В. Эренчин "Донен-Шилги"
методическая разработка (9 класс) на тему

Кичээлдиӊ темазы: Василий Лүдүпович Эренчин «Дөнен-Шилгим»

Сорулгазы:  1. В.Л.Эренчинниӊ «Дөнен-Шилгим» деп шүлүүнүӊ утказын сайгарбышаан,  аът малдыӊ чоруктарын, дериг-херекселин болгаш  ооӊ амыдыралга ажыктыыныӊ дугайында чүүлдерни билиндирер;

                       2.  кижинин төөгүзү, амыдыралы, чоргааралы, чарылбас өӊнүү болур аътты бичии чажындан тура хүндүлеп, чарашсынып билир кылдыр, анаа өөреникчилерниӊ эстетиктиг хамаарылгазын бедидер.

                      3.  уругларныӊ  сөс курлавырын чаа сөстер-биле байыдып, аас чугаазын сайзырадыр;

Дерилгези:   «Дөнен-Шилгим» деп ырныӊ  аудиобижидилгези,  компьютер, чогаалчынын портреди, чуруктар.

Кичээлдин чорудуу.

1. Организастыг кезээ.

- Экии, уруглар! Олуруп алыӊар.

ӀӀ. Чаа тема.

1. Киирилде кезээ.

          - Уруглар, бис бөгүнгү кичээливисте тыва литератураныӊ үндезилекчилериниӊ бирээзи Василий Лүдүпович Эренчинниӊ «Дөнен-Шилгим» деп шүлүүн өөренир бис.

           - Чүге тыва чоннуӊ сонуургалы, чоргаарланып чарашсынар малы аът болганы ол? (Уруглар боттарыныӊ бодалдарын илередир)

          -  Ийе, шын-дыр. Бистин өгбелеривис шаандан тура-ла тос чүзүн малды азырап, өстүрүп, оларныӊ-биле амыдырап чорааннар. Тос чүзүн мал дээрге чүлерил ол, адап көрүнерем, уруглар?

          - Шын-дыр. Ол болза хой, өшкү, инек, аът, теве, сарлык, иви, ыт, элчиген-дир. Оларны өстүрүп азырап чораанын хорум-базырыктардан тывылган сөөктер, хаяларда сиилбип каан чурумалдар херечилеп турур. Тываларныӊ амыдыралынга аът кол черни ээлеп турган.

          Черле ынчаш аъттын кижи төрелгетеннин сайзыралынга киирген үлүг-хуузу кончуг улуг. Кожа-хелбээ улустар-биле садыг-саарылга кылырда, аът хөй-хөй чылдарныӊ иштинде кижиге баран бооп келген. Чангыс чижек кылдыр чугаалаарга, Чингис-Хаан болгаш ооӊ шерии аъттыӊ ачы-дузазы-биле делегейниӊ дыка хөй чурттарын эжелеп чагырып апкан.

          Эртемдернин санап турары-биле алырга, аът кижиге 5000 хире чылдарныӊ иштинде эӊ кол хөлге (транспорт) бооп келген. Аъттыӊ дузазы-биле улуг хоорай-суурларны тудуп, демир-оруктарны, улуг хемнерни кежир көвүрүглерни кылып, дайын-чаага-даа тиилелгени чедип ап келген.

          Шаг-төөгүден бээр тывалар аъттыӊ ажык-дузазын үнелеп, алгап-йөрээп-даа келгеннер. Тыва маадырлыг тоолдарда аъттыӊ овур-хевиринде – ооӊ чүгүрүүн, күчү-шыдалын база аътты кижи ышкаш чугаалаар кылдыр диригжидип, берге байдалдардан ээзин уштур, аваангыр-сагынгырын мактаан болгулаар. Аъттыӊ ындыг овур-хевиринде тываларныӊ күш-ажылга, аӊнаашкынга, чаа-дайынга-даа чарылбас шынчы өӊнүүнге ынакшылы илереттинген.

          Тыва кижиниӊ көшкүн амыдыралынга аът барык-ла чаӊгыс  азыраныр, халбактаныр хөлгези. Ол аътты мунар, шанактаар, тергелээр, чарыштырар. Аътка чүък-даа чүдүрер, аът-биле далбый-даа тыртар, тараа-даа тарыыр, дайын-чаага-даа мунар. Тайга-каскактан аӊнаар-меӊнээр, талыгырдан мал-маган хавырар. Ол эр кижиниӊ омаа, ооӊ хей-аъды, чоргааралы, ынаныштыг эжи. Ынчангаш тыва кижи аът малын алгап-йөрээп, тыва чогаалчылар мактап ырлавас аргазы чок.

