыкъда да болмаз деген магьананы тутады.

Нарт сёзле жашауда кёп тюрлю затны юсюнден къуралгъандыла. Аланы барын да санагьан кьыйынды. Нарт сёзле бизни халкъыбызны тин да, тил да байлыгъы- дыла, ала халкъны тюз да, керти да жолун кёргюзтедиле.

• Китап бла ишлеу.

«Нарт сёзле» деген китапдан окъуучула кеслери алларына сайлагъан нартсёзлени окъуйдула.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• «Ата журтун танымагъан атасын да танымаз» деген нарт сёзню къалай ангылайсыз?

37

• «Халкъгьа жарагъан жарлы къалмаз» дегенни магьанасын а?
• «Болжал ишге къар жауар» деп нек айтхан болурла?
• «Акъыл - насып, бйлим - хазна» деб а?
• «Таукел гауну аудурур» деген нарт сёзню магъана- сын ангылатыгъыз.
• «Сабийсиз юй - чыракъсыз юй» деген нарт сёзню къалай ангылайсыз?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

11. -чи бетде 1 -чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ. *

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. Дерсликни 91 - 95-чи бетлеринде берилген нарт сёзледен кесинг сайлагъан бёлюмню кёлден билирге.

16. ЧЫ ДЕРС КЁЛДЕНЖАЗМА

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин теренлеу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Устазны излемине кёре сабийле юйде кеслери сайлап кёлден билген нарт сёзлени къангагъа чыгъып айтадыла.

3. Кёлденжазмагъа хазырланыу.

• Биз бюгюн дерсде кёлденжазмагъа хазырланыу иш бардырлыкъбыз. Аны ючюн бизге дерсликни 230-чу бетинде суратха къарап, соруулагъа жууап этерге керекди.

38

• Соруула бла иш.

• Сабийле бу сиз кёрген суратда жылны къайсы кезиуюдю?
• Бу суратдагъы адам л а не ишлейдиле? «Мал бла жан бирди» деген айтыуну магьанасын ачыкълагьыз.
• Тауда жашагъан адамны не ишанлары болургъа керекди?
• «Тауда ёсген таукел болур» деген айтыуну ангыла- тыгъыз.

4. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

5. Юй иш:

1. Суратда кёргенигизден оюм эте, бу соруулагьа толу жууапла хазырлап, байламлы текст халда къагъытлагъа жазып келигиз.

17-ЧИ ДЕРС «КЪАРА КЪУШ»

(Кеслери алларына окъугъан жомакъ.)

Дерсни мураты: Окъуучуланы кеслери алларына окъургъа юйретиу, окъугъанларын бир бирге айтъш, билим- лерин теренлеу, бир бирге оюмларьш айта билирге юйретиу.

Дерсге керекле: окъугъан китапларыны кёрмючю, окъугъан жомакълагьа кёре, суратларыны кёрмючю.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Устаз сабийле хазырлагъан жазыу ишлени жыяды.

39

• Бизни бюгюннгю дерсибизде жангы темабыз боллукъ тюйюлдю. Бир-бир къангагъа чыгьып, окъугъан жомакьла- рыгъыздан эсигизде къалгъанны айтырыкъсыз. Сурат конкурс бар дыр лыкъбыз. Кимни ишлеген сураты 1-чи жерни алса, аны къангагъа тагъып, экинчи конкурсха дери тутарыкъбыз. Энди уа соруула бла иш бардырайыкъ.
• Соруула бла иш.

• «Къара къуш» деген жомакъны къайсыгъыз окъугъансыз?

• Кеси ыразылыгъы бла бир окъуучу къангагъа чыгьып, жомакъны магъанасын кеси сёзлери бла къысха айтады.

• Кимни '^игитлигин жаратхансыз?
• Кичи жашны къарындашларын жаратханмысыз?
• Кичи жашха не хата этдиле ала?

• Башха жомакъ окъугьанма да аны магъанасын айтыргъа сюеме деген сабийле да болурла. Аланы бир къауумуна устаз соруула соруп, бу халли ишлерге онгла къураса сабийлени ана тилге сейирлери кётюрюллюкдю, дере магъаналы боллукъду.

3. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

4. Юй иш.

1. «Къара къуш» деген жомакъны энтта бир кере окъургьа.
2. Жомакъгъа кёре сурат ишлерге.

40

Экинчи четверть

1. ЧИ ДЕРС

Гуртуланы Берт. Жангы нарт сёзле - мардакемле

Дерсни муратлары: окъуучуланы Гуртуланы Бертни жангы нарт сёзлери - мардакемлери бла шагъырейлен- дириу, билимлерин теренлеу, мардакемлени юсю бла окъуучуланы адеп-къылыкъгъа, намысха юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, диск (авторну ауазы бла). Къангада жазыу: «Жаьиар ючюн игирек, насып да, сый да керек».

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Сабийле юйде ишлеген суратланы устаз жыяды. Аланы сабийлеге да кёргюзтюп, кеси да къарап, эм ариуларын сайлап къангагъа тагъады.
• Ызы бла окъуучулагъа соруула бере, нарт сёзлени эслерине тюшюреди.

• Сабийле, нарт сёзле жашауда неге керекдиле?
• Нарт сёз дегенни магъанасы неди?
• Нарт сёзлени адамгъа болушлугъу бармыды?
• Нарт сёзле адамны адамлыгъына багъа бичерге юйре- темидиле?
• Нарт сёзлеге бизни халкъыбызны байлыгьыдыла дерге боллукъмуду?

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устазны ал сёзю:

Бюгюн сёзюбюз Гуртуланы Бертни жангы нарт сёзле - мардакемле деген чыгъармасына кёре, адам кесин жашауда къалай жюрютюрге керек болгъаныны юсюнден барлыкъды. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

41

Гуртуланы Исмайылны жашы Берт 1910 жылда Акъ-Суу элде туугъанды. Исмайыл, жарлы болса да, кеси къыйыны бла жашагъан, ангылаулу адам болгъанды. О л халкъны кёлден чыгъармачылыгъын да иги билгенди, арйу жырлагъанды.

1919 жылда Бертни атасы, анасы да ёлюп, ол ёксюзлюк сынагьанды.

Нальчикде ёксюз сабийле тургъан юйде башланнган билим алгьандан сора, Берт Ленинчи окъуу городокга тюшеди. Анда окъуп, ол, заманнга кёре, терен билим алып, терк окъуна жамауат ишге къатышып башлайды. Адабият ангылауун ёсдюре, орус литератураны сейирлик дуниясын ач^ады.

30-чу жыллада Берт тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегенди. Совпартшколну устазларындан бири, китап басманы баш редактору, КъМАССР-ни Жазыучуларыны союзуну правленини председатели, СССР-ни Илмула Академиясыны илму къуллукъчусу, республиканы Политпросвет школуну директору, Орта Азияда уа окъутуу, жарыкъландырыу ишлени бардырып т}фгьанды. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора дайым жазыучуланы Союзунда ишлеп тургьанды, аны бла бирге жарыкъландырыу ишни да этип тургьанды. Бертни жашау жоллары алайдыла.

Гуртуланы Берт СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны союзуну 1934 жылдан бери члени эди.

• Устаз мардакемлени кеси окъуйду, окъуучула да кезиу-кезиу окъуйдула. Устаз окъуучуланы шатык, кесгин, ангылаулу окъургъа юйретеди. Жангы нарт сёзлени - мардакемлени окъугъандан сора, магьаналарын ангылатады.

• Соруула бла иш.
• «Сен билимни сабийликде алырса, / Къарт болсанг а, билиминге таянырса» дегенни къалай ангылайса?

42

• «Тынч тюйюл билимге элтген окъуу жол, / Ийне бла кёр къазгьан кибикди ол».

Былайда автор нени юсюнден айтыргъа сюйгенин кеси сёзлеринг бла ангылат.

• «Соргъанны айыбы жокъду», - дейдиле. / Сен кертиликни сура да, юйрен халкъдан», - деп жазыучу нек айыртады?
• «Сюе эсенг намысынг болурун ёр, / Башхалагьа намыс этип кёр».

Бу мардакемлени уа къалай ангыладыгъыз?

• «Бир кере сёлеширге Эки кере оюм эт.

Оюуунг жетиишесе,

Сёлешмейин къоюп кет».

Муну магъанасын къайсыгьыз айталлыкъсыз?

• «Намыслы къартлары болгьан жамауат Жашны кьартха этиучюдю аманат».

Бу мардакемни къалай ангылагьаныгьызны айтыгьыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

12. - 13-чю бетледе берилген 1-чи, 3-чю ишлени толту- руу. (мардакемле.)

4. Дерсни бегитиу.

• Устаз. Бюгюн биз Гуртуланы Бертни жангы нарт сёзле - мардакемле деген аламат, акъыл-эс жыяргъа юй- ретген, жашауда бек керекли чыгьармаларын окъудукъ. Бу жангы нарт сёзле - мардакемле бизни жашауда кесибизни баш намысыбызны, адамлагъа сюймекликни эм туугьан жерни сакьларгъа борчлу болгъаныбызгьа ишексиз этдиле.

Сабийле, бу жашауда кесибизни туугъан жерибизден узакълада жашаргьа тюшеди. Алай, къайда жашасагъыз да, намысыгъызны - сыйыгьызны бийикде тутугъуз!

Энди уа Бертни кесини ауазына тынгылайыкъ.

• Авторну окъууунда мардакемлеге тынгылау.

43

Таматагъа >самые эте билмеген Кесинден башханы бир да сюймеген

•  Жамауатда адеплиге саналмаз,

Махтаулула тизгининде баралмаз.

Намыс, насып - эгеч бла къарындаш,

Экисин даунутмай тур, иги жаш!

Гу лады аны ангыламагъан баш...

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. Ишчи дефтерде 12-чи бетде 2-чи ишни толтурургъа.
2. Кесигиз да бир мардакем къурап кёрюгюз.

2. ЧИ ДЕРС Маммеланы Ибрагим «АКЪЫЛЛЫЛА АЙТХАНДЫЛА»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Маммеланы Ибра- гимни «Акъыллыла айтхандыла» деген назмусу бла шагъы- рейлендириу, билимлерин теренлеу, адеп-къылыкъгъа, адамлыкъгъа, намысха, адамгьа сюймекликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, авторну жыры бла диск, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

44

1. Устаз 2-чи ишде берилген юзюклени бирер-бирер ауаз бла окъуп, кеси сайлагъан бир окъуучудан а аны къалай ангылагъанын айтырын излейди.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн сёзюбюз Маммеланы Ибрагимни «Акъыллыла айтхандыла» деген назмусуну юсюнден бар- лыкъды, Аллында уа авторну юсюнден къысха баян.

Маммеланы Шакъманны жашы Ибрагим 1919 жылда Кёнделенде туугъанды. Окъуу-билим жолун анда башлагъанды. 1939 жылда Нальчикде колхоз-совхоз театр къуралгъанда, Ибрагим ары келгенди. Аны биринчи назму- лары «Насыплы тёлю» деген киталда басмаланнгандыла.

Маммеланы Ибрагим Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринден окъуна ары кетип, Кёнделенден Берлиннге дери солдат жолланы арытханды. Урушдан жаланда 1946 жылда къайтып, Къыргьызстанда жашагьанды.

Маммеланы Ибрагим малкъар халкъны ниет байлыгъын ёсдюрюуге кёп къыйын салгъанды, Къабарты- Малкъарны сыйлы артиста, белгили назмучу, драматург о л ишде алжаусуз къуллукъ этгенди. Тюзю, малкъар драматургияны мурдорун салгъанладан, аны ёсдюрген- леден бири эди.

СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны союзуну члени эди.

Жарсыугъа, 2004 жылны октябрь айында ол дуниясын алышханды.

• Устаз назмуну кеси окъуйду. Андан сора окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. Ангыламагъан сёзлерин устаз ангылатады.
• Соруула бла иш.

• Маммеланы Ибрагимни «Акъыллыла айтхандыла» деген назмусуну ниет магьанасы.
• Адамлыкъ неге кёре бериледи адамгъа?
• Намысы адамны къаллай бирге дери ёседи?

45

• Адам къуру кесине махтау излеп турургъа жарай- мыды?
• Башхалагъа къара сабан сюрюрге уа жараймыды?
• Татлы сёз керти хычыуунду алай, ачы сёз айтыл- гъанда не этерге керекди?

4. Дерсни бегитиу.

• Назмуну энтта бир кере окъуу.
• Соруула бла иш.

• «Хычыуун эсе татлы сёз ...» деген тизгинлени къайсыгьыз окъуйсуз?
• Адамлыкъны юсюнден айтылгъан тизгинлени уа?
• «Сабьгр тюбю - сары алтын» деген нарт сёзге жазылгъан тизгинлени табыгъыз?
• Адамлагъа бир бирге харам ниет тутаргъа жараймыды?
• Намысы жюрюген адам къаллай болургъа керекди?
• Адамлагъа аманлыкъ этген адамланы тюзетирге не онгла бардыла?
• «Керти адам» деп кимлеге айтыргъа боллукъду?
• Сизни школда (элде) «керти адам» дерча кимле бардыла? Аланы атларын айтыгьыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

13. 14-чю бегл еде 1 - 4-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. Маммеланы Ибрагимни «Акъыллыла айтхандыла» деген назмусун окъургьа, магъанасын ачыкъларгьа.
2. Дерсликде бу назмугъа берилген соруулагъа жууап этерге.

46

3. ЧЮ ДЕРС

АДАБИЯТ ЖОМАКЪЛАНЫ ЭМ ГИПЕРБОЛАНЫ ЮСЮНДЕН АНГЫЛАТЫУ

Дерсни мураты: адабият жомакъланы юсюнден ангьитатыу, аланы халкъ жомакъладан башхалыкъларын сюзюу, гиперболаны суратлау чыгъармалада магъанасын билдириу.

Дерсге керекле: окъуу китап, адабият жомакълагьа кёре ишленнген суратла.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

Соруула бла иш.

• Бир-эки окъуучу къангагъа чыгъып, Маммеланы Ибрагимни «Акъыллыла айтхандыла» деген назмусуну магъанасын кеси сёзлери бла айтадыла. Бир окъуучу ауаз бла шатык, кесгин окъуйду.
• Сиз бу назмуда жаратхан тизгинлеригизни энтта бирер кере шатык, кесгин окъугьуз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Адабият жомакъланы, гиперболаны юсюнден ангылатыу. Алгьа устаз, андан сора сабийле бир бири ызындан окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• Адабият жомакъла деп неге айтабыз?
• Жазыучула эм поэтле, халкъ жомакъланы адабият жомакъла этер ючюн, не этедиле?
• Жазыучу, халкъ жомакъ бла байландырмай, кеси къураргъа боллукъмуду?
• Орус адабиятда кимле жазгьандыла аламат адабият жомакъла?

47

• Сиз къаллай жомакъланы жаратасыз - халкъ жо- макъланымы огьесе адабият жомакъланымы? Нек?
• Биз бюгюн гиперболаны юсюнден да окъудукъ. Гипербола деп неге айтабыз? Аны магъанасын айтыгьыз.
• Гипербола суратлау чыгьармагьа не къошады? Толу жууап беригиз.
• Гиперболаны магъанасын къалай ангылагъаныгъыз- ны юлгю келтирип айтыгьыз.

4. Дерсни бегитиу.

• Адабият жомакъланы юсюнден ангылатыуну эм гиперболаны энтта бир кере окъутургъа. Устаз, ангыла- магъан сёзлерин ангылата, терс окъугьанларын тюзете барады. 1
• Соруула бла иш.

• Сиз окъугъан жомакълада гипербола болгъан жомакъланы эсигизге тюшюрюгюз.
• Къайсыгъыз айтасыз?
• Адабият жомакъла деп къаллай жомакълагьа айтабыз?
• Адабият жомакъла жазгьан орус жазыучуладан эм назмучуладан къайсын эсигизге тюшюраллыкъсыз?
• Малкъар адабиятда уа кимле жазадыла адабият жомакъла?
• Дерсликни 103-чю бетинде юлпоге берилген юзюкде гиперболаны табып, дефтерлеригизге жазыгьыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

14. чю бетде берилген 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Адабият жомакъланы эм гиперболаны юслеринден дерсликни 102-103-чю бетлеринде жазылгъанны окъургьа, соруулагъа жууап берирге.
2. Ишчи дефтерде 15-чи бетде 3-чю эм 16-чы бетде 1-чи ишлени тамамларгъа.

48

4. ЧЮ ДЕРС

Отарланы Саид. «КЪАЙСЫ КЪАРЫУЛУДУ?»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагьы бла шагъырейлендириу, жомакъны ниет магъанасын ангылатыу, билимлерин теренлеу, эслиликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

• Дерсликде озгъан дерсни темасына берилген текстни магъанасын биз-эки окъуучу къангагъа чыгъып эсде къалгьаныча айтадъша.
• Эки-юч окъуучугъа ишчи дефтерде 3-чю ишни къалай толтургъанларын ауаз бла окъутады.
• Къалгъан окъуучула дефтерде ишни къалай толтур- гъанларына устаз къарап чыгъады.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз. Бюгюн сёзюбюз Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагъыны юсюнден барлыкъды. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Отарланы Аубекирни жашы Саид 1903 жылда Бахсан ауузунда Гирхожан элде туугъанды. Ол заманлада таулу сабийлени барысыча, Саидни школу, универси- тетлери да халкъ жомакъла, жырла, Бахсан ауузуну таурухлары болгъандыла. Эл медиресени бошагъандан сора, Налъчикде тюрлю-тюрлю курслагъа жюрюп, орта билим алгьанды. 1923 жылдан башлап, эл школлада,

49

шахарда окъутуу, жарыкъландырыу ишледе къуллукъ этгенди.

Отарланы Саид, жашауу ажымлы болуп, Аллах берген закийлиги толусунлай ачыкъланмай къалгьан жазыучула- рыбыздан бириди. Бол сада, этерге жетишген затлары окъуна аны атын рухий тарыхыбызда къалдыргьандыла.

Отарланы Саид 1975 жылда дуниядан кетгенди.

Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагъын устаз кеси кесгин, шатык окъуйду. (Окъуучула чыгъарманы иги ангылар ючюн.) Устазны ызындан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.

1. Кеслери алларына окъуу.
2. Окъугьанларыны юсюнден ушакъ.

• Соруула бла иш.

