Буряад хэлэнэй абтаһан үгэнүүд
план-конспект урока (5 класс)

Хэшээлэй зорилго: «Буряад хэлэнэй абтаhан үгэнүүд» гэhэн темэ үзэлгөөр hурагшадай ажаябуулга эмхидхэжэ, тусхай  дүнгүүдые гаргаха:

Личностные:

1. Буряад түрэл хэлэеэ хүндэлхэ, омогорхол түрүүлхэ; буряад хэлэнэйнгээ сэбэрые сахиха мэдэрэл түрүүлхэ;
2. Хэлэлгэеэ ажаглажа, hанал бодолоо үгүүлхэ өөрын сэгнэлтэ хэхэ.

Метапредметные:

1. Хэлэлгын бүхы түхэлнүүдые мэдэхэ: ойлгон абалга, уншалга: аман үгын, бэшэмэл текстын удха ойлгохо;
2. Олониитын мэдэсын хэрэгсэлнүүдhээ, интернедhээ, элдэб толинуудhаа бэеэ даажа мэдэсэ олохо аргатай байха;
3. Уншаhанаа ойлгожо абаhан мэдэсэеэ диаграммар дамжуулха шадалтай байха;
4. Удхын талаhаа хэлэлгэнүүдые зэргэсүүлхэ; hуралсалай зорилго элирүүлхэ, ажалаа түсэблэхэ, ажалайнгаа дүнгүүдые сэгнэхэ болохо;
5. зүбөөр сүлөөтэйгөөр өөрын hанал дамжуулха (баримталан, холбон, темэдэ тааруу); узэhэн хараhандаа өөрын сэгнэлтэ угэхэ.

Предметные:

1. Арадай түүхэ хэлэн хоер нягта холбоотой, олониитын ажабайдалда хэлэнэй үүргэ тухай мэдэхэ;
2. үгын шүүлбэри хэхэ (бии бололгын болон удхын талаhаа);
3. Буряад хэлэнэй лексикын баялиг болон хэлэлгын дүримүүдые шудалха;

Зорилгонууд:

hургалгын:

1. Ойлгосонуудай тодорхойлолго хэхэ шадабари хүгжөөхэ;
2. Хэлэлгэ соогоо абтаhан үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэхэ шадабари  олгуулха;
3. Абтаhан үгэнүүдэй бии бололго тодорхойлхо шадабари олгуулха;
4. hурагшадай үгын нөөсэ үргэдхэхэ;
5. Шэнжэлэлгын ажал үнгэргэхэ шадабари олгуулха;
6. Шэнжэлэлгын ажалай дүнгүүдые диаграммар шэмэглэхэ шадабари олгуулха.

хүгжөөлгын:

1. hурагшадай шүүмжэлхэ ухаан бодол хүгжөөхэ;
2. hурагшадай hонирхол хүгжөөхэ;
3. Шэнэ мэдэсэ хэрэглэхэ шадабари хүгжөөхэ;
4. Зохеохы абьяастайгаар хүдэлхэ шадабари хүгжөөхэ;
5. зүрилдөөтэ асуудал тодорхойлхо шадабари хүгжөөхэ;
6. бүлэгөөр ажал ябуулха шадабари хүгжөөхэ.

хүмүүжүүлгын:

1. түрэл хэлэеэ хүндэлхэ;
2. бэе бэеэ дэмжэжэ, бэе бэеын hанамжа хүндэлжэ, хамтын ажал ябуулха.

Хэшээлэй түхэл: шэнэ ойлгосотой танилсуулгын хэшээл

hурагшадай ажаябуулгын түхэлнүүд: хүн бүхэнэй, бүлэгөөр ажал

Хэшээлэй хэрэгсэл: ноутбугууд, интерактивна самбар

Хэшээлэй ябаса:

Хэшээлэй ябаса:

Эмхидхэлэй үе: Сайн байна. Комплимент хэлээд…Буряад хэлэ үзэхэ дуратай гүт? Хэшээлээ эхилхэмнай гү? Эхилэе даа.

Хэшээлэй темэ тодорхойлолго:

Лексикын темэ үргэлжэлүүлэн мүнөөдэр үшөө нэгэ үгэнүүдэй бүлэг тухай хөөрэлдэхэбди. Эдэ үгэнүүд буряад хэлэндэ ехэхэн хубитаяа оруулhан бшуу даа.

- үхибүүд, хэды хэлэ таанад мэдэнэбта? Олон лэ..Шагнагты даа..

үглөөгүүр бодоод эрибэт эжыhээ кофе – араб үгэ хэлэбэт. Сахартай гээд – индиин үгэ хэлэбэт. Сай ууха дурантнай хүрэбэ – хитад хэлээр хэлэбэт. Сайтайгаа эдихэ дуррам хүрэнэ торт – итальян үгэ. үгы хадаа бутерброд – немец хэлэндэ оробот. үгыт намда шоколад – мексикан хэлэ мэдэнэт. Нэгэн хэлэхэ винегрет – француз хэлэн энэтнай.

Хэшээлэй темэ болон зорилгонуудые тодорхойлолго. Энэ болон үшөө ондоо үгэнүүд хэлэлгэдэмнай нэбтэрэн ороhон. Иимэ үгэнүүдые «Абатаhан үгэнүүд» гэдэг (слайд). Бэшэгты даа дэбтэртээ.

- энэ хэшээлдээ юу хэхэмнай гээшэб?

(самбарта хэшээлэй асуудалнууд гараха)

1. Ямар үгэнүүдые абтаhан гэдэг бэ?
2. Юундэ үгэнүүд нэгэ хэлэнhээ нүгөө хэлэндэ ороноб?