          Ынчангаш В.Л.Эренчинниӊ  аът дугайында сурглыг ыры апарган «Дөнен-Шилги» деп шүлүү-биле таныжып алыылыӊар, уруглар.

          В.Эренчинниӊ «Дөнен-Шилгим» деп шүлүү – тыва шүлүк чогаалында кижиниӊ чарашсынар, чоргаарланыр сеткилдерин малдыӊ (аъттыӊ) овур-хевирин дамчыштыр тывынгыр илереткен баштайгы чогаалы болур. Шүлүк-биле таныжарыныӊ мурнунда, ында таваржып турар аъттыӊ аажы-чаӊынга хамааржыр билдинмес хире сөстерни илередип, тайылбырлап алыылыӊар.

1. Словарьлыг ажыл.

Шулу боду – бүгү боду;

Дөлем сыны – чараш, хертеш сыны;

Шуткуур – дөрзүлеп, хевирлеп каастаар;

Дериг – дериг-херексели (чүген-чулар, эзер…)

Дөскел-ле чок – чаӊгыс черге турбас, самнап турар;

Кастаар – узун-дын-биле аъттыӊ бир холундан ыравазын дээш кыскаладыр баглап кары. Бо таварылгада: мунгаш-дынны эзерниӊ мурнуку чавызынга быжыглап каары;

Саваар – бажын өрү-куду шимчедип турары;

Араалчалаар – аъттыӊ чоруунун бир хевири.

2. Аянныг номчулга.

А) Шүлүктүӊ утказынга сайгарылга

           - Шүлүк  чүнүӊ дугайында-дыр, ооӊ кол утказын чугаалап көрүнерем. (Тыва кижиниӊ эргелиг аъдынга хамаарылгазын көргүскен болгаш дурт-сыны, дериг-херексели, аажы-чаӊынга, дүрген чоруунга ылап таарышкан аъдынга ээзинин чоргааралы хайныккан шүлүк бооп турар)

          - Аъттын овур-хевирин шүлүкте канчаар көргүскен-дир? (Хар-назыны, өӊ-чүзүнү, дурт-сыны, чоруктары, дериг-херекселин  шүлүктен номчуп тургаш тодарадыр)

          - Дөнен-Шилгиниӊ ээзинге ажыктыын кайы одуругларда көргүскен-дир? («Артыы, үстуу шынааларын артаан ышкаш чедер шилгим. Ары, Өвүр артын-сынын амыр бодап ажар шилгим». Ээзинге ырак-чоок  аян чорук кылырынга тура дүшпес, ылгын аъдыныӊ ажыктыын мактаан)

          - Чылгы малдыӊ хар-назыныныӊ аайы-биле адаарын көрээлиӊер:

Чаа төрүттүнгенинден 1харга чедир -  кулун,

1 харлыг - богба,

2 харлыг - чаваа,

2-3 харлыг -  хунан (аскыр, аът, кызырак, бе),

 3-4 харлыг - дөнен (аскыр, аът, кызырак, бе),

4-5 харлыг - сес диштиг (бе),

5-6 харлыг - чедишкен(бе),

6 хардан ынай – аскыр, аът, бе

          -Өӊ-чүзүнүн көрээлиӊер:

кара ( калдар-кара, мелдер(калдар),

доруг(калдар-доруг, кара-доруг, кызыл-доруг, сарыг-доруг),

 ак-хүрен, шилги (хурен-шилги, сарыг-шилги),

шавыдар, хоор, кыр(сарыг-кыр, кыр-ала, кыр-шокар, кыр-шилги),

шокар (шалдыг-шокар, ала-шокар, сарала, шилги-ала, хувала, кара-ояла, карала),

 кула (кара-кула, ак-кула),

ой-сарыг (сарыг, өле-сарыг, ой),

бора (сарыг-бора, көк-бора, кара-бора, маӊган ак)

Дериг-херекселдери:

 1. Чүген – муӊгаш-дын; 2. Чулар – узун-дын; 3. Дерлик; 4. Чонак; 5. Эзер (эзеӊги, тепсе, төрепчи, колун, чирим, шавылыыр, хөндүрге, кудурга, ); 6. Аргамчы; 7. Сыдым; 8. Кижен; 9. Кымчы.