• Бугьаны жаш заманында жашау халларын ачыкъ- лагъан тизгинлени табып окъугъуз.
• Бугъа жаш заманында къаллай эди? Келигиз бу тёрт тизгиннге эс бурайыкъ:

Жаппа-жангыз жюрюгенди,

Тауну, тюзню да кёргенди,

Аны болмагъанды иеси,

Жангыз жашагъанды кеси.

• Бугъагъа не кюн келди?
• Тюе къуш бугъаны несин сермеди?
• Къой сюрюу къалайда жата эди?
• Тюе къуш бугъаны жауурун къалагъы бла неге къонду?
• Тюе къушну ким элгендирди?

3. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Бугьаны сыфаты къаллай адамны сыфатын кёргюз- теди?
• Тюе къуш нени сермеген эди?

50

• Тюе къуш бугьаны жауурун къалагъы бла текени мюйюзюне къоннганын теке сеземи эди?
• Тюе къуш кимден къоркъду?
• Тюе къуш кимни кёзюне тюшдю?

Аны ючюн айта болурлда: «Къарыулугъа андан да къарыулу табылады», - деп.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

16. чы бетде 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 103-106 бетледе Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагъын окъургъа, соруулагьа жууап берирге.

5. ЧИ ДЕРС

Отарланы Саид. «КЪАЙСЫ КЪАРЫУЛУДУ?»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагьы бла андан ары шагъырейлендириу, адабият жомакъны юсюнден билгенлерин теренлеу, бугъаны сыфатыны болушлугъу бла окъуучуланы хатерликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Бу дунияда бугъача жашаргьа боллукъмуду?
• Бугьа къаллай эди?
• Не халгъа жетди?

51

• Бугьаны сыфатын окъугьаныгъызда, кёлюгюзге не затла келген эдиле?
• «Ёлмесенг да, къарт болурса» деген нарт сёз анга тюз келемиди?
• Аны себепли адам жаш заманында кеси сюйгенча, башхалагъа онг бермей жашаргъа жарарыкъмыды огьесе жарарыкъ тюйюлмюдю?
• Тюе къуш нени кётюрген эди ашаргъа?
• Жауурун къалагъында не къуралгъан эди?
• Тюе къушну уллулугъун къалай билдигиз?
• Эки турукъ не затла эдиле?
• Къуш къайры къонду?
• Къуш цеден къоркъду?
• Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагьындан окъугъан кесегигизде гипербола тюбеген тизгинлени табып окъугъуз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

1. Окъуу китап бла ишлеу (107-109 бетле).
2. Кесгин, шатык окъутуу. (Окъуучула окъуйдула.)

• Соруула бла иш.

• Тюе къуш кимни кёзюне тюшдю?
• Къойчу жаш, юйге барып, анасына не айтды?
• Эл жыйылып, жашны кёзюнден нени чыгъардыла?
• Жауурун къалакъны юсюнде не къуралгъан эди?
• Тюлкю нени кёрдю эм не хата этди?
• Эчкиле тюлкюню не этдиле?
• Тюлкюню жарты терисинден не этдиле?
• Тюлкюню бир жанына ким аудурду?
• Жарты териден кимге бёрк чыкъмай къалды?

4. Дерсни бегитиу.

Устаз.

Сабийле, Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагьын бек сюйюп окъудугъуз. Энди соруулагъа жууап этигиз.

52

• Соруула бла иш.

• Жомакьда къайсы жигитни бек жаратдыгъыз?
• Кимча болсагъыз сюесиз?
• Бугъача жашаргьа сюйгенигиз а бармыды?
• Айтчыгъыз, ким къарыулуду?
• Тюе къуш кимни кёзюне тюшдю?
• Бек уллу кимди?
• Окъугъаныгьызны кесигизни сёзлеригиз бла къай- сыгъыз айтасыз?
• Чыгъармада тюбеген гиперболаланы табыгъыз, аланы дефтерлеригизге жазыгьыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

17. чи бетде 3 - 4-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Отарланы Саидни «Къайсы къарыулуду?» деген адабият жомагъын окъургьа.
2. Дерсликни 109-чу бетинде соруулагъа жууап берирге.
3. Жомакъгъа кёре суратла ишлерге.

6. ЧЫ ДЕРС Шауаланы Миналдан «ПЕЛИУАН ЖАШЧЫКЪЛА»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Шауаланы Минал- данны «Пелиуан жашчыкъла» деген адабият жомагьы бла шагъырейлендириу, билимлерин теренлеу, ол жомакъны юсю бла жигитликге, огъурлулукъгъа, халаллыкъгъа, адам- лыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

53

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Дерсликни 109-чу бетинде соруулагъа жууап излей, устаз, окьуучула юй ишни къалай хазырлагъанларын ачыкълайды.
• Энчилеп, бир къауум окъуучугьа бу сорууланы сорургъа да боллукъду.

• Тюе къуш нени кётюрген эди ашаргъа?
• Жауурун къалагьында не къуралгъан эди?
• Тюе къушну уллулугъун къалай билдигиз?
• Эки турукъ не затла эдиле?
• Къуш къайры къонду?
• Къуш неден къоркъду?

• Юйде этип келген суратларын устаз жыйып, багьа бичеди, бек ариу ишленнген суратны классха кёргюзтеди.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз. Бюгюн биз Шауаланы Миналданны «Пелиуан жашчыкъла» деген адабият жомагъын окъурукъбуз. Аны окъурдан алгьа авторну юсюнден айтыргъа сюеме. Шауаланы Чериуню къызы Миналдан 1917 жылда Шыкъыда туугъанды, Москвада Ленин атлы педагогика институтну бошагьанды. Андан сора ол республикада тюрлю-тюрлю жууаплы ишледе ишлегенди - школну директору, малкъар тилде чыкъгьан республикалы газетни редактору, устаз... Уруш баргъанда, партизан болуп, чакъырыу къагъытла жазып, аланы анда-мында тагъып айланнганды, немецли фашистлени къолларындан кючден къутулгьанды. Кёчгюнчюлюкде, Къыргъызстанда туруп, школда устазлыкъ ишин бардыргъанды.

1957 жылда, Ата журтха къайтхандан сора, Миналдан «Коммунизмге жол» газетни редакциясында, культура бёлюмню таматасы болуп, пенсиягъа кетгинчи ишлегенди. Ол малкъар басманы къуралыууна, ёсерине уллу къыйын салгъан адамларыбыздан бириди. Малкъар тиширыуланы арасында биринчи болуп, Миналдан бийик билим

54

алгьанды, халкъланы шёндюгю культурасыны къураууна себеп болгъанды. Тюз ниетли жигер къуллугъу ючюн Миналдан Чериуовна совет властьны заманында орден бла, майдалла, махтау грамотала бла да саугьаланнганды. «Къабарты-Малкъарны культурасыны сыйлы кьуллукъ- чусу» деген атны да тиширыуланы арасында биринчиледен болуп алгьанды.

• Шауаланы Миналданны «Пелиуан жашчыкъла» деген адабият жомагьын окъуюкъ.

• Устаз кеси кесгин, шатык окъуп башлайды, аны ызындан окъуучула да кезиу-кезиу окъуйдула.

• Соруула бла ушакъ:

• Сабийле, сиз «Пелиуан жашчыкъла» деген жомакъны жаратдыгьызмы?
• Палапанчыкъ туугъан заманчыгъында къаллай санлы болгъанды?
• Адамла ол къаллай жашчыкъ боллукъду деп айтыучу эдиле?
• Бешжыллыкъ заманында ол къаллай бир ашай эди?
• Сегиз жыл болгъанда, ол ненчажыллыкъ жашланы жыгъа эди?
• Пгшапан бир жолда къаллай хапар эшитди?
• Палапан ким бла сермеширге сюе эди?
• Атасы, анасы иерге сюеми эдиле Палапанны?
• Атасы, анасы аны къаллай жаш болургьа юйретген эдиле?
• Салтажумдурукъ къаллай ишле эте эди?
• Быхчытырнакъ ким бла жыгъышды?
• Палапан, Салтажумдурукъ, Быхчытырнакъ ким бла сермешдиле?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

Бу темагъа 18-чи - 19-чу бетледе берилген 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

55

        п

• Палапанчыкъ гитче заманчыгъында къаллай жашчыкъ эди?
• Атасы, анасы аны къалай ёсдюргендиле?
• Палапан узакъ жолгъа не мурат бла чыкъгъанды?
• Батыр жашлагъа ынна не хапар айтды?
• Эмеген къычырыгъы бла батыр жашланы къоркъу- талдымы?
• Пелиуан жашчыкъла эмегенни хорладыламы?

5. Дерсни аякълау.

Дерсде ишлеген окъуучуланы белгилеу.

6. Юй иш:

1. «Пелиуан жашчыкъла» деген жомакъны окъургъа, соруулагъа жууап берирге.
2. Ишчи дефтерде 19-чу бетде 3-чю ишни толтурургъа.

7. ЧИ ДЕРС Ёльмезланы Мурадин. «ОКЪА БЁРК»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Ёлмезланы Мура- динни «Окъа бёрк» деген адабият жомагъы бла шагъы- рейлендириу, адабият жомакъланы билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, жомакъны юсю бла тёзюмлю- люкге, азатлыкъгъа итинирге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Ишчи дефтерде 3-чю ишни къалай толтургъанларына къарау.
• Соруула:

56

• Сабийле, «Пелиуан жашчыкъла» деген жомакъны ким жазгъанды?
• Ненчанчы жылда туугъанды автор?
• Къайда туугъанды?
• Сиз «Пелиуан жашчыкъла» деген жомакъны жарат- дыгъызмы?
• Палапанны атасы, анасы къаллай жаш болургъа юйретген эдиле?
• Палапан не хапар эшитди?
• Палапан ким бла сермеширге сюе эди?
• Палапан биринчи кимге тюбеди? Аны атын айтыгьыз.
• Экинчи кере уа кимге тюбеди? Аны атын айтыгьыз.
• Юч Пелиуан жашчыкъ бирге болуп не этдиле?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Ёлмезланы Мурадинни «Окъа бёрк» деген адабият жомагьын окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Ёлмезланы Муссаны жашы Мурадин 1949 жылда 20-чы мартда кёчгюнючюлюкде Къазахстанны Талды- Курган тарыфыны Киров районуну Эрназар элинде туугъанды. 1958 жылда Мурадинни атасы Мусса да юйюрю бла туугьан жерине къайтады.

Мурадин 1968 жылда 1-чи Чегемде орта школну бошагъандан сора, ишлеген (Азауда, Терскъолда, Чегетде), окъугъан да эте, Москвада М. Горький атлы институтну Бийик адабият курсларын тауусханды.

Ёлмезланы Мурадин бюгюнлюкде бизни бек ахшы лириклерибизден, илхамлары инбашларында жюрюген поэтлерибизденди.

Мурадин 1988 жылдан бери СССР-ни (РФ-ни) Жазыу- чуларыны союзуну члениди. КъМР-ни Къырал саугъа- сыны лауреатыды.

57

Устаз алгъа кеси кесгин, шатык окъуйду. Аны ызындан окъуучула устазча окъургьа кюрешедиле. (Устаз терс окъугьанны тюзете, ангыламагъан сёзлерин ангылата, дерсни алай бардырады.)

• Соруула бла иш.

• Сиз «Окъа бёрк» деген адабият жомакъны жаратды- гъызмы?
• Чыпчыкъчыкъ акъыллымыды?
• Чыпчыкъчыкъ сизни неге юйретеди?
• Ханны жаратдыгьызмы?
• Хан акъыллымыды?
• Жашлары уа?
• Чыпчыкъчыкъ азатлыкъ ючюн къалай кюрешгенин ачыкълагъан тизгинлени табып, окъугъуз.

6. Дерсни бегитиу.

• Кеслери алларына окъуу.
• Жомакъны рольла бла окъутуу.
• Соруула бла иш.

• Сиз жомакъда нени жаратдыгъыз?
• Сиз кимге ушаргъа сюесиз?
• Бу адабият жомакъда бек акъыллы кимди?
• Бек тёзюмлю уа?
• Жашауда адам не къыйынлыкъ кёрсе да, тёзерге, чыдаргъа керекди. Жашауда къыйынлыкъгъа тёзе, чыдай билген зауукълукъа тюбемей амалы жокъду. Сабийле, сиз къыйьш болумгъа тюшсегиз кесигизни къалай жюрютюрге боллугъугъузну суратлап айтыгъыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

19-чу бетде 1-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

Окъуучула дерсде къалай ишлегенлерини юсюнден ушакъ.

Белгиле салыу.

58

6. Юй иш:

1. Ишчи дефтерде 19-чу бетде 2-чи, 3-чю ишлени толтурургьа.
2. Ёлмезланы Мурадинни «Окъа бёрк» деген адабият жомагьын окъургъа, соруулагъа жууап берирге.
3. Жомакъгъа кёре суратла ишлерге.

8. ЧИ ДЕРС

Къулийланы Хажимуса. «ЖАЛГЪАН ШУЁХЛА»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Къулийланы Хажи- мусаны «Жалгъан шуёхла» деген адабият жомагъы бла шагъырейлендириу, жомакъны юсюнден билимлерин теренлеу, акъны бла къараны айыра билирге юйретиу.

Дерсге керекле: Къулийланы Хажимуса уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер, авторну ауазы бла диск, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, «Окъа бёрк» деген жомакъны ким жазгъанды?
• Сиз «Окъа бёрк» деген адабият жомакъны жаратды- гъызмы?
• Чыпчыкъчыкъ акъыллымыды?
• Ханны жаратдыгъызмы?
• Жашларын а?
• Нек жаратмадыгъыз аланы?
• Чыпчыкъчыкъ азатлыкъ ючюн къалай кюрешеди?
• Этген суратларыгъызны кёргюзтюгюз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюпон биз Къулийланы Хажимусаны «Жалгъан шуёхла» деген адабият жомагьын окъурукъбуз. Аллында

уа авторну жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну юсюнден айтайым.

Къулийланы Атабийни жашы Хажимуса 1910 жылда Опьары Чегемде туугъанды. Элде башланнган' билим алгъандан сора, 1925 жылда окрисполком аны Къырымгъа, Бахчасарайгъа, окъургьа жибереди. Анда 7 жыл окъуп, Нальчикге къайтхандан сора, Хажимуса, 2 жыл типографияда ишлеп, «Социалист Къабарты- Малкъар» газетни корректору да болуп тургъанды. 1932 жылда Краснодарда атлы аскер училищени тауусханды, сора, саулугъу жарашмагъандан, аскер къуллукъдан эркин этилип, Нальчик шахаргъа къайтханды. Мында, китап басмагъа кирип, 1939 жылгьа дери корректор болуп ишлегенди.

Къулийланы Хажимуса Фин урушха, Уллу Ата журт урушха да къатышханды. 1941 жыл сентябрь айда Киев шахарны къоруулагъан къыйын урушлада ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшгенди. Уруш кёкюреги ура, чегиндире, ол аскер госпитальла бла Ростов, Батайск шахарлагьа кёчгенди. Къулийланы Хажимуса Уллу Ата ЖУРТ урушну аллындан ахырына дери туугъан жерни, Ата журтну къоруулагъанды, аны ючюн къан тёкгенди. Ол, аскер борчундан жаланда 1945 жылны октябрь айында азат болуп, Орта Азиягъа, кёчюрюлген халкъны ызындан алай кетгенди.

Кёчгюнюлюкде Хажимуса Къыргъызстанны Кант районунда тургъанды, тюрлю-тюрлю ишледе ишлегенди. 1957 жылда, туугъан жерге къайтхандан сора, Кьабарты- Малкъар китап басмагъа кирип, жашаууну ахырына дери сюйген ишинде ишлеп тургъанды.

Хажимусаны биринчи назмулары 1957 жылда малкъар поэтлени Фрунзе шахарда чыкъгъан «Бизни сёзюбюз» деген жыйымдыкъда басмаланнгандыла. Андан артха «Малкъар поэзияны антологиясында», «Шуёхлукъ»

60

альманахда, газетледе чыгьа тургъандыла. Аны сч'ии-ршм жазылгъан жырла жырланнгандыла.

Поэтни биринчи китабы - «Каштанлы шахар» I жылда чыкъгъанды. Ол - жыргъа ариу келген, шатык тил бла жазылгъан лирика назмуладан къуралгьан эди.

Къулийланы Хажимуса кеси жашауда бек жумушакъ, бек хурметли, жашауну иги, жарыюь жанын бегирек кёрюрге сюйген адам эди. «Мал иесине ушамаса, бёрю ашар», - деп, аны назмулары да алайдыла: жумушакъла, хурметлиле, жарыкъла. Алай ол шош тизгинле жашауну тюрсюню бир кибик болмагъанын айтадыла.

Къулийланы Хажимуса «Жалгъан шуёхла» деген адабият жомагьын устаз алгъа кеси кесгин, шатык окъуйду. Аны ызындан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.

• Окъуучула рольла бла окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• «Жалгъан шуёхла» деген адабият жомакъны жарат- дыгъызмы?
• Жалгъан шуёхланы атларын айтыгъыз.
• Алагьа не насып тюшдю?
• Арслан кимге юлешдирди?
• Жазыкъ бёрю къалай юлешди?
• Арслан ыразы болдуму?
• БёрьЬге не кюн келди?
• Андан сора Аслан тапханларын юлеширге кимге буюрду?
• Тюлкю тап юлешдими?
• Тап юлешмесе, анга не боллукъ эди?
• Арслан тюлкюге ыразы болдуму?
• Сабийле, адамлада уа бармыдыла жалгъан шуёхла?
• Жалгъан шуёхлукъну кёргюзтген тизгинлени окъугьуз.
• Къайсыгъыз окъуйсуз?

(Адамлада да барды

61

ма алагъа ушагьан,

Онглу онгсузну хорлап,

Ала кибик жашагьан.)

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Жомакъда айтылгъан жаныуарла не тукъум шуёхла эдиле?
• Шуёхлукъ не бла бошалды?
• Сени керти шуёхунг кимди?
• Жомакъны магъанасын кесигизни сёзлеригиз бла айтыгьыз.
• Тюлкюню хыйлалыгъын бла кезбаулугъун ачыкъла- гъан сёзлени табып, аланы энчи окъугъуз.
• Шуёхлукъну, нёгерликни, тенгликни юсюнден кеси- гиз билген нарт сёзлени айтыгьыз.
• Тюлкю халли адамла уа кеслерин къалай жюрюте- диле?