3. Абатаhан үгэнүүдтэ ниитэ зон ямараар ханданаб?
4. Абтаhан үгэ гэжэ яагаад элирүүлхэб?
- Энэ асуудалнуудта харюу үгэжэ үрдихэ еhотойбди.

Сагнай заа, ажалнай ехэ… Текст уншаад, гол хубинуудынь графикаар харуулагты. Дүрсэ зохеохо болонот (зураг гу, схемэ гү). Юундэ? Информация түргэн ухаанда ородог, хүнгэн ойлгогододог.  

Шэнэ ойлгосо шүүмжэлэлгэ.

а) бүлэгөөр ажал ябуулга.
1 бүлэг

Буряад хэлэмнай олон шата дабаһан түүхэтэй. Буряад хэлэн хоёр шата шаталһан юм: хуушан монгол ба мүнөө үеын хэлэн. Хуушан монгол хэлэн бии болоһоор үнинэй, аяар 12-13-дахи зуун жэлдэ бии болоһон байна. Тэрэнэй үндэһэ һуури шэнжэлэгдэhэн зандаа, тиимэhээ энэ  асуудал  шиидхэгдээгүй гэхэдэ алдуу болохогүй.

Харин мүнөөнэй хэлэнэй гол үгэнүүд хэлэнэй үндэһэ һууринь, онсо шэнжэнь боложо үгэдэг: байгаалиин үзэгдэлнүүдые тэмдэглэһэн үгэнүүд (наран, һара, саhан, бороонг. м.), түрэлхидэй нэрэнүүд (эхэ, эсэгэ, аба, эжы, аха, дүү, абга, эгэшэ г. м.), хүнэй бэеын хубинуудай нэрэнүүд (толгой, хүл, гар, зүрхэн, эльгэн г. м.), ургамалнуудай нэрэнүүд (нарһан, хуһан, ногоон, сэсэг г. м.), шэнжэнүүдые тэмдэглэһэн үгэнүүд (нарин, бүдүүн, хара, шара, ута, бага г. м.). Буряад хэлэнэй бүридэл үргэлжэ хубилжа, нэмэгдэжэ байдаг гээшэ. Нэмэлтэ хоер аргаар гарадаг: үгын бии бололгын арга. Жэшээнь суффиксын хүсөөр (шабар – шабаршаг, шабар- та, шабардаха; уһан – уһабхи, уһалуур, уһалиг, уһаншуу, уһашан, уһата, уһархаг, уһала г. м.). Хоердохи арга ондоо хэлэнhээ үгэнүүдые дэмжэн абалгаhаа болоно. Буряад хэлэнэй үгэнүүд болон тус аргаар бии болоhон үгэнүүд үндэhэн буряад үгэнүүд гэжэ нэрлэгдэдэг. Харин ондоо хэлэнhээ нэбтэрэн ороhон үгэнүүдые абтаhан үгэнүүд гэдэг.

2бүлэг. Абатаhан үгэнүүд юундэ бии болоноб? Гүрэн бүхэн, арад бүхэн амяараа ажамидаржа шадахагүй. Тэдэ бэе бэетэйгээ харилсана: айлшална, наймаа хэнэ, элдэб хэрэгсэлнүүдээр, шэнэ оньhонуудаар hэлгэсэлдэнэ. Тиимэhээ худалдаа наймаанай, соел заншалай, спортын, политикын, эрдэм ухаанай болон бусад холбоо харилсаатай болоно. Хоорондоо харилсахадаа, заримдаа арадууд бэе бэеhээ ажалай зэр зэмсэг, юрэ байдалда, искусствада хамаатай юумэ, буу зэбсэг гэхэ мэтэ абадаг. Юумэ абахадаа, тэрэ юумэ нэрлэhэн үгэнүүд баhал абтана. Иигээд хэлэндэ абтаhан үгэнүүд бии болоно. Абатаhан үгэнүүд хоер аргаар хэлэндэ ороhон байдаг: аман болон бэшэмэл хэлэлгээр. Буряад хэлэндэ абтаhан үгэнүүд үсөөн бэшэ. Урда сагта, илангаяа шажан мүргэлдэ хабаатай үгэнүүд, түбэд хэлэнһээ нилээд олоор ороһон байна: дасан, дуган, лама, гүнсэн, ларжаа, боти г. м. Үсөөн бэшэ үгэнүүд хитад, араб, түүрэг, энэдхэг, япон г. м. зүүн хэлэнүүдһээ ороһон юм: сонхо, сай, дэн, ханза, янза. Олон үгэнүүд ород хэлэнhээ абтаhан юм. Ород хэлэ дамжан, Баруун Европын хэлэнүүдэй үгэнүүд буряад хэлэндэ олоор ороо, илангаяа англи хэлэнhээ.

Б) уншаhанаа шүүмжэлэл (графика бүтээлгэ, асуудалнуудта харюусалга).

- Хэшээлэй 3,4 асуудалнуудта харюу үгэхын урда тээ, даабари дүүргэеэ.

-Самбарта:

• зурагууды хоер бүлэгтэ хубааха. Наадан «Хэн зүб»
• үгэнүүдые  хэрэглэлгын талаар бүлэгүүдтэ хубааха (спорт, мода, интернет)

Физкультминутка.

Работа по группам. Абтаhан үгэнүүдтэ ямараар ханданабши? (построение диаграммы)

Гэрэй даабари. Гэртэхинтнай ямараар абтаhан үгэнүүдтэ хандадаг гээшэб гэжэ шэнжэлэлгын ажал үнгэргөөд, диаграмма бүтээхэ.