         Аъттыӊ кижиге ажыктыы:

1. Аът – көшкун чоннуӊ хөлгези, эр кижиниӊ эрикпес эжи, чаа-дайынга болгаш адаа-мөөрейге алыспас чалгыны, суг-далайга торулбас чакпазы;

2. Чылгы- изиг эъттиг мал, ооӊ эъди эм шынарлыг. Ол соокта белен домас. Ынчангаш ону чемге кыжын ажыглаары таарымчалыг;

3. Сүдү хоюг болгаш үскүр. Ында витаминнер болгаш өске-даа кадыкшылга дузалыг бүдүмелдер хөй. Шай сүттээрге, дыка чедингир. Бе сүдүнден кылган хымыс чаагай чыттыг, амданныг, езулуг эм шынарлыг;

4. Чылгы малдын чел-кудуруундан чеп эжер, ук аргыыр. Аът кудуруунуӊ хылы-биле балык дузактаар. Хылдан кылган кожалаӊ, базырык, чеп дыка быжыг;

5. Чылгы малдыӊ кылын кежинден көгээр кылыр;

6. Чылгы малдыӊ хендирбези дыка быжыг. Хемдээш, арыглап каан хендирбени сый шанчары кончуг адаанныг оюн. Ону Шагаа үезинде көрүп болур. Хендирбени кара күш-биле сыгары берге, маӊаа мергежил, дуржулга херек.

В) Шүлүктүӊ тургузуунга сайгарылга

          Шүлүктү ниитизи-биле сайгарар (строфазы, одуруглары, стопалары, слогтары, одуругларыныӊ аяннажылгазы)

          - Шүлүк аас чогаалыныӊ кандыг  хевири-биле дөмей-дир? (Кожамыкка дөмей)

Г) Шулуктун сос-домаанын талазы-биле сайгарылга.

   - Чогаалда кандыг-кандыг деӊнелгелер ажыглаан-дыр? Оларны чүнү көргүзерде ажыглаан-дыр? («Казыргы дег…, хартыга дег…, артаан ышкаш». Аъттын дүрген чоруун болгаш сергек аажы-чаӊын көргүзерде ажыглаан)

          - Диригжидилгелерни тыпкаш, номчуптуӊарам. Олар чүнү көргүзүп турар-дыр? («Аксым сал дээр, дыным сал дээр, амыр бодап». База-ла хала чок дүрген чоруун көргүзүп тура ажыглаан)

          - Дөнен-Шилгиниӊ шимчээшкиннерин көргүскен сөстерин тодарадыптыӊарам. («Дөскел-ле чок девип турар, хала чокка савап турар» деп сөс каттыжыышкыннарын номчукчуга чоок болгаш каракка көстүп кээр кылдыр кылдыр чиге ажыглаан)

Д) Тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ биче жанрларында  аът малды көргүскени

          - Ѳгбелеривистиӊ аътка чоргаарланып, үнелеп чораанын ырылардан, үлегер домактардан, тывызыктардан, төөгү чугаалардан, тоолдардан болгаш хаяларда, көжээлерде, куйларда бижимел-чурумалдардан, базырыктардан тывылган эртинелеринден көрүп болур.

          Бис ам  тыва улустуӊ тывызыктары-биле  угаанывысты сергедип көрээлиӊерем.

Тывызыктар:

Соонда салбактыг, согун дег сынныг,

Сыын дег маӊныг, шыдалы магалыг.

                               (аът)

          Хаан оолдуӊ оттуу чок,

          Кадын кыстыӊ хачызы чок.

                              (чылгы малдыӊ өдү чок, бениӊ азыы чок)

Менден биче мени аъткарды.

                              (эзеӊги)

          Сен тарийги, мен тарийги,

          Ийи арнывысты көрүшпээли.

                               (Эзер баштары)

Дагга таакпас кара,

Сугга суукпас кара.

                                (аъттыӊ дуюу)

          Үжүүрнүӊ уш могези

          Үлешкенин салбас.

                                 (кижен)

Аар ийин ашкаш,

Бээр ийинге ужуражыылы.

                                 (колун, чирим)

             - Ам  үлегер домактар-биле ажылдаптаалыӊар. Мен эгезин чугаалап бээримге, силер төндүрер силер, уруглар.

Үлегер домактар:

Аъттыгда амыр,

Адалыг – чоргаар.

                               Адыӊ мактава,

                               Аъдыӊ макта.

Кижи экизи кижизиинде,

Аът экизи чүгүрүүнде.

                               Эки кижээ эш хөй,

                               Эки аътка ээ хөй.

Эртежи кижи

Эзерлиг аътка таваржыр.

Аът болуру – кулунундан,

Кижи болуру – чажындан.

                              Аъттыӊ экизин мунуп билир,

                              Кижиниӊ экизин эштежип билир.

Эки аъдыӊны дөшке чыгава,

Эки эжиӊни чокка чыгава.

                              Аъдын баглап өөредир,

                              Аныяан сургап өөредир.

Хүреӊ-Дайныӊ маӊын көөр,

Хүрегенниӊ күжүн көөр.

Кижи чугаалажып таныжар,

Аът киштежип таныжар.

                               Кырган аът орук часпас.

Сыдым, шалбаӊ чаъска өттүрбе,

Шынчы эжиӊни нүгүлге борава.