• Компьютерни бла дискни хайырлана, авторну окъуу - унда назмулагьа тынгылау.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Къулийланы Хажимусаны «Жалгъан шуёхла» деген адабият жомагъын окъургьа, соруулагъа жууап берирге.
2. Ишчи дефтерде 23-24-чю бетледе ишлени толту- рургьа.

9. ЧУ ДЕРС Мёчюланы Кязим. «ИГИ СЁЗ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Мёчюланы Кязимни «Иги сёз» деген назмусу бла шагьырейлендириу, билим- лерин теренлеу, Кязимни тилини байлыгьын, ариулугъун чертиу, аны назмусуну юсю бла окъуучуланы тил бай- лыкъларын ёсдюрюу, адамлыкъгъа, тёзюмлюлюкге, намыс - ха, иги сёзню багъаларгъа юйретиу.

62

Дерсге керекле: Мёчюланы Кязимни уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер, компьютер, презентация.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, Къулийланы Хажимусаны «Жалгъан шуёхла» деген адабият жомагьын жаратханмысыз?
• Жомакъ сизни неге юйретди?
• Жашауда аллай жалгъан шуёхла тюбеймидиле?
• Тюлюоча адамла уа?
• Бёрюча телиле уа боламыдыла?
• Сиз окъугъан чыгъармаланы эсге ала, оюмлап, «Иги бла жолдаш болсанг - баш болурса, /Аман бла жолдаш болсанг - тас болурса», деген нарт сёзню магъанасын ачыкълагьыз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз сёзюн презентациягъа таяна, Кязимни суратын, назмуларындан тизгинлени да кёргюзте, башлайды.
• Презентацияны хазырлагьанда Кязимни порбежисини суратын, араб харфла бла жазылгъан назму тизгинлерин, китапларын, Шыкъыда жашаучу, бусап>атда музей- юйюнде эм башха жерледе да аны чыгъармачылыгъына бла жашау жолуна аталып къуралгъан тюбешиулени кезиу- юнде алыннган суратланы да хайырланыргъа боллукъду. Устаз аллай презентацияны кёргюзтсе, окъуучуланы Кязимни чыгъармачылыгъына, адабият дерслеге да сейирлери ёсер деген умутдабыз.
• Бюгюн биз Мёчюланы Кязимни «Иги сёз» деген назмусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир- эки сёз айтайым.

63

Мёчюланы Беккини жашы Кязим 1859 жылда Холлам-Бызынгы тарында Шыкъы элде туугъанды. Эл ме- диресени тауусхандан сора, Кязим бир ауукъгъа гюр- бежиде атасына болушханды. Бош заманьшда межгитге барып, ууазлагъа тынгылагъанды. Къуран окъургьа юй- реннгенди, намазлагъа къатышханды.

Ол араб жазыугъа терк юйреннгенди, кеси аллына назмула тизе башлагъанды.

Кязим иги сёзню, сауут-сабадан бийикге салып, аманат этеди. Халкъны къыйын жашауунда «Батырлыкъ жютюд, къамача», ол «отлукъ талча», жилтин учурады. Аны себепли иги сёз - халкъны юочюдю, ол «зулмугъа кебин бичеди», халкъны тюз жолгъа тизеди. («Иги сёз», «Аллай бийле керек бизге», «Биз - бу дунияны къонакълары», «Жаш назмучулагьа», дагъыда башхалары.)

Кязим 1945 жылда Орта Азияда сюргюнде дуниядан кетгенди. 1999 жылда, поэтни 140 жыллыгъы бла байламлы, кесини осуятына кёре, аны оба сюеклери туугъан жерине къайтарылып, жангыдан жаназысы этилип, Нальчик башында (Долинскеде) асыралгъанды.

• Устаз Мёчюланы Кязимни «Иги сёз» деген назмусун кеси окъуйду. Ангыламагъан сёзлени ангылатады. Сабий- леге кезиу-кезиу окъутады. (Терс окъугъан сёзлерин тюзе- теди, шатык, кесгин окъургьа юйретеди.)
• Соруула бла иш.

• Мёчюланы Кязимни «Иги сёз» деген назмусу инсанны не халларын кёргюзтеди?
• Назмуда тюзлюкге, батырлыкъгъа, кертичиликге Кязим не багъа бичеди?
• Иги сёзню кимге айтыргъа керекди?
• Иги сёз жол нёгер болгъанына юлгю келтиригиз.
• Кязим: «Биз ёлсек - иги сёз къалад...» - деп нек айтады?

64

• Иги сёзюн Кязим кимге берирге сюймейди?
• Автор иги сёзюн кимге нёгер этеди?
• Кязим факъырагъа, ёксюзге иги сёз бла къалай болушады?

4. Дерсни бегитиу.

• Устаз назмуну энтта бир кере окъутады.
• Соруула бла иш.

• Батырлыкъны, кертичиликни, тюзлюкню бла иги сёзню байламлыгъын сиз неде кёресиз?
• Тоюнг, къууанчынг - иги сёз, //Кюнде жубанчынг - иги сёз, // Кюнде таянчынг - иги сёз,//Къаманг, кьылы- чынг - иги сёз, - дегенни сиз къалай ангылайсыз?
• Иги сёзсюз жашау неди?//Тузсуз хантха теппе- тенгди! // Иги сёзню айтхан - эрди, // Акъылы, жюреги кенгди, - дегенни уа къалай ангылайсыз?
• Акъылсыз адам иги сёз айталлыкъмыды?
• «Акъылсыз башдан акъыллы сёз чыкъмайды», - дегенни сиз къалай ангылайсыз?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

21. - 22-чи бетледе 1 - 3-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Мёчюланы Кязимни «Иги сёз» деген назмусун кёлден билирге.
2. Соруулагъа жууап берирге.

10. ЧУ ДЕРС Мёчюланы Кязим

«СУУ БОЙНУНДА ЖАНГЫЗ ТАЛЧЫКЪГЪА АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Мёчюланы Кязимни «Суу бойнунда жангыз талчыкъгъа айтылгъан назмусу» бла шагъырейлендириу, аны ниет магъанасын тинтиу, табийгъатха сюймекликни айнытыу.

65

Дерсге керекле: Кязим хажини уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, «Суу бойнунда жангыз талчыкъгьа айтылгъан назмугъа» къуралгъан жыр бла диск, ишчи дефтер.        .

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, «Иги сёзню бичакъ кесмез, /Иги сёзню боран элтмез» деген тизгинле къайсы назмудандыла?
• Ол назмуну ким жазгъанды?
• Айтхылыкъ назмучу жашау эм чыгьармачылыкъ жолундан билгенинги айт.
• «Иги сёз» назмуну кёлден билгенле бар эселе, айтыгьыз. (Бмр-эки окъуучу къангагъа чыгьып, «Иги сёз» деген назмуну кёлден айтадыла)

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз Мёчюланы Кязимни «Суу бойнунда жангыз талчыкъгьа айтылгъан назмуну» кеси окъуйду. Андан сора окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. (Устаз шатык, кесгин окъургьа юйретеди, ангыламагьан сёзлерин ангылатады.)
• Соруула бла иш.

• Кязимни табийгъатха жюрек халаллыгъы бу назмуда къалай кёрюнеди?
• Табийгъатха сакъ болургъа юйретген тизгинлени табып окъугъуз.
• Насыпсыз адам бла жангыз талчыкъны бир бирине ушатхан тизгинлени табыгъыз.
• Кязимни жюрек халаллыгъы кёргюзтген тизгинлени табып окъугъуз.

• Энди у а жыргьа тынгылайыкъ.

«Суу бойнунда жангыз талчыкъгьа айтылгъан назмугъа» жыр. Макъамы Жеттеланы Мустафирни, жырла- гьан Жанатайланы Исмаил.

4. Дерсни бегитиу.

66

• Назмуну энтта бир кере окъутуу. (Устаз ангылама- гъан ссзлерин ангылатады, терс окъугьанланы тюзетеди.)
• Соруула бла иш.

• Назмуну ниет магъанасы ачыкълагъыз.
• Сен былайгъа къалай келдинг, //Жангызлайын къалай ёсдюнг? // Къыш къабышмай къалай турдунг, Борандан къалай къутулдунг? - деген тизгинлени магъа- насын къалай ангылайсыз?
• Биз жашагъан дуния кюйсюзд, // Кёп жан жоюлад кезиусюз! // Сакъ бол, тау суу бойнунда тал, // Ёс, чакъ, къууан! Хайда, сау къал! - дегенни у а?
• Бу тизгинледе авторну жюрек халаллыгъы къалай кёрюнеди?
• Табийгъат бла адамны къадарларында байламлыкъ- ны назмуда табыгъыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

22. - 23-чю бетледе 1 - 3-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Мёчюланы Кязимни «Суу бойнунда жангыз талчыкъгьа айтылгъан назмусун» окъургьа, магъанасын билирге.
2. Дерсликни 137-чи бетинде соруулагъа кёлден эжууапла хазырларгъа.

11. ЧИ ДЕРС Къулийланы Къайсын «ЖОРТ, ЖОРТ, ГЫЛЫУУМ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Къулийланы Къайсынны «Жорт, жорт, гылыуум» деген чыгьармасы бла шагъырей- лендириу, тилини ариулугъун, жумушакълыгьын чертиу, бу чыгъарма бла байламлы сабийлени тил байлыкъларын ёсдюрюу, жашау тиричиликге, иш кёллю-люкге юйретиу.

Дерсге керекле: Къулийланы Къайсынны уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер жыр диск.

67

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Биз озгъан дерсде окъугъан назму нени юсюнден эди?
• Назмуну ниет магъанасын ачыкълагъан тизгинлени табып окъугьуз.

-Тал терекле жылны къайсы кезиуюнде чагъадыла?

• Кязим талчыкъгъа не кёзден къарайды?
• «Санга мен хурмет берейим», - деген тизгинни сиз къалай ангылайсыз?
• Сиз а хурмет эте билемисиз адамгъа, жаныуаргъа, табийгъатха?
• Хурметни, намысны юсюнден къаллай нарт сёзле билесиз?
• Назмуда къаллай суратлау амалла тюбейдиле?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Къулийланы Къайсынны «Жорт, жорт, гылыуум» деген чыгъармасын устаз окъуйду, андан ары окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. (Устаз терс окъугъан сёзлерин тюзете-тюзете, ангыламагъан сёзлерин ангылатады.)
• Соруула бла иш.

• Къошда къойла кютерге кимни салдыла?
• Саматныуа?
• Къой кютген жашчыкъ кесин жукъудан тыяргьа нек кюреше эди?
• Кёкде, сюрюуню башында, неле кёрюндюле?
• Къойчу жашчыкъ нек къоркъады?
• Жашчыкъ кимге къычырды?
• Къушла не эте эдиле?
• Къойчу жашчыкъ неге къууанды?
• Андан сора, кёп да турмай, къуш къозучукъну не этди?

68

• Къойчу жашчыкъ неге чамланады?
• Жашчыкъ къойларын нек тас этди эм къошха келирге кимден уяла эди?
• Къойланы ажашдыргъанда, ол ким ючюн жарсый эди?
• Къойчу жашчыкъ сюймесе да, къошха барыргъа нек керекди дей эди?
• Жашчыкъны аллына ким чапды?
• Мажит къаллай адам эди?
• Жашчыкъ нек сюймей эди Мажитни?
• Мажит жашчыкъгьа нек чамланды, кёлюн къалай сындырды?
• Бойнакъ жашчыкъны кёлюне не бла жетди, къалай къоруулады?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Биз бюгюннгю дерсибизде Къулийланы Къайсынны «Жорт, жорт, гылыуум» деген хапарын окъудукъ. Хапарны сиз барыгъыз да бек жаратдыгъыз. Алай болгъанлыкъгъа, жаратмагъан адамыгъыз болдуму?
• Сиз кимни жаратмагъансыз?
• Сиз къойчу жашчыкъ къойланы тас этгенине чамлан- дыгьызмы?
• Сиз бек ыразы неге болдугьуз?
• Бойнакъны юсюнден жазылгъан жерин табып окъугьуз.

4. Ишчи дефтерде ишлеу.

23. чю бетде 1-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Дерсликни 138 - 143 бетлеринде Къулийланы Къайсынны «Жорт, жорт, гылыуум» деген хапарын окъургъа, магъанасын айтыргъа.

69

2. Дерсликни 149-чу бетинде 1 — 2-чи соруулагъа кёлден толу жууапла хазырларгъа.

12. ЧИ ДЕРС Къулийланы Къайсын «ЖОРТ, ЖОРТ, ГЫЛЫУУМ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Къулийланы Къайсынны «Жорт, жорт, гылыуум» деген чыгъармасыны андан арысы бла шагъырей этиу, тилини ариулугъуна, байлыгъына эс буруу, бу чыгъарманы юсю бла окъуучуланы иш кёллюлюкге юйретиу.

Дерсге керекле: Авторну уллу сураты, китап кёр- мючю, окъуу китап, ишчи дефтер, компьютер, жыр диск.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Къаштюй Мажитни сиз жаратдыгьызмы?
• Ол не зат этди?
• Мажит къаллай адамды? Ол жашчыкъгъа не айтып УРУШДУ?
• Мажитге жашчыкъны жюреги бютюнда не ючюн къыйнапа эди?
• Акочукъ кимле бла ёхтемлене эди?
• Горда жашчыкъны Мажитден къалай къоруулай эди?
• Мажит Горданы бютюнда не бла ачыуландырды?
• Тюйюш неден башланды? Тюйюшгенлени ким айырды?
• Тебо Мажитге не айтды?
• Сагьыт Акону жапсарамы эди?
• Мажит Сагъыт бла къошда къалса, не эте эди?

70

3. Жангы теманы ангылатыу.

1. Къулийланы Къайсынны «Жорт, жорт, гылыуум» деген чыгъармасын андан ары устаз кеси окъуйду. Андан сора окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.

Устаз терс окъугъан сёзлерин тюзете-тюзете, ангыламагъан сёзлерин ангылатады.

• Соруула бла иш.

• «Эсиме тюшсе, энтта аркъам ачып башлаучуду. Сау ыйыкъны чабалмай тургъан эдим. Уллу болсам, кёрюр, къалай этсем да. Уллу болсам, мен да аны иги кюнюн берирме», - деп ким айта эди? Ол алай нек айта эди?
• Т ар да айыу талар эсе!.. .
• Къыш, жолда кетип бара, ызындан бёрю жыйын жетер эсе!» - деп ким айта эди, эсигиздемиди? Автор бу сёзлени айтханны не бетден кёргюзтеди?
• Ажашхан къойланы ким тапхан эди?
• Алагьа къойланы кютерге кимле ышана эдиле?
• Ако, иги къойчу болуп, кимни къууандырыргъа сюе эди?
• Ако анасына тансыкъ боламы эди?
• Къойланы тас этмез ючюн не эте билирге керекди?
• Ако не затладан къоркъа эди?
• Акочукъ кими бла ёхтемлене эди? Кимге ушаргьа сюе эди?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Жашчыкъ, жыл саны иги жетгинчи, къойчулукъ ишни нек алгъанды?
• Къойчулукъ иш тынчмыды, къыйынмыды?
• Г орда жашчыкъгъа тас болуп табылгьан къой сюрюуню кютерге экинчи кере нек ышанды?
• Ата-ананы сыфатлары жашчыкъны ахшы адам болуруна къалай себеплик этдиле?

71

• Жашауун къойчулукъ бла башлагъан жашчыкъ табийгъатны ариулугъуна къалай сейирсинеди?
• Буруннгулу таулула «Жан бла мал бирдиле», - деп, малчылыкъны сыйын нек кётюргендиле?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

23. - 24-чю бетледе 2 - 4-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 144 - 149 бетлени окъургъа, соруулагъа жууап берирге.

13. ЧЮ ДЕРС

КЪАРА СЁЗНЮ БЛА НАЗМУ ТИЛНЙ БАШХАЛЫГЪЫ

Дерсни мураты: окъуучуланы къара сёзню бла назму тилни башхалыгъы бла шагьырейлендириу, аланы башха- лыкъларын ангылатыу.

Дерсге керекле: окъуу китап, назму китап, проза китап.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• «Жорт, жорт, гылыуум» деген чыгъарманы ол дерсде окъуп бошагъанбыз. Сиз барыгъыз да аны бек жаратхансыз. Энди у а мен берлик соруулагъа жууап берирге хазыр болугъуз. Къалай жууаплагъаныгъызгъа кёре юй ишни тамамлагъаныгъызны тинтейик.
• «Жорт, жорт, гылыуум» деген чыгъарманы ким жазгъанды?
• Анда сиз бек жаратханны аты къалайды?
• Бек сабыр адамны аты уа?
• Хапарда айтылгъан жигитлени атларын айтыгьыз.
• Жашчыкъ, жыл саны да жетгинчи, къойчу болургьа нек сюйдю?

72

Жашчыкъны атасы-анасы къаллай адамла эдиле?

• Жашчыкъ бютюнда кимге ушаргъа сюе эди?
• Къаштюй Мажитни къайсыгъыз жаратасыз?
• Горданы уа адамлыгъын неден билдигиз?

~ Г орда жашчыкъгъа тас болуп табылгъан къой сюрюуню кютерге экинчи кере нек ышанды?

3. Жангы теманы ангылатыу.

«Къара сёз бла назму тилни башхалыгъы» деген теманы устаз окъуйду. Андан сора окъуучула къайтарып- къайтарып окъуйдула. Юлгюле келтиредиле.

• Соруула бла иш.

• Къара сёзню хапарлап айтыргъа жараймыды?
• Назмуну уа макъам салып жырларгъа жараймыды?
• Къара сёздеги айтымда сёзле жерлерин алышынды- рыргъа боламыдыла?
• Къара сёз бла жазылгъан чыгъармагъа кеп неда мар да салынамыды? Назму келтирип жууаплагъыз.
• Назму тизгиннге уа? Юлгю бла бирге жууаплыгъыз.
• Сёзле, макъамгъа келиширча, жерлерин табып, тёрт тизгиннге юлешинип турсала, назму тил деп айтыргъа боллукъмуду?
• Биринчи - ючюнчю, экинчи - тёртюнчю тизгинлени ахырларындагъы сёзлерини тауушлары ушаш эшитилселе, назму тил деп айтырыкъбызмы? Юлгюле келтиригиз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, сёз хапарлап айтылса, анга къаллай сурат- лау чыгъарма дерге боллукъду?
• Кепге салынып жазылгъан чыгъармагъа уа?
• Макъам къаллай суратлау чыгъармагъа салынады?

Айтыуда сёзле жерлерин алышындыра тургъан чыгъармагъа уа салынамыды макъам?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

24. чю бетде 1 -чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

73

6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 150 - 151-чи бетледе къара сёзню бла назму тилни башхалыгъыны юсюнден окъургъа.

14. ЧЮ ДЕРС Гуртуланы Берт. «АЛТЫН КЮЗАРТЫ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Гуртуланы Бертни «Алтын кюз арты» деген назмусу бла шагьырей этиу, кюз арты жылны монглукъ, байлыкъ, хычыуунлукъ келтирген аламат кезиую болгъанын ангылатыу, бу чыгъарманы юсю бла сабийлени табийгъатны сюерге, иш кёллюлюкге, ариулукъну эслерге, адамлыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, жыр диск.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Къара сёзню бла назму тилни башхалыгьы недеди?
• Къара сёз бла жазылгъан чыгъармада сёзле къалай жазыладыла?
• Назмуну уа макъам салып жырларгъа жараймыды?
• Кепге салынып жазылгъан сёзлеге назму тизгинле дерге боллукъмуду?
• Макъам салыннган чыгъармагъа къаллай суратлау чыгъарма дейбиз?
• Къара сёзню болушлугъу бла жазылгъан суратлау чыгъармагъа макъам салып, жырларгъа боллукъмуду?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз Гуртуланы Бертни «Алтын кюз арты» деген назмусун кеси окъуйду. (Устаз, сабийле жаратырча, ариу, кесгин окъуса, окъуучула да анга ушаш окъурукълары

74

мподи.) Окъуучула кезиу-кезиу, бир бирге эришген халда (>к ьундула назмуну.

• ( оруула бла иш.

Сабийле, Гуртуланы Берг назмусуна «Алтын кюз ар 11.1» деп нек атагьанды?

Байлыкъ, монглукъ табийгьатда жылны къайсы кс шуюнде болады?

Будай саргьалгьан заман а?

Бу назмуда окъуучула кимлеге болушадыла?

Кюз арты табийгъатны къайсыгъыз сюесиз? Нек? К )jii юле келтиригиз.

Кюз артында хар адам жигер урунургъа керекмиди? 11е ючюн? Жууабынгы юлгюле бла толтур.

• Адамлагъа, маллагъа, къанатлылагъа кюз не береди?

4. Дерсни бегитиу.

Назмуну энтта бир кере окъургьа.

• Соруула бла иш.

• Кюз артын багьалай, автор аны алтын бла тенг нек этеди?
• Кюз артында сабийле элледе мирзеу жыяргьа къалай болушадыла?

Кюз артында табийгьатда къаллай тюрлениуле боладыла?

• Сабийле, кюз артын къайсыгъыз сюесиз?
• Не ючюн сюесиз?
• Назмучуларыбызда, Гуртуланы Бертден сора, къайсы жазгъанды кюзню юсюнден?
• Орус адабиятдан а ким жазгьан болур, эсигизде- миди?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

25-чи бетде 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

75

1. Окъуу китапда 151-152-чи бетледе «Алтын кюз арты» деген назмуну кесгин окъургъа, магъанасын кеси сёзлеригиз бла айтыргъа.
2. 11азмуну ызындан келген соруулагъа жууап берирге, ишлени толтурургъа.

15. 16-ЧЫ ДЕРСЛЕ

1. Байламлы тилни ёсдюрюу.

Гуртуланы Бертни «Алтын кюз арты» деген назмусуна кёлденжазма жазаргъа.

2. Кёлденжазмагъа хазырланыу.

Къангада планны дефтерлеге жазаргъа.

• Устаз.

Биринчи дерсде биз кюзню юсюнден жазылгъан чыгъармала бла шагъырей болабыз, кёлденжазманы жазып бащлайбыз. Экинчи дерсде ол ишибизни жазып бошайбыз.

• Соруула бла иш.

• Назмусуна автор «Алтын кюз арты» деп нек атагъан болур?
• Адамла кюз артын нек жаратадыла?
• Къаллай байлыкъла бардыла кюз артында?
• Кюз артында адамла неге хазырланадыла?
• Автор, кюз артын багъалай, аны алтын бла нек тенглешдиреди?
• Кюз артында табийгъатда къаллай тюрлениуле боладыла?
• Кюзню юсюнден кимле жазгьандыла?
• Кюзню юсюнден жазгъан орус назмучуладан а кимни билесиз?

2. Юй иш:

Дерсде жазып бошамагъанла юйде жазып келирге боллукъдула.

76

Ючюнчю четверть.

1. чи ДЕРС

НАЗМУНУ ГЫЛЛЫУУ БЛА РИФМАСЫ

Дерсни мураты: назмуну гыллыуу бла рифмасыны юсюнден ангылатыу, рифма деп назму тизгинлени пхырларында къатланнган ушаш тауушлагъа айтханларын оилдириу.

Дерсге керекле: окъуу китап, назму китапла.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Бир-эки окъуучу къангагъа чыгъып Гуртуланы Бертни «Алтын кюз арты» деген назмусуну магъанасын кеси сёзлери бла айтадыла.
• Назмуну ызындан дерсликде берилген соруулагъа бир къауум окъуучу жууап береди, башхалары бла ишлени кьалау толтургъанларын кёлден сюзедиле.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз окъуйду. Андан ары окъуучула окъуйдула.

Соруула бла иш.

• Назму тизгинлени белгили кепге салыныууна не дейдиле?
• Назмуда басымны, бёлюмню магъанасы къалайды?
• Тизгинледе басымны бирча, ушашлы къатланнга- нына кёре не жаратылады?
• Биринчи бла ючюнчю тизгинлени бёлюм санлары бир тенг, экинчи бла тёртюнчю тизгинлени бёлюм санлары да бир тенг болуп, бош айтымла неге айланадыла?
• Рифма деп неге айтабыз?
• Гыллыу да, рифма да къаллайла боладыла?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Рифма деп неге айтадыла?

77

• Рифманы гыллыудан башхалыгъын юлгюле бла кёр- гюзтюгюз.
• Назму тизгинлени белгили кепге салыныууна не дейдиле?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

25. чи бетде «Назмуну гыллыуу бла рифмасы» деген темагьа берилген 1-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

• Классда ишге къатышмагъан окъуучула бар эселе, келир дерсде къангагъа чыгъып ишлерге кезиу алагъа жетгенин эсгертирге боллукъду.

6. Юй иш:

1. Назмуну гыллыу бла рифмасыны юсюнден ангылатыу. Окъуу китапда 152-153 бетле.
2. Ишди дефтерде 25-чи бетде 2-чи ишни толтурургъа.

2. ЧИ ДЕРС Отарланы Керим. «КЮН»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Отарланы Керимни «Кюн» деген назму су бла шагъырейлендириу, аны чыгъармаларын билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, табийгъатха сюймекликге, халаллыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, жыр диск.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Рифма деп неге айтабыз?
• Гыллыу деб а?
• Аланы башхалыкълары бармыды?
• Назмуда басымны, бёлюмню магьаналары бармыды?
• Бош айтымла не заманда назмугъа айланадыла?

78

3. Жангы теманы ангылатыу.

Усгаз. Бюгюн биз Отарланы Керимни «Кюн» деген пашусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден биржи сёз айтайым.

Отарланы Сарамурзаны жашы Керим 1912 жылда 1»лхсан ауузунда Гирхожан элде туугъанды. Отарлары кеси к ьыйынлары бла жашагъан, бирикген тукъум болгъандыла. Керимге жыл да жетгинчи, атасы ёлюп, эки тамата къарындашчыгъы бла анасыны къолунда къалады. Поэтни анасы тири тиширыу болгъанды. Ол эски малкъар жырланы, нарт таурухланы, жомакъланы иги билгенди. Дна тил ни, фольклорну биринчи дерслерин Керимге ол бергенди.

Керим 1930-1934 жыллада Нальчикде педтехникумда окъуйду. Аны бошагьандан сора, 1939 жылгъа дери малкъар тилден дере берип тургъанды. 1938 жылдан 1941 жылгъа дери республиканы Жазыучуларыны союзуну таматасы (председатели) болуп ишлегенди.

1941 жылда, уруш башланнганлай, Керим кеси ыразылыгъы бла фронтха кетеди. 1942 жылда тасхачы ротаны командири болургъа жетишеди. 1943 жылда ауур жаралы болуп, юйге къайтады.

Отарланы Керим, Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, СССР-ни Жазыучуларывны союзуну члени эди. Ол «Дуния эрттени» деген китабы ючюн Къабарты-Малкъар республиканы къырал саугъасын алгьанды.

Керим дуниядан 1974 жылда кетгенди.

• Устаз Отарланы Керимни «Кюн» деген назмусун кеси кесгин, шатык окъуйду. (Окъуучула, устазны окъугъанын жаратсала, устазча окъургьа кюрешедиле.)
• Соруула бла иш.

• Автор кюнню чыкъгъанын къалай суратлайды?
• Кюн чыкъса, чыпчыкъла жырлайдыла деп нек жазады Керим?

79

• Кюн чыкъса, адамла уа къууанамыдыла?
• Кюн тау артындан чыкъгъанны не бла тенглешдиреди автор?
• Кюн чыкъса, сабийле да, уллула да къууанадыла. Нек?

4. Дерсни бегитиу.

• Устаз Отарланы Керимни «Кюн» деген назмусун эришиу халда окъутады.
• Соруула бла иш.

• Жаз келсе, кюн чыгъамыды?
• Кюнню табийгъатха не хайыры барды?
• Кюнню халы бла адамны саулугъунда байламлыкъ- ланы санагъыз.
• Кюн жьшыуну жерчиликге бла малчылыкъгъа не хайыры барды?
• Кюн чыкъса, эллиле не ахшы муратла этедиле?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

26. чы бетде 1 - 3-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 154-чю бетде Отарланы Керимни «Кюн» деген назмусун кёлден билирге.
2. Китапда назмугъа берилген соруулагъа кёлден жууапла хазырларгъа.

3. ЧЮ ДЕРС Отарланы Керим. «ЖЫЛЫЖЕЛЧИК»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Отарланы Керимни «Жылы желчик» деген назмусу бла шагъырей этиу, аны чыгъармаларын билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, ол чыгъарманы юсю бла халаллыкъгьа, туугъан жерине сюймекликге, игиликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, жыр диск, окъуу китап, ишчи дефтер.

80

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, кюнню адамлагъа не хайыры барды?
• Кюн тийсе, кимле къууанадыла бек алгъа?
• Кюнню халы бла адамны саулугъунда болгъан байламлыкъны белгилегиз.
• Кюн адамланы жашауларында къаллай жерни алады?
• Кюн тийсе, табийгъат тюрленемиди?
• Кюн битимлеге болушлукъ этемиди?
• Кюн тиймесе, кёгетле бишерикми эдиле?
• Кюн тиймесе, бизни жашауубуз неге ушарыкъ эди?
• «Кюн» деген сёз къошулуп къуралгъан дагъыда къаллай сёзле, алгъышла, саламлашыула, нарт сёзле билесиз?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз Отарланы Керимни «Жылы желчик» деген назмусун окъуйду. Аны ызындан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• Автор жылы желчикни сыфатын къалай суратлайды?
• Жаз желчикни ариулугъун кёргюзтюр муратда, не айтады?
• Къыш бла жазны арасы не бла белгили болады?
• Жылы желчик къышны къалай къыстар умут этеди?
• Жъшы желчик адамланы къууандырамыды?
• «Жъшы желчик - жаз шартланы биринчиси» болгт>анына назму тизгинлени хайырлана, шагъатлыкъ этигиз.
• Автор жылы желчикге жаз сюйюнчюсю деп нек айтады?

4. Дерсни бегитиу.

• «Ким иги окъуйду?» - деп, оюн халда эришиу бардырыу.

81

• Соруула бла иш.

• Автор «жылыкъанат желчик» деп нек айтады?
• Къыш бла жазны арасында кюреш баргъан тизгинлени табып, окъугъуз.
• Жылы желчик жазны келтирир ючюн къаллай ишлени толтурады?
• Жаз желчикге жазны келечиси деп айтыргъа бол- лукъмуду?
• Авторну суратлауунда жылы желчик бошму айла- нады, огъесе, игилик келтирир ючюн, ишлепми айланады?
• Жылы желчикге автор къалай айтады?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

27. чи бетде 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 155-чи бетде Отарланы Керимни «Жылы желчик» деген назмусун кесгин, шатык окъургьа, соруулагъа жууап берирге.

4. ЧЮ ДЕРС Мокъаланы Магомет. «ЗУРНУКЛА»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Мокъаланы Магометни «Зурнукла» деген назмусу бла шагъырей этиу, аны чыгъармаларын билгенлерине таяна, билимлерин теренлеу, аны чыгъармасыны юсю бла адамлыкъгъа, огъурлулукъгъа, сюймекликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, жыр диск.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Жылы желчикге адамла къууанамыдыла?

82

• Назмучу жазны келечисине - жылы желчикге не гсчле бла тюбейди?

Къыш бла жазны арасында жылы желчикни магъа- паеы бармыды?

• Автор жылы желчикни ариулугъун къалай кёргюз- тоди?
• Автор жылы желчикге жаз сюйюнчюсю деп нек айтады?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюпон биз Мокъаланы Магометни «Зурнукла» деген назмусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Мокъаланы Хасууну жашы Магомет 1939 жылда 15-чи июнъда КъМАССР-ни Эльбрус районну Огъары Басхан элинде туугъанды. Назму жазып эртте - школда окъугъан жылларында окъуна башлагьанды. Аны «Жюре- гими тебиую» деген биринчи назму китабы 1960 жылда, ол университетни филология факультетини биринчи курсунда окъугъанда, чыкъгъанды.

Магомет 1964 жылда Къабарты-Малкъар къырал университетни филология факультетини орус-малкъар бёлюмюн бла журналистика бёлюмюн бошагьанды. Ол жыл аны СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны союзуна алгъандыла. Университетде окъуй тургъанлай, поэт дагъыда эки китап чыгъаргъанды. Бири - «Жылла бла жырла» (1964) , бири уа - Алий Шогенцуковну малкъар тилге ол кёчюрген назмулары бла поэмалары (1961).

Магомет 1989 жылда Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиумуну Сыйлы Грамотасы бла саугъалан- нганды. 1994 жылда Мокъа улу «Къабарты-Малкъарны, 2000 жылда уа Къарачай-Черкес республиканы да халкъ поэти» деген сыйлы атлагьа тийиншли болгъанды.

83

Къабарты-Малкъар республиканы литература эм искусство жаны бла Къырал саугъасыны да лауреаты эди.

2006 жыл 4 декабрьде дуниядан кетгенди.

• Мокъаланы Магомет «Зурнукла» деген назмусун устаз окъуйду, андан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• Зурнукланы таула таба учханларына автор нек сукъланады?
• Автор къадардан нени тилегенин назму тизгинле бла белгилегиз.
• Къанатлары болса, автор къайры учаргъа термиле эди?
• Умутлары толмагъанына жарсыймьщы автор?
• Къадардан Мокъаланы Магомет нени тилейди?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Миллетибизни къайсы жыл кёчюргендиле?
• Кёчгюнчюлюкде таулула къалай жашагъанларыны юсюнден хапар айтыгьыз.
• Назмучу туугъан жерине къалай термиледи?
• Ол зурнуклагьа нек сукъланады?
• «Тойгъан жерден туугъан жер ахшы» деп нек айтылады?
• Мокъаланы Магометни мураты толгъанмы эди?

Энди Мокъаланы Магометни «Таулагьа чакъырама»

деген жырына тынгылайыкъ. Макъамы Жеттеланы Мустаф ирни.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

28. чи бетде 1 - 4-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Мокъаланы Магометни «Зурнукла» деген назмусун кёлден билирге.

84

5-ЧИ ДЕРС

Токумаланы Жагъафар. «УЛЛУ ХОР ЛАМ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Токумаланы Жагъа- фарны «Уллу хорлам» деген чам хапары бла шагъырей- лендириу, чам хапарны юсю бла окъуучуланы чамны ангыларгъа, халаллыкъгъа, чам эте билирге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Устаз белгилеген бир-эки окъуучу кезиу-кезииу къангагъа чыгьып назмуну кёлден айтадыла.

• Къалгъан окъуучуладан соруулагъа жууап излей, классдагъыланы барын да ишге къатышдыра, ушакъ бар- дырыу.

• Сабийле, «Зурнукла» деген назмуну ким жазгъанды?
• Къадардан автор нени тилейди?
• «Зурнукла» деген назмуда автор туугъан жерине не ючюн термиледи?
• «Тойгъан жерден туугъан жер ахшы» деп нек айтхан- дыла?

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз. Бюгюн биз Токумаланы Жагъафарны «Уллу хорлам» деген чам хапарын окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Токумаланы Зубеирни жашы Жагъафар 1935 жылда Къабарты-Малкъарны Урван районуну Ташлы-Тала элинде туугъанды. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда ёсгенди, анда къазах тилде орта школну тауусханды.

1956. жылда туугъан жерге къайтхандан сора, бир кесек заманны книготоргда ишлегенди. Токумаланы Жагъафар

85

СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны эм Журналистлерини союзларыны члени эди.

1985 жылда Къабарты-Малкъар республиканы Баш Советини Презйдиумуну Сыйлы Грамотасы бла саугъаланнганды. Ол Къабарты-Малкъарны искусствола- рыны сыйлы къуллукъчусу эди, 2012 жылда уа Къабарты- Малкъарны халкъ жазыучусу деген сыйлы атха да тийиншли болгъан эди. Жарсыугъа ол 2012 жылны ноябрь айыны 20-чы кюнюнде жашаудан кетгенди.