                               Деспе хээзи эзер каастаар,

                               Эш экизи чуртун каастаар.

Чаш кижини коргудуп болбас,

Чаваа аътты түредип болбас.

                                Эки аъттыӊ бажын бедикке азар,

                                Эки эштиӊ адын экиге чедирер.

Чадаг чорба, аъттыг чор,

Чааскаан чорба, эштиг чор.

                                 Аътты баглап өөредир,

                                 Аныяан сургап өөредир.

Ада турда чон таныыр,

Аът турда чер көөр.

        Ам силерге «Эки аът Эзир-Кара» дугайында дыӊнадыгны эжиӊер номчуп бээр, кичээнгейлиг дыннап, билип алырыӊарны кузедим, уруглар.

         Алдарлыг Эзир-Караныӊ ээзи Сандаӊмаа Соян 1896 чылда Урянхай крайныӊ Тес-Хем кожууннуӊ Хаан-Көгей сумузунга төрүттүнген. Санданмаа деп кыс атты ада-иези баштайгы бүрлү берген төлүнүӊ салымын катаптавазын, аза-четкерлерни мегелээр дээш берген ады болур.

          Ачазы Соян Күр кончуг дээн панза чораан. Ынчангаш Сандаӊмаа бичиизинден тура аът малдын аажы-чаӊын, аргаларын тодарадып шыдаар турган болгаш ооӊ чылгазындан кончуг дээн чүгүрүктү үндүрүп келген.

          Ол үеде республика чергелиг чарыштарга үш улай эрткен аътка шола тыпсыр деп чаӊчыл турган. А Саӊданмаа Соянныӊ кара аъды Республика наадымынга үш чыл улаштыр эрткеш, «Эзир-Кара» деп шола адын алган.

           Ол аът 1934 чылдан 1938 чылга чедир чүгле мурнунга чоруп келген. Чарыштарга аъттыӊ алган шола аттары: 1935ч – «Эзир-Кара», 1936ч – «Хартыга-Кара», 1937ч – «Хүлүк-Кара».

          1938 чылда Тывага ССРЭ-ден бир-ле дугаар ужар-хеме келгенде, аътка «Самолет» деп шола берген.

           Соян Сандаӊмааны 1939 чылдыӊ март 30-де тудуп хоругдаан. ТАР-нын ИХЯ-ныӊ коллегиязыныӊ шииткели-биле 1939 чылдыӊ июль 20-де контрреволюсчу үүлгедии дээш дээди хемчег-биле боолап шииткен. Тыва АССР-нин Президиумунуӊ коллегиязыныӊ доктаалы-биле 1962 чылдыӊ декабрь 7-де агарткан.

          1939 чылда Эзир-Караны чарыштарга «контр аът» дээш киириштирерин хораан.

          1940 чылдардан бээр Наадым эрттирбестээн. Ооӊ орнунга спартакиадалар эртип, аът чарыжынче кичээнгей салбастаан. Наадым катап 90 чылдарнын эгезинден эгелеп катап эрттирип эгелээн.

          Амгы үеде чон Эзир-Караныӊ дугайын утпайн сактып, оон дугайында ыры-шүлүктерни, танцы-самны-даа чогааткылаан.

          Эзир-Карага тураскаалды Тес-Хем кожууннуӊ Ак-Эрик сумузунга 1993 чылдыӊ июнь 10-да ажыткан.

          Ону чурукчу Кунзет Биче-оолдуӊ чураан хевири-биле Соян Сандаӊмаанын салгалдары кылып тургускан.

          Эзир-Кара  байырлалын 1993 чылдан бээр эрттирип эгелээн. Баштайгы байырлалда Хорлай-оол Ланааныӊ Халыыр-Доруг деп шолалыг аъды эрткен.

2002 чылдан бээр Улустуӊ хөөмейжизи Конгар-оол Ондарныӊ сүмези, дилээ-биле Кызылче шилчээн.

2. Башкыныӊ түӊнел чугаазы.

«Дөнен-Шилгини» сайгарып көрдүвүс, аът дугайында дыка эки билип алдывыс, ышчангаш  шүлүктү ам бир аянныг номчупкаш, «Хүн-Күртү» бөлүүнүӊ күүселдези-биле «Дөнен-Шилгимни» дыннаалыӊар

3.  Кичээлдиӊ түӊнелин кылыры. Бажынга онаалга бээри.

          Сайгарылгага эки киришкен, шын харыылар берген өөреникчилерге демдектер салыр. Бажыӊга онаалга кылдыр «Аът – кижиниӊ өӊнүү, амыдыралы болгаш чоргааралы», «Эки аътка ээ хой» (шилип алыр) деп чогаадыг бижиир, шүлүктү шээжилээр.