• Устаз Токумаланы Жагъафарны «Уллу хорлам» деген чам хапарын алгьа окъуйду. Андан сора окъуучула кезиу- кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• «Уллу хорлам» деген чам хапарны баш жигити кимди?
• Автор бек алгьа «Уллу хорлам» деген чам хапарын кимлеге ачыуланып жазады?
• Чам хапар керти бла жалгъанны арасын къалай айырады?
• Чам хапарны жомакъгъа ушашдыргъан неди?
• Жазыучуну сёз усталыгьы неде билинеди?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Токумаланы Жагъафарны «Уллу хорлам» деген чам хапарыны баш жигитине Алдарбек деп нек атагьандыла?
• Автор футболчулагьа нек урушады?
• Сабийле, чам хапарны сиз бек жаратхан жери къалайыды?
• Бек кюлкюлю жерин табып, окъугьуз.
• Тренерибиз бек жарсыгъан жерин табып, окъугьуз.
• Футболчула Алдарбекча ойнасала, иги боллукъму эди?
• Футбол оюнну барыу халы тюзмюдю, терсмиди?
• Тюзю неди, терси уа?

86

• Ишчи дефтерде ишлеу.

29. чу бетде 1-чи, 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 159-165-чи бетледе Токумаланы Жагъафарны «Уллу хорлам» деген чам хапарын окъургьа.
2. Китапда хапаргьа кёре берилген соруулагъа жууап перге.

6. ЧЫ ДЕРС

Токумаланы Жагъафар. «ТЕМИР КЪАЗЫКЪ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Токумаланы Жагъа- <|)арны «Темир къазыкъ» деген чам хапары бла шагъырей- лендириу, жазыучуну тилини байлыгъын, ариулугъун чсртиу, эришиуге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер. Къангада: «Эришмеген эр бол- маз» деген нарт сёз.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Чам хапарны жомакъгъа ушашдыргъан неди?
• Токумаланы Жагъафарны «Уллу хорлам» деген чам хапарыны баш жигити кимди?
• Хапарны баш жигитин жаратамысыз?
• Хапарны бек кюлкюлю жери къалайыды?
• Жазыучуну сёз усталыгъы неде билинеди?
• Хапарны бек сейир жерин табып, окъугъуз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз Токумаланы Жагъафарны «Темир къазыкъ» деген чам хапарын саулай окъуйду. Андан сора окъуучула

87

кезиу-кезиу окъуйдула. (Устаз ангыламагъан сёзлерин ангылата, терс окъугъан сёзлерин тюзете барады.)

• Соруула бла иш.

• Автор бу Хапарда не заманны кёргюзтеди?
• Шахраман ким эди?
• Ол къаллай адам эди?
• Шахраманны къызына ненча жыл толгъан эди?
• Ол уллу кюмюш арбазында не этди?
• Ол суусурат къызын кимге берирге дей эди?
• Жазыучуну сёз усталыгьы неде билинеди?
• Курнаятха атлары айтылгъан гёжефле, ийнаралла, патчахланы, ханланы, бийлени жашлары нек келе эдиле?
• Хар келген къазыкъны чыгъарама деп нек кюреше

эди?

• Къара гёжеф, узун къара мыйыкъларын да имбаш- ларына атып, темир къазыкъны къатына келип, не эте эди?
• Хан юйюнден чыкъдымы?
• Къызыуа?
• Къара гёжефге, темир къазыкъны чыгъарыр деп, ышанамы эдиле?
• Къара гёжеф, чамланып, темир къазыкъны чыгъа- ралмагъанда, не этди?
• Ханны къызы уа?
• «Кел, мен да кесими бир сынап кёрейим», - деп ким айтды?
• Алдарбек темир къазыкъны чыгъарыр деп ышанамы эди?
• Алдарбекге ийнанмагъанлары аны ачыуун чыгъар- дымы?
• Алдарбек темир къазыкъны чыгъаралдымы?
• Ханны къызы къууандымы?
• Жомакъны суратлау амалларын белгилегиз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

88

Сабийле, бай жашла, гёжефле, ийнаралла чыгъарал- магьанмы эдиле темир къазыкъны?

Ханны къызы жарсыймы эди?

Сиз чыгьармада къайсы жйгитге утаргъа сюесиз?

• Алдарбек бай жашмы эди?
• Къарыулуму эди?
• Андан сора Алдарбек ханны къызы бла насыплы Ьолгъанмы эди?

Халкъ сюйген жигитни башхаладан энчилигин ачыкълагъыз.

• Устаз. Жашла, сабий заманыгъыздан башлап, саулу- п.угъузгьа сакъ болугъуз. Сиз да, Алдарбекча, къарыулу болуп ёссегиз, хорламлыла боллукъсуз. Къызчыкъла да, кесигизни тап жюрютсегиз, ханны къызыча, ариучукъла боллукъсуз!
• Ишчи дефтерде ишлеу.

30-чу бетде 1 - 3-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 165 - 168-чи бетледе Токумаланы Жагъафарны «Темир къазыкъ» деген чам хапарын окъургьа, соруулагъа тынгылы жууап этерге.

7. ЧИ ДЕРС

Гуртуланы Салих. «ЖАШЧЫКЪ БЛА СУУЧУКЪ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Гуртуланы Салихни «Жашчыкъ бла суучукъ» деген назмусу бла шагъырей- лендириу, билген чыгъармаларына таяна, билимлерин те- ренлеу, тюз ниетликге, огьурлулукъгьа, халаллыкъгьа, адеплиликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китап кёрмючю, компьютер, жыр диск.

89

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Курнаятха атлары айтылгъан гёжефле, ийнаралла, патчахланы, ханланы, бийлени жашлары нек келе эдиле?
• Къара гёжеф, узун къара мыйыкъларын да имбашла- рына атып, темир къазыкъны къатъша келип, не эте эди?
• Къара гёжефге, темир къазыкъны чыгъарыр деп, ышанамы эдиле?
• Халкъ сюйген жигитни башхаладан не тюрлю энчилиги болургьа керекди?
• Алдарбекни суратлагъыз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Гуртуланы Салихни «Жашчыкъ бла суучукъ» деген назмусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Гуртуланы Солтанбекни жашы Салих 1938 жылда 25-чи майда Акъ-Суу элде туугъанды. Тенгши жашланы кёбюсюча, аны сабий кезиую уруш заманнга, Орта Азияда кёчгюнчюлюкню къыйын жылларына тюшгенди.

1957. жылда Салих юйюрю бла Акъ-Суугъа къайт- ханды. Ол 1958 жылда Къабарты-Малкъар къырал универ- ситетге киреди. 1968 жылда Москвада Бийик школда окъургъа кетеди.

Руставелини «Къаплан тери кийген жигит» деген поэмасын малкъар тилге кёчюргени бла Салих малкъар халкъны миллет маданиятыны деберин бийик этиуге уллу къыйын салгъанды.

Гуртуланы Салих Къабарты-Малкъар республиканы культурасыны сыйлы къуллукъчусуду. Къабарты-Малкъар республиканы эмда Гюржю республиканы сыйлы 1рамо- талары бла саугъаланнганды, Украина республиканы Винница областыны Желюк атлы литература саугъасыны.

90

ни in и республиканы Культура министерствосуну литера- i\|m саугьасыны лауреатыды. 2012 жылда уа Къарачай- •U |иич республиканы халкъ поэти деген атха тийиншли

I Ч I И 1.ЛНДЫ.

II 1имал Кавказны жазыучуларын бирикдирген ассоциации! i.а башчылыкъ этеди.

< )л СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны эм Журналист- игрпии дасоюзларынычлениди.

• Гуртуланы Салихни «Жашчыкъ бла суучукъ» деген начмусун устаз кеси окъуйду. (Устаз окъуучула сейирси- пмрча окъуйду.)
• Соруула бла иш.

Суучукъ жашчыкъгъа не айтады?

Суучукъ жашчыкъны эртте турурун сюемиди?

Акъ къарчыкъ кимни анасы эди?

Ол суучукъдан нени тилейди?

• «Суусапларын къандыр деп жиберебиз бийикден», - дегенни къалай ангылайсыз?
• «Аман, кирли, сиркиу сабий бизге керек тюйюлдю», дсп ким айтады?
• Самат къаллай жашчыкъды?
• Сиз бек жаратхан тизгинлени окъугьуз.
• Суучукъну адамлагъа не хайыры барды?
• Суучукъну автор къаллай адам бла тенг этеди?

4. Дерсни бегитиу.

• Устаз назмуну къайтарып окъуйду, ушакъ бардырады.
• Соруула бла иш.

• Жашчыкъ къаллай жашчыкъды?
• Жашчыкъны иги затларын айталлыкъмысыз?
• Суучукъ Самат бла шуёх болургъа нек сюймейди?
• Жашчыкъ суучукъдан нени тилейди?
• Жашчыкъ хар адам да иги къылыкълы болса сюемиди?
• Расул къаллай жашчыкъды?

91

• Жашчыкъ суучукъгьа къалай айтып ашырады?
• Тау суучукъгьа суу анасы не буюргьанды?
• Сабийле, сиз «Жашчыкъ бла суучукъ» деген назмуну жаратдыгъызмы? Не ючюн?                
• Тау суучукъ не хайырлы ишле этерге сюеди?
• Школгъа жюрюген жашчыкъны ол неге юйретеди?
• Жашчыкъ ариу халы, тюз ниетли, адепли болгьанын назмуда къайсы тизгинле кёргюзтедиле?
• Туугъан жерибизни сууларыны - череклерини атларын айтыгьыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

30. 31-чи бетледе бу темагъа берилген 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй ишле:

1. Гуртуланы Салихни «Жашчыкъ бла суучукъ» деген назмусун кёлден билирге, соруулагъа жууап этерге.
2. Ишчи дефтерде 32-чи бетде 3-чю ишни толтурургъа.

8. ЧИ ДЕРС Тёппеланы Алим. «КЁЗ ТУТХАН ЖЕР»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Тёппеланы Алимни «Кёз тутхан жер» деген хапары бла шагъырейлендириу, аны чыгъармаларыны юсю бла билимлерин теренлеу, «хапар», «сюжет» дегенча теория ангыламланы магьаналарын ачыкълау; адамлыкъгьа, халаллыкъгъа, туугъан жерине сюймекликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Назмуну кёлден айтдырыу.

92

• Сёзберни къалай тлтургъанларын сюзюу.
• Соруула бла иш.

• Сабийле, «Жашчыкъ бла суучукъ» деген назмуну ким жазгъанды?
• Суучукъ жашчыкъгъа не айтады?
• Суу анасы суучукъгьа не буюргьанын табып окъугъуз.
• Ахшыны-аманны айыра билмеген жашчыкъ не хата этеди?
• Самат къаллай жашчыкъды?
• Аныча болургьа сюемисиз?
• Ол иги жашчыкъгъа суучукъну айтханын табып окъугъуз.
• Расул къаллай жашчыкъды?
• Аныча болургьа уа сюемисиз?
• Жашчыкъ ариу халы, тюз ниетли, адепли болгъанын назмуда къайсы тизгинле кёргюзтедиле?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Тёппеланы Алимни «Кёз тутхан жер» деген хапарын окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Тёппеланы Мухамматны жашы Алим 1937 жылда Кёнделен элде туугъанды. Къыргъызстанда Кегети деген тау элчикде ёсгенди, анда школну къыргъыз тилде тауусханды.

Жазып да Алим школчу жылларында башлагьанды. Аны биринчи статьялары, артда уа назмулары да, 1954 жылдан башлап, къыргъыз басмада, таймай, чыгьып тургъандыла.

1956 жылда Къабарты-Малкъаргъа къайтханды.

1958. жылда Москвагъа, Литература институтха окъур- г'ъа кетеди. 1963 жылда аны тауусуп, Нальчикге къайтады.

Тёппеланы Алим, Литература институтда окъуй тур- гьанлай, Щепкин атлы театр училищеде малкъар тилден бла литературадан устаз болуп да ишлегенди.

93

Тёппеланы Алим филология илмуланы кандидаты эди; 1996 жылда анга Къабарты-Малкъарны къырал саугъасы берилгенди. Ол 1997 жылдан бери Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу, 1974 жылдан бери уа - СССР-ни (РФ- ни) Жазыучуларыны союзуну члени эди.

Жарсыугъа, ол 2010 жылда дуниядан кетгенди.

• Тёппеланы Алимни «Кёз тутхан жер» деген хапарын устаз кеси окъуйду. Андан сора окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула. (Устаз ангыламагъан сёзлерин ангылата, терс окъугъан сёзлерин тюзете, бардырады дерсни.)
• «Хапар», «сюжет» деген ангыламланы магъаналарын ачыкълау.
• Соруула бла иш.

• Тёппеланы Алим «Кёз тутхан жер» деген хапарын не бла башлайды?
• Адамны сабийлигинден багъалы заты болурму?
• «Сабий кёргенин унутмаз» деген нарт сёз неге ша- гъатлыкъ этеди?
• Аппасын эсгере, туудугъу къаллай сёзле айтханын табып, окъугьуз.
• Туудукъчугъу аппасын къалай суратлайды?
• Къартлыкъ жетген кезиуюмюдю огьесе жаш заманы- мыды?
• «Аппа, санга ненча жыл болгъанды?» - деп соргъанда, ол къалай жууаплады?
• Anna бла туудукъчугъуну хапарларын табып окъугьуз.
• Эски элге баргъан жоллары тынчмы эди?
• Туудукъчугъу аппасын сакъламай кетиучюмю эди?
• Аппасы ол заманда не айтханын табыгъыз.
• Anna Эски ауулну къалай тансыкълаучу эди?
• Anna кёп сёзлюмю эди?
• Адамла ныгъышда тюйюшселе, ол не айтыучу эди?

94

Anna: «Ассы жашла, тюйюшлю жерде ырысхы полмайды!» - деп нек айтыучу эди? Сиз анга ушагьан парт сёз билемисиз?

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Аппаны сыфатын ким айтады?
• «Тыныгъыз» деп аппа не заманда айтыучу эди?
• «Болмайды тюйюшлю жерде ырысхы!» - деген лйтыууну магъанасын ачыкълагъыз.

Бу айтыуну магьанасына келишген нарт сёзню лйтыгъыз.

• Аппаны къолгъа альш: «Ахырысы, Жансох...» деген жер ни табып окъугъуз.
• Аппаны ненча туудугъу бар эди?
• Аппаны жашы къайда эди?
• Келинчигине аман къууум этерге аппа нек къоймай эди?
• «Мени жашым эр кишиди. Хыйла жол тюйюлдю жолу», - деп нек айта эди?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

32. чи бетде 1-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 174 - 177-чи бетлени окъургъа.
2. Соруула бла ишлерге.

9. ЧУ ДЕРС Тёппеланы Алим. «КЁЗ ТУТХАН ЖЕР»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Тёппеланы Алимни «Кёз тутхан жер» деген хапары бла андан ары шагъы- рейлендириу, билимлерин теренлеу, намысха, адеп-къы- лыкъгъа, туугъан жерине сюймекликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

95

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, сиз Тёппеланы Алимни «Кёз тутхан жер» деген хапарын сюйюп окъуймусуз?
• Сиз мында къайсы жигитни жаратасыз?
• Аппаны не затларын жаратасыз?
• Anna намысны сюйгени къайсы тизгинледе белги- ленеди?
• Хапарда сиз жаратмагъан адам кимди?
• Аппаны жашы юйюне къайтдымы?
• Anna не заманда жунчуду?
• «Адамны намысы болса, итге да къобар» дегенни сиз къалай ангылайсыз.
• «Намысы болмагъаннга сакъалы болушмаз» деген нарт сёзню магъанасын айтыгъыз.
• Юйюр намысдан не билгенигизни айтыгъыз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз алгьа кеси окъуйду. Андан сора окъуучула кезиу- кезиу окъуйдула. (Устазны къалай окъугъанына кёре, дере алай ангыланады. Терс окъугъан сабийлени тюзете-тюзете, дерсни алай бардырыргьа керекди.)

• Соруула бла иш.

• Сабийле, Зауурбек кимни атасы эди?
• Зауурбек къаллай адам эди?
• Зауурбек, юйюн ишлегенде, ташланы къалай ташый эди?
• Аппаны Эски ауулну юсюнден хапары сейирсин- дирдими туудукъчугъун?
• Кесини жашауун аппа Эски ауулну ташлары бла байламлы этеми эди?

96

«Жашым, ма бу кёз тутхан жер бизни юйюбюздю!»,

• Жатым, хар тасхасын адамлагъа билдирген эр болмаз!» — дсп аппа нек. айтды?

• «Жашым къолумда болса...» - деген жерни табып окъугъуз.

Аппа эски юйню уллу ташыны къатында нени ксргюзтдю?

• «Жашым, хар тасхасын адамлагъа билдирген эр бол- мач!», - деп нек айтды аппа?
• «Керек заманда адамладан кесин айыргъан - бю- Iюнда алтакъ!» - деб а?
• «Ушкок жаланда бир зат ючюн керек боллукъду», - деп нени юсюнден айтды аппа?
• «Алайсыз ушкокну къолунга алсанг, мен къабырым- да тынч жаталмам », - деп нек айтды аппа?
• Аппасыны ол хапарларындан сора, туудугъу сабий- лигин эсгереми эди?
• Душман элге киргенде, аппа не этди?
• «Душмандан къачып къутулалмазса!» - деп ким айта эди? Нек.
• Ата журтну къоруулай жанларын берип къойгъан сизни эллилеригизден кимле болгъанларын айтыгъыз. Алагъа, ёрге туруп, намыс этигиз.
• Туудукъчугъу аппасын сакъламай кетиучюмю эди?
• Бу хапарда Ата журтха сюймеклик неден белгили болгъанын, текстдеги айтымлагьа да тыяна, ачыкълагъыз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Тёппеланы Алим «Кёз тутхан жер» деген хапарын жарагдыгъызмы?
• Аппа къаллай адам эди?
• Аппаны жашы къайда эди?
• Аппа тюрленнгенми эди, душман Кавказгъа кирип келеди деген хапар жетгенде?

97

• Аппаны жюрюгени неге ушай эди?
• Anna, къарт болгъанлыкъгъа, намысны унутамы эди?
• Ол намысны юсюнден не айтады?
• «Намысы болмагъаннга сакъалы болушмаз» деген нарт сёзню магъанасын ачыкълагъыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

33. чю бетде 2-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1.Окъуу китапда 178-179-чу бетледе хапарны шатык окъургъа, магъанасын кеси сёзлеринг бла айтыргъа.

2. Соруулагъа жууап этерге.

10. ЧУ ДЕРС

Зумакъулланы Танзиля. «ПЕЛИУАН ЖАМБОЛАТ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Зумакъулланы Тан- зиляны «Пелиуан Жамболат» деген назмусу бла шагъырей- лендириу, магъанасын ангылатыу, авторну тилини байлы- гъын, ариулугъун, жумушакълыгъын чертиу, сабийчиклеге сюймекликлерин ёсдюрюу, жумушакълыкъгъа, тёзюмлюк- ге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Устазны излемине кёре бир окъуучу хапарны баш- лайды. Башхасы андан ары айта магъанасын ачыкълай- дыла. Ызы бла соруулагьа жууап этедиле.
• Соруула бла иш.

• Тёппеланы Алимни «Кёз тутхан жер» деген хапарыны баш жигити кимди?

98

Cu t аппагъа: «Ол иги адамды, чынтты таулуду», -

аны не ишанлары барды?

Анна атасын, анасын, аскерде жашын къалай

и I С|К-ДИ?

Хапарда халкъына, кеси элине, табийгъатха, саулай A l a журтуна сюймеклик сезим берген айтымланы табып ПК |,уп.уз.

Anna элине келген душман ладан юйюрюн сакълау ьорчун къалай толтурду?

Anna туудугъун тау адетге, намысха, акъылгъа ь i.anaii юйретеди?

Огъурлу къартлагъа къаллай адамла саналадыла? Сиз жашагъан эллилеригизде намыслы, акъылман къартланы а I нарын айтыгъыз. Алагъа не ючюн намыс бередиле?

Кесинги аппангы, аммангы юсюнден хапар айт.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз. Бюгюн биз Зумакъулланы Танзиляны «Пелиуан Жамболат» деген назмусун окъурукъбуз. Аллында уа ан горну юсюнден бир-эки сёз айтыргъа тийиншлиди.

Зумакъулланы Мустафаны къызы Танзиля 1934 жылда Бахсан ауузунда Гирхожан элде туугъанды. Ьиринчи назмулары 1958 жылда Фрунзе (шёндю Бишкек) шахарда чыкъгъан «Бизни сёзюбюз», «Бирге жырлайыкъ» дсген назму, пьеса жыйымдыкълада басмаланнгандыла.

1959. жылда Нальчикде «Къаяда гюлле» деген назму китабы чыкъгъанды. Андан артха жыллада Москвада, Нальчикде да, СССР-ни башха областьларында да аны назмулары терк-терк чыгьадыла. Орус тилге кёчюрюлюп, ара журналлада басмаланып, ол уллу къыралны окъуучу- ларына белгили болады.

Зумакъулланы Танзиля Кавказны уллу поэтлеринден бириди. Ол «Ичги сёз» («Сокровенность») деген китабы ючюн 1978 жылда РСФСР-ни М. Горький атлы Къырал саугъасын алгъанды. Танзиля Къабарты-Малкъар респуб-

99

ликаны Къырал саугъасьшы да лауреатьщы. Къабарты- Малкъарны халкъ поэтиди. Ол дагъыда СССР-де, Россей федерацияда да кёп сыйлы саугьалагъа тийиншли болгъанды.

Устаз кеси окъуйду, андан сора окъуучула кезиу- кезиу окъуйдула.

• «Ким иги окъуйду?» деген оюн халда эришиу. 1-чи, 2-чи, 3-чю тизгинледе олтургьан окъуучула эришиуню бардырадыла. (Ол эришиуню окъуучула иги окъур ючюн бардырадыла.)
• Соруула бла иш.

• Сабийле, Зумакъулланы Танзиляны «Пелиуан Жам- болат» деген назмусун жаратдыгъызмы?
• Баш жигити кимди?
• Жамболат кесини сиркиулюгю бла адамлагъа жарсыуму, къууанчмы келтиреди?
• Сабий ариу сёзле излеймиди?
• Жамболатны хыличи болгъанын ачыкълагъан тизгинлени табып окъугъуз.
• Биржыллыкъ Жамболатчыкъны автор къалай сурат- лайды?
• Жамболат ариу къылыкълы ёсер ючюн, урушхан да эте, сюйген да эте турургъа кереклисин къайсы тизгинледе кёребиз?

4. Дерсни бегитиу.

Соруула бла иш.

• Зумакъулланы Танзиляны «Пелиуан Жамболат» деген назмусун жаратдыгъызмы?
• Таулу халкъ да «Ана кёлю - бал ада, бала кёлю - талада», - деген нарт сёзню магъанасын юлгюле келтире ачыкълагъыз.
• Назмучуну сабийчикге сюймеклигин не сёзлери белгилейдиле?

100

Жамболатчыкъ тёгерегинде кёрген затла бла къалай

• кшышады»?

Жамболатчыкъны сураглар ючюн, назмучу не сурат- i.i> маларланы хайырланады?

Ишчи дефтерде ишлеу.

35-чи бетде 1 - 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Зумакъулланы Танзиляны «Пелиуан Жамболат» до гс и назмусун шатык окъургьа.
2. Соруулагъа жууап этерге.

11. ЧИ ДЕРС

Зумакъулланы Танзиля. «АСИЯТНЫ ЖЫРЧЫГЪЫ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Зумакъулланы Танзиляны «Асиятны жырчыгъы» деген назмусу бла шагъырейлендириу, билимлерин теренлеу, ол назмучукъну шею бла жарыкълыкъгьа, ариу ниетлиликге, туугъан жерине сюймекликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

I. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Зумакъулланы Танзиляны «Пелиуан Жамболат» деген назмусу кимни юсюнденди?
• Жамболатчыкъ керти да пелиуанмыды?
• Жашчыкъ тёгерегинде затла бла къалай «таньпнады»?
• Жамболат кесини сиркиулюгю бла кишини жарсыта- мыды?
• Жамболатчыкъны назмучу къалай суратлайды?

101

Жамболатны хыличи болгъаньш ачыкълагьан тиз- I инлени табып окъугьуз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз кеси кесгин, шатык окъуйду, андан сора окъуучула да кезиу-кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• Сабийле, Зумакъулланы Танзиляны «Асиятны жыр- чыгъы» деген назмусун жаратдыгъызмы?
• Сизни уа жырларыгьыгъыз келемиди?
• Жырларыгьыгъыз келе эсе, келигиз, биз да жырлап кёрейик.
• Назмугъа макъам салып жырларгъа боллукъмуду?
• Назмуну рифмаларын табыгъыз.
• Назмуну жырлап кёрюгюз.
• Назмуну атына жырчыкъ деген сёз нек керекди?
• Асиятчыкъ къаллай къызчыкъды?
• Сиз белгили таулу макьамчыланы - композитор- ланы билемисиз?

4. Дерсни бегитиу.

Назмучукъну хар сабийге да окъутургъа боллукъду.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, келигиз Асиятны жырчыгъын жырлайыкъ. (Сабийле жырлайдыла.)
• Сабийле, быллай назмучукъла кёбюрек болсала сюемисиз? Нек?
• Табийгъат бла адамны къууанч байламлыкълары неден белгили болады? Чыгъарманы тизгинлерин хайыр- лана, жууап беригиз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

35-чи бетде 1-чи, 36-чы бетде 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1 .Зумакъулланы Танзиляны «Асиятны жырчыгъы» деген назмусун кёлден бил ирге.

102

12-ЧИ ДЕРС

Толгъурланы Зейтун. «ТЮЛКЮНЮ КЮЙЮ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Толгъурланы Зей- lyimy «Тюлкюню кюйю» деген хапары бла шагьырей- пеидириу, билимлерин теренлеу, халаллыкъгъа, жуму- шакьлыкъгъа, ариу къылыкълы болургьа юйретиу, табий- I i.a I ха сюймекликлерин ёсдюрюу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

(I. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, «Асиятны жырчыгьын» кёлден айтыргъа к. ьайсыгъыз сюесиз? (2-3 сабий кезиу-кезиу назмуну кёлден айтадыла.)
• Келигиз барыбыз да жырлайыкъ. (Сабийле устаз бла Сшрге бир ненча кере къайтарып жырлайдыла.)

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапарын окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Толгъурланы Хамитни жашы Зейтун 1939 жылда 23-чю февральда Быллым элде туугъанды. Къазахстанда ёсгенди, орта школну да анда орус тилде тауусханды.

1958 жылда Къабарты-Малкъар къырал университетге кирип, аны махтаулу бошагьанды, орус адабиятдан аспирантурагъа тохтагъанды. 1968 жылда орус жазыучу Галина Николаеваны юсюнден диссертациясын жазып, аны Бакуда жетишимли къоруулагьанды.

Толгъур улу «Жетегейле» (1987), «Кёк гелеу» (1993) деген романланы, кёп повесть да жазгъанды.

103

Зейтуннга «Кёк гелеу» деген романы ючюн 1994 жылда Къабарты-Малкъарны Къырал саугъасы берилгенди. Ол Къабарты-Малкъар республиканы илмуларыны сыйлы къуллукъчусуду,' СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны союзуну члениди.

• Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапарын устаз кеси окъуйду. Аны ызындан окъуучула да кезиу-кезиу окъуйдула. (187-191 -чи бетле.)
• Соруула бла иш.

• Зариф, уллу ташны артына бугъуп, не затлагъа къарай эди?
• Тюлкю балачыкъла ненча эдиле?
• Алагъа къаллай атла атагъан эди Зариф?
• Эрке къаллайчыкъ эди?
• Эрке кимни марай эди?
• Эркени адам баласына ийнанырыгъы келеми эди?
• Ол заманда Зариф къалай тура эди?
• Зариф тюлюочюклени кёргенин анасындан, тенг жашларындан жашыргъанын игими этди?
• Зарифни алгьа тюлюочюклеге аманлыкъ этер акъы- лы бармы эди?
• Тюлкючюкле Зарифге ышанамы эдиле?
• Балачыкъларына азыкъ алып келе тургъан тюлкюню Зариф не затха ушатхан эди?
• Жыртыкъулакъ, Ёребут, Эрке бир бирчиклери бла къалай жашай эдиле?
• Эрке не затха сакъ эди?
• Зариф жууукълашханда, тюлкючюк не этди?
• Тюлкючюк къоркъгъан а этеми эди?
• Зарифни этген ишине багъа беригиз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапарын жаратдыгьызмы?

104

Тюнкючюклени сыфатларын айтыгьыз.

I юпкючюклеге атла ким атагъанды?

( Ш к 1.айсы тюлкючюкню бек жаратдыгъыз?

I юнкючюкле Зарифден къоркъамы эдиле?

Чариф аланы къатларына барамы эди?

Тюнкючюклени аналары кимден къоркъду?

Ишчи дефтерде ишлеу.

U)~4i.i боде 1-чи ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. |()й иш:

1. Окъуу китапда 187-191-чи бетлени окъургьа.
2. Ишчи дефтерде 37-чи бетде 2-чи ишни толтурургъа.

13. ЧЮ ДЕРС Толгъурланы Зейтун. «ТЮЛКЮНЮ КЮИЮ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Толгъурланы Зей- | у1111у «Тюлкюню кюйю» деген хапары бла андан ары niai ьырей этиу, билимлерин теренлеу, ол хапарны юсю бла ибийгьатха сюймекликлерин ёсдюрюу, адамлыкъгъа, чалаллыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, сабийле жазгьан докладла, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапарында ненча тюлкю кючюк бар эди?
• Тюлкючюклени сыфатларын айтыгьыз.
• Алагьа Зариф къаллай атла атагъанды?
• Жыртыкъулакъ, Ёребут, Эрке бир бирчиклери бла къалай жашай эдиле?

105

• Сиз къайсы тюлкючюкню бек жаратдыгъыз?
• Тюлкючюкле Зарифден къоркъамы эдиле?
• Зарифни тюлюочюклеге аманлыкъ этер акъылы бармы эди?
• Балачыкъларына азыкъ алып келе тургъан тюлкюню Зариф не затха ушатхан эди?

• Ишчи дефтерде толтурулгъан ишни сюзюу. Халатла бла иш бардырыу.

Ишге къарагъанда хапарны саулай окъулмагьанын эсге алыргъа керекди. Тенглешдириулени толтурулмагьан тизгинлерин хапарны толусунлай окъугъандан сора толтурсала да жарайды.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапары устаз окъуучуланы андан ары шагъырей этеди. Хапарны алгьа кеси окъуйду. Аны ызындан окъуучула эришиу халда: «Ким шатык, кесгин окъуйду?» - деп, тизгинле бир бирге эришип окъуйдула.

• Соруула бла иш.

• Эрке кимден къоркъду?
• «Мен сизге хата этмезими билсегиз эди, чыртда къоркъмаз эдигиз», - деп ким айтды? Бу сёзлери бла ол къаллай ниетин ангылатады?
• Жашчыкъ ол кезиуде не этерге сюе эди?
• Тюлкючюкле Зарифден къоркъдуламы?
• Эрке Зарифге чамландымы?
• Не аман акъыл тюшдю Зарифни эсине?
• Ол тюлкючюклеге не хата этди?
• Зариф этген ишине сокъурандымы?
• Жыртыкъкъулакъ бла Ёребутха не болду?
• Тюлкючюклени да машокга салып, элге Зариф не халда келе эди?
• Зариф къаллай ётюрюк айтды?

106

ki..it),iKi. мникни къатында сюелген тиширыу неге

|i ).м|Н‘ I..I ЧДИ?

{.11) 11 <|)11и бек айып ишин неде кёресиз?

К i.aiixaiinra тюшген Ёребут бла Жыртыкъкъулакъ И" ii'HiMioKJici е не болду?

Чариф тюлкючюклеге берген къыйынлыгъына

ф||р| ЫД1.1МЫ?

Габийгьатны сакълар ючюн сиз школда къаллай иш пир u.ipiч.апыгьызны юсюнден айтыгъыз.

4. Дерсни бегитиу.

• 'оруула бла иш.

Сабийле, бу окъугъан хапарыбызда сиз бек нелеге Ф,1р( мдмгъыз?

Чариф кесине элден махтау алама деп, къаллай уллу I и •!|и ч алды?

Чарифча этерге жарарыкъмыды?

Гынч ойнай-ойнай тургъан тюлкючюклеге, ирдкнюзмю, къаллай къыйынлыкъ келтирди Зариф?

Чариф ненча айыплы иш этди?

(’из Зарифге ачыуланамысыз?

Чариф артда этген ишине къалай чогьеж болгъанын .|'и икьлагьыз.

Устаз. Сабийле, сиз аллай зат этмезге сакъ болурсуз мгн том этеме. Жашауугъузда, бу хапарны унутмагъан- I Iii, этген ишигизни, иги сагъыш этип, андан сора этерсиз к м ийнанама. Зариф, махтау алама деп, айыплы да болуп, ч I ну гюнях иш этгенди. Аны ючюн сизге Мёчюланы К ячимни тёрт тизгинин айтыргъа сюеме:

Махтау, байлыкъ да кетер,

Кертилей къал тюзлюкге.

Дунияда бир зат жетмейд Халаллыкъгъа, игиликге.

Алайды да, бу тёрт тизгинни кёлден билигиз, эсигизде тутугьуз.

107

• Ишчи дефтерде ишлеу.

37-чи бетде 2-чи ишни толмагъан тизгинлерин эм 3-чю ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 192-195-чи бетлени окъургьа, соруулагъа жууап этерге.

14. ЧЮ ДЕРС Толгъурланы Зейтун. «ТЮЛКЮНЮ КЮЙЮ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Толгъурланы Зей- тунну «Тюлкюню кюйю» деген хапары бла андан ары ша- гъырейлендириу, ангыламагъанларын ангылатыу, билим- лерин теренлеу, акъны бла къараны ангылатыу, тюзлюкге, халаллыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, иги терен сагъыш этмей, иш этерге жараймыды?
• Иги сагъыш этсе Зариф, тюлюочюклеге ол къыйын- лыкъ, зарауатлыкъ жетерикми эди?
• Зариф сокъураннган болурму?
• Сиз бек жарсыдыгъызмы тюлюочюклеге?
• Зарифге ачыуландыгъызмы?
• Сабийле, адам этген ишин не этап башларгъа керекди?
• Башхалагьа къыйынлыкъ сынатхан игимиди?

108

Хапарда Жыртыкъкьулакъ, Ёребут, Эрке бир бирчик- и|>|| бла къалай жашагьанларыны юсюнден айтылгъан /корни табып, окъугъуз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген члпары бла устаз окъуучуланы андан ары шагъырей этеди. Члпариы ал1ъа кеси окъуйду. Аны ызындан иги окъугъан ом.уучулагъа окъутады (хапарны тынгылы ангылатыр мурлтда).

• Соруула бла иш.

Зариф, уруну къатына келгенде, неге сейир этди?

Гюлкючюкле къачып кетселе сюеми эди Зариф?

Аны энтта да эсине не харамлыкъ тюшген эди?

Зариф кимге ачыуланды?

Уругъа киргенде, Зариф неге тюбеди?

Зариф не ючюн жиляды?

Эркени жангыз къалып, мудах болгъанын кёрюп, 1лриф не этди?

• Хапарда табийгьатны тюлкю балачыкъланы къадар- нлрына къайгьы этген жерин табып, ол тизгинлени окъугъуз.
• Жашчыкъны терс акъылы кесине, табийгъатха да не члрауатлыкъ келтиргенин ачыкълагъыз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, тюлкю балачыкъла къаллайла эдиле, Зариф ксргюнчю?

~ Зариф, тюлюочюклеге аллай къыйынлыкъ тюшери- гин билсе, этерикми эди ол ишлени?

• Зариф сокъураннганмы эди?
• Терек алай бийик, мазаллы кёрюнеми эди Зарифге, таш артында бугъуп, тюлкючюклеге къараучу заманында?

109

- Табийгъат тюрлениулери болгъан тизгинлени табып

окъугъуз.

• Жазыучу терекни къалай суратлайды?
• Тёгерекде табийгъатны суратлагъан тизгинлени энчилеп айтыгъыз.
• Зариф Эркени къайры элтди?
• Уяларына кирдими тюлкючюк?
• Тюлкючюк тешикде не затла излей эди?
• Зариф Эркени юсюнден къайгъы этеми эди?
• Эркеге не болду?
• Тюлкю тешикни къатында балаланы аналары Зарифге къалай къарады?
• Тюлкю ангылагъан болурму эди ол къыйынлыкъны Зариф бергенин?
• Зариф кимден кечгинлик тиледи?
• Зариф кеси гюняхлы болгъанын билалдымы?
• Зариф тюлкюню аллында не этди?
• Тюлкючюклени аналарына къаллай аман кюн келди?
• Сабийле, кёрдюгюзмю, сагъыш этмей, къаллай къыйынлыкълагъа тюбетди тюлкючюклени да, аналарын да Зариф?
• Таулула жашагъан жерлени табийгъатыны юсюнден билгенигизни айтыгъыз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

37. чи бетде 4-чю ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Окъуу китапда 196 - 198-чи бетлени окъургьа, соруулагъа жууап этерге.
2. Адабият жигитни юсюнден ангылатыуну окъургьа.
3. Ишчи дефтерни 38-чи бетинде адабият жигитни юбсюнден ишни тамамларгъа.

110

15-ЧИ ДЕРС

IY1 оттай л аны Светлана. «СЕН ЖЕРИМСЕ МЕНИ»

7<унни муратлары: окъуучуланы Моттайланы Свег- HII 1.<111.1 «Сен жеримсе мени» деген назмусу бла шагъырей- 'и и чириу, билимлерин теренлеу, туугъан жерлерине сюй- McioniKi e юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны м'рмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

• ’оруула бла иш.

Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген чиплрын окъугьанмысыз?

Сиз анда неге бек жарсыдыгъыз?

Тюлкючюклени атларын къайсыгъыз айтасыз?

Ол атланы тюлкючюклеге ким атагъан эди?

Алгьа, хапарны окъуп башлагьаныгъызда, Зариф иолкючюклеге ол къыйынлыкъланы келтирир деп эсигиз- I е келеми эди?

Терс акьыл аны не чекге келтирди?

Ол махтаныргъа сюйгени ючюн, юлкючюкле не к ьыйынлыкълагъа тюшдюле?

Зариф артда сокъураннганмы эди? Аны сокъуран- ш анын билдирген айтымланы хапарны текстинде табып, окъугьуз.

• «Мен алай этсем, не болур ахыры?» - деп сагъыш п ерге керекми эди?
• Сизни тюлкючюклеге жаныгъыз аурудуму? Не ючюн?
• Аналарынауа?
• Зариф тюлкючюкле ёлгенде жилягъанмы эди?

111

• Зариф ол затланы анасындан жашырмаса, алай бол- лукъму эди?
• «Сорулгъан иш сёгюлмез», — деп нек айтхан болурла буруннгулула?
• Сиз табийгъатны сакълар ючюн къаллай хайырлы ишле этерге боллукъсуз.

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Моттайланы Светлананы «Сен жеримсе мени» деген назмусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Моттайланы Мустафаны къызы Светлана 1938 жылда 12-чи февральда Огъары Малкъар элде туугъанды. Кёчгюнчюлюк жылларын аллында Туркестан шахарда — Къазахстанда (школгъа да барып башлайды), ызы бла уа Къыргъызстанда Фрунзе (шёндю Бишкек) шахарда ётдюреди. Алай да къыз тиширыуланы школун боша- гъанды. Къабарты-Малкъар къырал университетни тарых- филология факультетин 1962 жылда тауусуп, Совет РАЙОНО-ну школла инспектору, ызы бла Огъары Жемталада орта школну завучу болуп тургъанлай, орус тилден бла литературадан да окъутханды, Каменка элде ингир школну директору болуп да ишлегенди.

Моттайланы Светлана къыралны аслам еаугъасына тийиншли болгъанды,

Ол СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны эм Журналист- лерини да союзларыны члениди, КъМР-ни Журналист- лерини союзуну Првлениясыны президиумуну члениди, республиканы культурасыны сыйлы къуллукъчусуду.

Алайды да, Моттайланы Светлананы «Сен жеримсе мени» деген назмусун окъуюкъ.

• Сабийле эришиу халда кезиу-кезиу окъуйдула. (Аламат окъугъан сабийге - махтау.)
• Соруула бла иш.

• Автор туугъан жерине сюймекликни къаллай сёзле бла белгилейди?
• Туугъан жери анга ариу кёрюнемиди?

112

Лигор туугъан жерине сюймеклигин не бла и ш нешдиреди?

( си жеримсе мени,//Сен жырымса мени, деп ни шучу не ючюн жазады?

AI а журтну энчи белгилеген затланы санагъыз.

4. Дерсни бегитиу.

11ачмуну сабийлеге къайтарып-къайтарып окъутуу.

( оруула бла иш.

)[> - туугъан жерине,

Ihn тойгъан жерине, - деген нарт сёзню магъа- н.и ми билемисиз? (билмеген окъуучулагъа устаз кеси hi 11 идатады. )

Сабийле, Моттайланы Светлананы «Сен жеримсе м. им» деген назмусун Зумакъулланы Танзиляны тёрт hi и ими бла тенглешдирейик. Бу тёрт тизгиннге эс иуруп.уз:

Малкъар, сени тауларьшгда Сюелсем да, сын болуп,

Мени санга сюймеклигим Турур тауда, жыр болуп.

Ьу эки поэтни назмуларында бирге ушагъан жерлери ьармыды?

Адамны жырларыгъы не заманда келеди?

• Туугъан жердеча къууанчлы адам бир жерде да ьонмайды. халкъыбызны Туугъан жеринден Аллах айыр- масын! Туугъан жерибизде ойнай-кюле, жьгрлай жашарча Аллах этсин!
• Ишчи дефтерде ишлеу.

38. чи бетде 1 - 2-чи ишленй толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Моттайланы Светлананы «Сен жеримсе мени» деген назмусун окъургьа, соруулагъа жууап этерге.
2. Ишчи дефтерде 39-чу бетде 3-чю ишни толтурургъа.

113

16-ЧЫ ДЕРС

Бабаланы Ибрахим. «ШАУДАН»

• Дерсни муратлары: окъуучуланы Бабаланы Ибрахим- ни «Шаудан» деген назмусу бла шагъырейлендириу, окъуучуланы билимлерин теренлеу, назмуну юсю бла тазалыкъгъа, халаллыкъгъа, тюз ниетлиликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, авторну юсюнден сабийле жазгъан докладла, рефератла, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• «Сен джеримсе мени» деген назмуну ким жазгьанды?
• Назмучуну кёлюн кётюрген не затладыла?
• Назмучуну туугъан жерине сюймеклигин кёргюзтген тизгинлени табыгьыз.
• Туугъан жерин къалай багъалайды автор?
• Ата журтун сатхан адамгъа халкъ не багьа береди?
• «Ата журтун сатхан//Атасын да сатар», - деп нек айтадыла? Аны магъанасын ачыкълагъыз.
• Моттайланы Светлананы «Сен жеримсе мени» деген назмусунда сиз къайсы тизгинлени жаратдыгъыз?
• Автор туугъан жёрине сюймеклигин не бла тенглешдиреди?
• Сен жеримсе мени,

Сен жырымса мени, - деп не ючюн жазады автор?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз. Бюгюн биз Бабаланы Ибрахимни «Шаудан» деген назмусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден бир-эки сёз айтайым.

Бабаланы Хызырны жашы Ибрахим 1936 жылда Акъ-Сууда туугъанды. Къазахстанда ёсгенди, орта

114

шиш.цпп сора, медицина техникумну тауусуп, 1959 жылда I*ыкмрты-Малкъар къырал университетни тарых- i|i I i n > | к н и >i факультетине кирип, аны журналистика iii'uioMioii бошагьанды.

11ор;1химпи биринчи «Жолгьа чыгъама» деген китабы I •><».’ жылда чыгъады.

Бабаланы Ибрахимни малкъар адабиятха салгъан М.1.1МЫМЫ уллуду, аны чыгъармачылыкъ ишине, редактор

1. у инугьуна да тынгылы багъа бичилгенди. Бабаланы Ннрахим Къабарты-Малкъар республиканы Къырал «ауи.аеыны лауреатыды, аны культурасыны сыйлы

1. уилукъчусуду.

Ол СССР-ни (РФ-ни) Жазыучуларыны союзуну 1965 жыидап бери члени эди.

г)нди уа Бабаланы Ибрахимни «Шаудан» деген п.пмусун окъуюкъ.

Усгаз кеси окъуйду. Окъуучула аны ызындан кезиу- M tny окъуйдула. (Устаз ангыламагъан сёзлерин ангыла- I лды, кесгин, шатык окъургъа юйретеди.)

Соруула бла иш.

Сабийле сиз Бабаланы Ибрахимни «Шаудан» деген назмусун жаратдыгъызмы?

Шаудан сууну тазалыгьын автор не бла тенглеш- диреди?

• Къыш кюнледе шауданчыкъ бузлаймьщы?
• Жаз кюнледе уа жылы боламыды?

■- Шаудан сууну энчилигин автор къалай билдиреди?

• Автор шаудан бла тюбешген тизгинлени окъугьуз.

3. Дерсни бегитиу.

Окъуучула назмуну энтта бир къаты окъуйдула.

Соруула бла иш.

Шаудан сууну тазалыгъыны юсюнден къайсы I изгинледе жазылады?

• Къыш кюнледе къаллай болады шаудан?

115

• Жаз кюнледе уа?
• Шаудан сууну автор кюзгюча хайырланнган тизгинлерин табып, окъугъуз.
• Назмучуну шаудан бла тюбешиуюнде ариу сезимлерин уятхан неди?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

39. - 40-чы бетледе 1 - 3-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Бабаланы Ибрахимни «Шаудан» деген назмусун окъургьа.
2. Дерсликни 202-чи бетинде берилген ишлени толтурургьа.

17-ЧИ ДЕРС Ахматланы Сафарият. «ТАЛ ЧЫБЫКЪЛА»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Ахматланы Сафа- риятны «Тал чыбыкъла» деген назмусу бла шагъырей- лендириу, аланы билимлерин теренлеу, назмуну юсю бла халаллыкъгъа, хунерликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, китапларыны кёрмючю, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу,
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле сиз Бабаланы Ибрахимни «Шаудан» деген назмусун сюйюп окъудугъузму? Сизге анда ариу кёрюн- нген неди?
• «Шаудан адамлагъа табийгьатны саугьасы» деген те- магьа къысха билдириучюк этип, аны класда эшитдиригиз.
• Автор шауданны не бла тенглешдиреди?

116

к|.ыш кюнледе бла жаз юонледе шаудан не бла

!||Н.1|>М,1ЛЫДЫ?

Шаудан сууну энчилигини юсюнден автор къалай

illll.UII.I?

A m op шаудан бла къалай тюбешеди?

Шаудан сууну тазалыгьыны юсюнден айтхан тиз- I пн к-рип табып, окъугъуз.

(’из кюзгюгеча къарарча шаудан къаллай болургьа к г| к'кдн V

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз. Ахматланы Сафариятны «Тал чыбыкъла» де- м it назмусун окъурукъбуз. Аллында уа авторну юсюнден пир ж и сёз айтайым.

Дхмаглаиы Сагъытны къызы Сафарнят 1951 жыл-

1. К качахстанда туугъанды. Къабарты-Малкъар къырал                 н-рситетни тауусханды. Сафарият школчу жылларын-

1. орус тилде жазып башлагъанды.

I ‘>72 жылда СССР-ни назмучу тиширыуларыны чыгъар- манары жыйышдырылып, «Песня, мечта, любовь» деген ат

• > на Москвада чыкъгъан китапха Сафариятны да иги кесек м.пмусу къошулуп, ол битеусоюз окъуучулагъа белгили | •* им ъанды.

Ахматланы Сафарият Россейни Жазыучуларыны i оюзуну члениди.

)пди уа Ахматланы Сафариятны «Тал чыбыкъла» ici сп назмусу бла шагъырей болайыкъ.

Устаз кеси окъуйду Аны ызындан окъуучула окъуйдула. (Устаз терс окъугъан сёзлерин тюзете, ангьща- магъан сёзлерин ангылата, бардырады дерсни.)

• Соруула бла иш.

Сабийле, сиз Ахматланы Сафариятны «Тал чыбыкъ- на » дсген назмусун жаратдыгъызмы?

Шаудан сууну тазалыгьын автор не бла тенглешди-

рсди?

117

• Тал чыбыкъланы ким кесген эди?
• Тал чыбыкъладан не затла эте эди къызчыкъны атасы?
• Ата бутакъланы нек сайлагъанды?
• Къызына не ишледи ата?
• Сыбызгьыны сокъгъанлай, баудан неле чыкъдыла?

4. Дерсни бегитиу.

• Устаз энтта кеси бир кере окъуйду Аны ызындан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

• Ахматланы Сафариятны «Тал чыбыкъла» деген назмусу къаллай тил бла жазылгъанды?
• Сиз окъугъаныгъызны ангыладыгьызмы? Устазгъа сорууугъуз бармыды?
• Атаны хунерлигини юсюнден айтыгъыз.
• Атасыны саугъасы къызчыкъгьа макъам эте билирге къалай болушду?
• Сыбызгьыны къалай ишлегендиле?
• Сыбызгъы согъуу энди нек къалгъанды?
• Сыбызгьыны энди къайда кёрюрге боллукъду?

• Устаз. Алгъын къойчула сыбызгъысыз бир да болма- гъандыла. Нек дегенде, сыбызгъы сокъса, къойчу эрикме- генди, кюнлери къууанчлы ётгендиле. Сыбызгъы адамны къайгьысын унутдурады. Къойчу сыбызгъы сокъса, къойла да тынч, ырахат отлагъан сунама. Нек десегиз, сыбызгьыны тауушу бир аламат хошлукъ береди жюрекге. Аны тауушун мен бек сюеме. Сиз а сюеми эдигиз, сыбызгъы- гъыз болса?

• Сыбызгьыны суратын этигиз.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

40. - 41-чи бетледе бюгюнгю дерсибизни темасына берилген ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.

118

6. Юниш:

I Дерсликни 202-203 бетлеринде Ахматланы Сафарият- мм .. 1.1 'I чыбыкъла» деген назмусун окъургьа, соруулагъа it' \ \.in 11 срге.

18-ЧИ ДЕРС ТИЛ БАЙЛЫКЪНЫ ЁСДЮРЮУ

.Цсраш муратлары: окъуучуланы байламлы тиллерин iiiiin.li му, кёлденжазма жазаргъа юйретиу, аланы билим- <к |>и 11 теренлеу.

Дерсге керекле: окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

I. Кёлденжазмагъа хазырланыу.

Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген ч.in.ipi.uia кёре кёлденжазмагъа устаз бла бирге план 'Ь.фашдырыу.

ПЛАН

1. Жашчыкъны къолуна тюшгюнчю, тюлкю балачыкъ- 'UMM жашаулары.
2. Тюлкю балачыкъланы сыфатлары.

V Табийгъат бла адамны байламлыгъы.

4. Табийгъат бла тюлкю балачыкъла.
5. Жашчыкъны терс акъылы кесине, табийгъатха да не КППирди?

<) Ана тюлкю бла жашчыкъны тюбешиую.

2. Кёлденжазмагъа иш.

Онг болса, кёлденжазманы классда жаздырыргъа керекди. Нек дегенде, 5-чи классны окъуучусу башхала .ни л болушурукъларына ышанып къалыргьа боллукъду. Дим себепли былайда эм бусагъатда сабийле ишге кселерини эслерин бурургъа, энчи оюмларын айта билирге керекдиле.

119

• Планда белгиленнген соруулагъа кёре, устаз хапарны магъаналы кесеклерин кеси окъуйду. Сабийлеге планда салыннган соруулагъа жууапланы эсде тутар ючюн юйде да къайтарып окъургъа кереклисин ангылатады.

5. Юй иш. Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапарына жазыллыкъ кёлденжазмагъа дерсде жарашдырылгъан планны окъуп, анга кёре, хазырланыргьа.

Неда: Кёлденжазманы юйде жазып келирге.

19. ЧУ        ДЕРС

ТИЛ БАЙЛЫКЪНЫ ЁСДЮРЮУ

Дерсни муратлары: окъуучуланы байламлы тиллерин айнытыу, кёлденжазма жазаргъа юйретиу, аланы билимлерин теренлеу.

Дерсге керекпе: дефтер, къалам.

Дерсни барыуу:

1. Толгъурланы Зейтунну «Тюлкюню кюйю» деген хапарына кёре кёлденжазма жазыу.
2. Юй иш.

1. Классдан тышында окъургъа берилген жомакъладан кеслери сайлагъанын окъургъа.
2. Соруулагъа жууап этерге.

20. ы        ДЕРС

КЛАССДАН ТЫШЫНДА ОКЪУЛГЪАН ЧЫГЪАРМ АЛАНЫ СЮЗЮУ

Дерсни муратлары: окъуучуланы байламлы тиллерин айнытыу, окъулгъанны юсюнден оюмларын бир бирге айтыу хунерлерин байыкъдырыу, билимлерин теренлеу.

120

(I'/uve керекле: Классдан тышында окъулургьа шнишмни чыгъармала болгьан китапланы кёрмючю, окъуу ннпн, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Окъугъанларыны юсюнден бир бирге айтыу.

• 1>у дерсни башлай, устаз, сабийле классдан тышында !• 1.111111; I i i чыгьармаланы окъугъанларын, окъулгъандан и Ми ринде не къалгъанын ачыкъласа керекди.

Жомакъланы кёрмючю.

Vi-газ кёрмючге къошхан хар китабыны юсюнден м.мгча билдириу этип, анда болгъан чыгъармала нени ииюидсн болгъанларын, аланы къалай окъургъа керегин,

• н( tun не не затха эс бурсала хайырлы боллугъун айтса

(миди).

Хар сабий кеси сайлагъан жомакъны окъуйду.

Ыразылыкъларына кёре бир къауум сабий кезиу-кезиу (> 1..И11 лп.а чыгъып, классдан тышында окъугъан чыгъарма- трыпы магъаналарын кеси сёзлери бла айтыргъа (ишнум,дула. Устаз а ол айтыулагъа кёре чыгъарманы н<>,кетмии, жигитлерини къылыкъ-хал энчиликлерини мнисринден соруула бере, ушакъ халда сабийлеге

• чимнарын айтдырса, сёлешир онгла къураса дере м. п I .а и алы боллукъду.

Озгъан дерсде жазьшгъан (неда сабийле юйде жазып к»щси) кёлденжазмалагьа устаз къарап, белгиле салып, ч.| на I дары бла иш бардырыргъа тийиншлиди.

3. Юй иш.

1. Мусукаланы Сакинатны «Кючлю бла аны нёгер- IU piI» деген жомагьын окъургъа.

121

Тёртюнчю четверть

1. чи ДЕРС Гуртуланы Элдар. «КЪЫРКЪАРДА»

Дерсни мураты: окъуучуланы Гуртуланы Элдарны «Къыркъарда» деген хапары бла шагъырейлендириу, билимлерин теренлеу, иш кёллюлюкге, адамлыкъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, авторну китап кёрмючю, окъуу китап, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.

• Соруула бла иш.

• «Тал чыбыкъла» деген назмуну ким жазгъанды?
• Тал чыбыкъла къалайда ёседиле?
• «Тал чыбыкъла» деген чыгъармадада атаны хунерлигин не бла билдигиз?
• Ата къызчыкъгъа не ишледи?
• Къызчыкъ неде согъа эди?
• Къызчыкъ согъа туруп, неле чыкъдыла баудан?
• Ынна не эте эди?

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз. Энди уа, сабийле, мен сизге Гуртуланы Элдарны «Къыркъарда» деген хапарын окъуюм, сиз а ангыламагъан сёзлеригизни сорурсуз.

• Устаз кеси окъуйду, окъуучулагъа ангыламагъан сёзлерин ангылатады. Андан сора сабийле кезиу-кезиу окъуйдула, терс окъугъан сёзлерин тюзете, устаз аланы кесгин, шатык окъургьа юйретеди.
• Соруула бла иш.

• Сабийле, бусагъатда жылны къайсы кезиуюдю?

122

къыркъарда къой къыркъыучула не къурайдыла?

I кфикмахерледен къой къыркъыучуладан къайсыны ниш К1.ЫЙЫНДЫ? Нек?

’ )ришиуле башланнган кезиуде адамла не этедиле? Хасан къайры бара эди?

К'ьой къьфкъыуну юсюнден Хасаннга, сабийлеге да мим члиар айтыучу эди?

К'ьой къыркъыргъа къалай хазырланнгандыла? Табийгъат къаллай эди?

1>орис бла Хасан эришиуге къатышдыламы?

Ала къаллай кийимле кийдиле?

Къойла ыразымы эдиле къалын жюн тонларын

Hllicpi С?

1>арысы да, къойланы къыркъып башламай, не затны | лк I.пай эдиле?

Акъ къалпакълы, акъ мыйыкълы киши, сагъатына м.лрлп, не айтды?

Алгъа къойла ыразы боламы эдиле?

1>ир кесекден а?

Сафар къаллай эди?

Хасан бла Борис бу ишге къалай къарайдыла? Ьиринчи «тешиннген» къой кимни къолундан секи- рип пошдю?

Къой женгилчик нек болду?

Къыркъылгъан къой ариу кёрюнеми эди?

4. Дерсни бегитиу.

()къуу китапда 204-чю бетден 206-чы бетге дери устаз 14ч II окъуйду,

Соруула бла иш.

Бу иш жылны къайсы кезиуюнде барады?

Эришиуню къалай бардырадыла?

Биринчи къойну ким къыркъды?

Борис бла Хасан ол ишге не эте эдиле?

Къойланы къыркъгъанларында, къойла не эте эдиле?

123

• Ала къаллайла бола эдиле?
• Къойланы жюнлери бла къояргъа жарарыкъмыды?
• Сиз парикмахерлеге бармай турсагъыз а жарарыкъмыды?
• Къойла, жюнлери къыркъылса, эришиле боламы- дыла?
• Сиз парикмахерге барсагьыз а къалай боласыз?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

41-чи бетде 1-чи, 2-чи ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Гуртуланы Элдарны «Къыркъарда» деген хапарын окъургьа, соруулагъа жууап берирге.

2. ЧИ ДЕРС Гуртуланы Элдар. «КЪЫРКЪАРДА»

Дерсни мураты: окъуучуланы Гуртуланы Элдарны «Къыркъарда» деген хапары бла андан ары шагъырейлендириу, билимлерин андан ары теренлеу, Элдарны хапарыны юсю бла окъуучуланы иш кёллюлюкге, тиричиликге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, сабийле жазгъан докладла, рефератла, окъуу китап, ишчи дефтер, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.

И. Юй ишни тинтиу.

• Устазны излемине кёре 1-2 окъуучу хапарны окъул- гъан кесегини магъанасын эсде къалгъаныча айтадыла. Къалгъан окъуучуланы хазырлыкълыкъларын устаз сору- ла бла тинтирге боллукъду.

124

( V't ючюн: 1) «Къыркъар» деген сёзню къалай ангы- 1н(к'|.гч? 2) Ол иш не кезиуде бардырылады? 3) Къыр- |. |.||рда >ришиулени не мурат бла кьурайдыла?..

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз хапарны андан ары окъуйду, аны ызындан иы.уучула кезиу-кезиу окъуйдула, устаз терс окъугъан I с шсрин гюзетеди, ангыламагъан сёзлерин ангылатады.

('оруула бла иш.

( ’абийле, къойла не айда къыркъыладыла?

Къой къыркъыучу устаны иши къыйынмады?

Жашчыкъла къойчулагъа къалай болушдула?

Къойла къыркъылмай къалсала уа не боллукъ эди?

Жашчыкъла алагьа болушханлары ючюн, таматала а папы не бла саугъаладыла?

«Базынмагъан базук сындырмаз» деген нарт сёзню млп.лнасын ачыкълагъыз.

4. Дерсни бегитиу.

Келигиз энди хапарны эсдек им иги тута эсе да лчыкълайыкъ. Соруулагъа ким терк эм тюз жууап берсе -

ОН.

Соруула бла иш.

Къой къыркъыу къайсы айлда башланады?

Брис къой къыркъыуну юсюнден кимден эшитгенди?

«Къыркъарда» деп Гуртуланы Элдар хапарына нек л I лгьанды?

• Жашчыкъла кимни ишлегенин бек жаратдыла?

Жашчыкълагьа ишни ким тапды?

• Хасан бла Борис неге къууандыла?
• Ала айраны къалай иче эдиле?

Ахмадия шофёргъа къаллай буюрукъ берди?

• Борис бла Хасан къаллай сууда жууундула?
• Ол сууну аты къалай эди?
• Ол суугъа алимле «гейзер» деп не ючюн айтдыла?

125

• Аллай суула дагъыда къайда бардыла деген эди Ахмадия?
• «Сууну дарманы барды. Дарман дегенни уа марда- сындан артыкъ алсанг, хайырындан хатасы озар», - деп ким айтды? Ол сёзлени керти болгъанын бизни республиканы жер-жерлеринде чыкъгъан гара суула бла тенглеш- дире айтыгъыз.
• Сууну жылылыгъы ненча градус эди?
• Сабийле, сиз «Къыркъарда» деген хапарны жаратды- гъызмы?

• Устаз. Сабийле иги болушханлары ючюн, Ахмадия жашчыкъланы къаллай аламат дарман сууда жууундурду! Сиз да хар заманда кесигизден уллулагьа намыс этсегиз, ала да сизге жюрек ыразылыкъларын билдирирле. Игилик хар заманда да игилик келтиреди.

2. Ишчи дефтерде 42-чи бетде 3-чю ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Гуртуланы Элдарны «Къыркъарда» деген хапарын окъургъа, соруулагъа жууап берирге.
2. Дерсликни 209-чу бетинде соруулагъа жууап берирге; ишлени тамамларгъа.

3. ЧЮ ДЕРС Маммеланы Ибрагим «КИШИУЧУКЪ НЕК КЮЛГЕНДИ?»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Маммеланы Ибрагимни «Кишиучукъ нек кюлгенди?» деген назмусу бла шагъырейлендириу, билимлерин теренлеу, ол назмуну юсю бла иш кёллюлюкге юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, сабийле авторну юсюнден жазгъан докладла, окъуу китап, ишчи дефтер, компьютер.

126

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишнитинтиу.

( оруула бла иш.

«Къыркъарда» деген хапарны ким жазгъанды?

( ’из «Къыркъарда» деген хапарны жаратдыгъызмы?

Иск?

Айтыргъа сюйген сабий хапарны кеси сёзлери бла

.111 МДМ.

Дерсликни 209-чу бетинде 8-чи ишни къалай тшургъанларына къарап, халатла бла иш къураргъа (юнлукъду.

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз назмуну кеси кесгин, шатык окъуйду. Аны i.i! ы и дан окъуучула эришиу халда окъуйдула, «Ким иги окъуйду?» деген иш бардырадыла.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, сиз Маммеланы Ибрагимни «Кишиучукъ иск кюледи?» деген назмусун жаратдыгъызмы?
• Ахмат къаллай жашчыкъды?
• Сиз Ахматча болургъа сюемисиз?
• Сиз бек жаратмагъан тизгинлени окъугьуз.

(Сабийле кеслери жаратмагъан тизгинлени кезиу-кезиу

окъуйдула.)

• Ахматны бек айыплы иши неди?
• Ахматны башы «экиледен» къутулмай нек тургьанды?
• «Эринчеклик деген неди?
• Эринчеклик кёп кере уялтырыкъмыды?
• «Эринчек саудан ёледи», - деп ким жазгъан болур?
• «Кишиучукъ нек кюлгенди?» - деген соруугъа ким жууап эталлыкъды? Хар биригиз кесигизни оюмугьузну айтыгъыз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, сиз Ахматча болургъа сюемисиз?

127

• Ахмат нек болду кюлюолюк?
• Ахмат къаллай жашды?
• Ахматны чюйре ишлерин кёргюзтген тизгинлени наз- удатабыгъыз.
• Ахмат «тёрт» алгъандан сора иги окъур деп ийнана- мысыз?
• Ийнанмагъаныгъыз а бармыды? Анга ийнанмау не хыйсапданды?

Устаз. Сабийле, кёремисиз, эриннгени ючюн, анга киштик да кюледи. Биз да барыбыз да айып этдик. Алайды да, Ахмат эринчекликни кетерсе, иги болур деп умут этеме. Сиз а Ахмат аллай бир кюлкюлюк болмаса сюеми эдигиз? Аны юсюнден оюмугъузну айтыгъыз. Огъесе Ахматны алай болгъанын жаратамысыз?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

42 - 43-чю бетледе 1 - 4-чю ишлени толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Маммеланы Ибрагимни «Кишиучукъ нек кюлгенди?» деген назмусун шатык, кесгин окъургьа, соруулагъа жууап этерге.
2. «Эпитет», «Жан салыу» деген ангыламланы юслеринден дерсликни 211 - 212-чи бетлеринде теория материалны окъургьа.
3. Ичши дефтерде 43-чю бетде 1-чи ишни толтурургъа.

4. ЧЮ ДЕРС

Жулабланы Юзейир. «ЖУГЪУТУР АШЫКЪ?»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Жулабланы Юзей- ирни «Жугъутур ашыкъ» деген хапары бла шагъырей- лендириу, билимлерин теренлеу, ол чыгъарманы юсю бла игиликге ийнаныргъа, огъурлулукъгъа юйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, окъуу китап, ишчи дефтер, компьютер.

128

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни гинтиу.

Къангагьа чакъырывлгьан бир окъуучу назмуну мы.у иду. Экинчи окъуучу теория материалны магъанасын мч'м сёзлери бла ангылатады.

Ишчи дефтерде тамамлагъан ишни сюзюу.

Къалгъан окъуучула бла соруулагъа жууап излей viunia, бардырыу.

Соруула бла иш.

Сабийле, сиз «Кишиучукъ нек кюледи?» деген наз- муну жаратдыгъызмы?

11азмуну ким жазгъанды?

Ахмат къаллай жашчыкъды?

Сабийле, сиз Ахматча болургъа сюемисиз? Нек?

Ахматны сыфатлагьан назму тизгинлени табыгъыз.

Сизни классда уа болгьанмыдыла Ахматха ушагьан- нм, артда уа тюзелгенле?

3. Жангы теманы ангылатыу.

• Устаз Жулабланы Юзейирни «Жугъутур ашыкъ» дсген хапарыны кесегин кесгин, шатык окъуйду. Аны м и,ждан окъуучула кезиу-кезиу окъуйдула.
• Соруула бла иш.

Сабийле, сиз «Жугъутур ашыкъ» деген хапарны жарагамысыз?

• Автор аппаны сыфатын къалай ачыкълайды?
• Сиз аппаны жаратдыгъызмы?
• Тийрени сабийлери аппаны сюеми эдиле?
• Anna къолундан тюшюрмей не затны айланды-ыучу >ди?
• Anna сакъасын сабийлеге ойнаргъа бериучюмю эди?
• Anna жугъутур сакъаны кимге асырай эди?

129

• Аппаны жашы къайда эди?
• Аппа жашы сау келлигине ийнанамы эди?
• Аппа сакъаны сабийлеге ойнаргъа берип, артха нек алыучу эди?
• Аппа жашыны келирин къалай сакълай эди?
• Аппа къудуретден не тилей эди?
• Аппа мурулдагъан жырчыкъны къайсыгъыз окъуйсуз?
• Аппаланы тукъумда жашла кёп тууамы эдиле?
• Аппа жангыз жашына ким тууса сюе эди?
• Аппаны жашыны аты къалай эди?
• Сакъа къайсы оюннга киреди? Ол оюн къалай ойналгъаныны юсюнден элде таматалагьа соруп билигиз. Сиз кесигиз да о л оюнну ойнап кёрюгюз.

4. Дерсни бегитиу.

• Соруула бла иш.

• Сабийле, Жулабланы Юзейирни «Жугъутур ашыкъ» деген хапарны жаратамысыз?
• Аппа къаллай эди?
• Аппаны сабийле сюеми эдиле?
• Аппа нени асырай эди?
• Аппаны аты къалай эди?
• Аппаны тилеги не эди?
• Аппа кимни келирин сакълай эди?
• Аппа Азамат сау-эсен къайтырыгъына ийнанамы эди?

• Ишчи дефтерде ишлеу.

44. чю бетде ишни толтуруу.

5. Дерсни аякълау.
6. Юй иш:

1. Жулабланы Юзейирни «Жугъутур ашыкъ» деген хапарыны кесегин окъургьа, соруулагъа жууап берирге (213-215 бетле).

130

5-ЧИ ДЕРС

Жулабланы Юзейир. «ЖУГЪУТУР АШЫКЪ?»

,Персии муратлары: окъуучуланы Жулабланы Юзей- tipntt «Жугъутур ашыкъ» деген хапары бла андан ары шш 1.мрсйлендириу, билимлерин теренлеу, ол чыгъарманы их м она oi-ъурлулукъгъа, игиликге ийнаныугъаюйретиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, окъуу китап, и не in дефтер, компьютер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юн ишни тинтиу.

( оруула бла иш.

Сабийле, «Жугъутур ашыкъ» деген хапарны жара- .imi.ici.i3?

Хапарда аппаны сыфатын суратлагъыз.

Аппа къолундан не затны айландыра эди?

Аппа жугъутур сакъаны кимге асырай эди?

Аппаны жашы къайда эди?

Аппа жашы сау келлигине ийнанамы эди?

Аппаны жашыны аты къалай эди?

Аппа сакъасын сабийлеге ойнаргъа бериучюмю эди?

Аппа жангыз жашына не тилей эди?

3. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз Жулабланы Юзейирни «Жугъутур ашыкъ» деген .чаиарыны кесегин ол дерсде окъугьанларын эсге салады. Андан ары кеси окъуйду, сабийлеге ангыламагъан сёзлерин ангылатады. Аны ызындан окъуучула кезиу- кезиу окъуйдула.

• Соруула бла ишле.

• Аппа къаллай адам болгъанды?
• Аппаны сабийле не ючюн сюе эдиле?
• Аппа игиликге ийнанамы эди?
• Аппагьа тенглери сакъаны сабийлеге нек берип к ьоймайса деселе, ол не жууап этиучю эди?
• Аппаны не тилеги бар эди?

131

• Anna, ёле туруп, къызыл ашыкъны не этген эди?
• Аппаны иги къуууму толдуму?
• Anna жашы Азамат урушдан къайтханмы эди?
• Anna, жаугъа налатбере, къалай мурулдай эди? Халарда ол жерни табып, окъугьуз.
• Азамат немислилени хорлап келгенин автор къалай суратлайды?
• Ол къууанчлы кюнледе аппаны аманаты - къызыл ашыкъ Азаматха тапдырылдымы?
• Аппаны тилеги къабыл болгъанына этген тизгинлени хапарда табып окъугьуз.
• Азамат кеси аппа болгъанда да, бек багьалы заты не эди?
• Бу иш къайда болгъан болур?

4. Дерсни бегитиу.

• Ишчи дефтерде ишлеу.

45. чи бетде 2 - 4-чю ишлени толтуруу.

■ Соруула бла иш.

• Anna хар заманда да къолундан кетермей нении тутуучу эди?
• Тийре сабийле аппаны сюеми эдиле?
• Anna сабийлеге ойнаргъа не затны бериучю эди?
• Anna аны кимге асыраучу эди?
• Аппаны жашы къайда эди?
• Anna жашыны сау келирине ийнанамы эди?
• Аппаны иги къуууму толдуму?

• Устаз. Сабийле. Устаз. Сабийле, биз Жулабланы Юзейирни «Жугъутур ашыкъ» деген чыгъармасын бек сюйюп окъудукъ.

Адам иги къууум этерге керек болур хар заманда да. Жашау не къыйын болса да, ким да игиликге ийнаныуун къурутмазгьа керекди. Кёрдюгюзмю, Аппаны иги умуту къабыл болду. Азамат урушдан сау-эсен къайтды, анга жашчыкъ да тууду. Жашчыкъгъа Къууанч атадыла. Мени оюмума кёре, адам, иги умут этип жашаса, аны умутлары толуруна ишек жокъду.

5. Дерсни аякълау.

132

6. Юй иш:

I Жулабланы Юзейирни «Жугъутур ашыкъ» деген мшарии окъургъа, соруулагъа жууап берирге (216-217

• и I К ).

«Жан салыу» деген теория материалны окъургъа.

6. ЧЫ ДЕРС Созайланы Ахмат. «ЖОЛЧУКЪ»

Дерсни муратлары: окъуучуланы Созайланы Ахматы «Жолчукъ» деген назму су бла шагъырейлендириу, ишшмлерин теренлеу, ол назмуну юсю бла тириликге тйрегиу.

Дерсге керекле: авторну уллу сураты, окъуу китап, ишчи дефтер.

Дерсни барыуу:

1. Дерсге низам салыу.
2. Юй ишни тинтиу.