Кичээл-моорей "Чуве ады"
план-конспект урока (5 класс)

Кичээл- мөөрей

Тема: Чүве ады /туңнел кичээл/.

Кичээлдиң технологтуг картазы

Предмет: тыва дыл

Класс: 5

Школазы: Владимировка  ортумак школазы

Башкызы: Доржу М. О.

Кичээлдиң хевири: катаптаашкын  кичээли;

Кичээлдиң темазы: Чүве адынга катаптаашкын

Эртемнер аразында харылзаазы:  орус дыл.

Сорулгалары:

Өөредиглиг: Чүве адының дугайында өөренип эрткенин катаптаар, уругларның билиин улам ханыладып  делгемчидер.

Сайзырадыглыг: Уругларның аас болгаш  бижимел чугаазын байытпышаан, медерелдиг болгаш кичээнгейлиг болурунга чанчыктырып,  янзы-бүрү ажылдар дамчыштыр чогаадыкчы чоруун, бот-идепкейин көдүрер.

Кижизидилгелиг: Уругларны тыва улустуң чаагай чаңчылдарын сагып билиринге кижизидер.

 Шиитпирлээр айтырыглар:

1.Чуве аттарын   домак иштинден танып, тып билиринге чаңчыктырар;

2. Чуве ады биле кол сөстү  ылгап билиринге чаңчыктырар;

3. Чугааның байдалынга дүүштүр чүве аттарын  шын тургузуп билиринге чаңчыктырар;

         боттарының бодалдарын аас болгаш бижимел чугаага шын илередирин сайзырадыр;

• логиктиг угаан-бодалын сайзырадыр;
• уругларны бодандырар, боттарынга түңнел үндүртүр, бот-тускайлаң чорукка чаңчыктырар;
• Уругларны тыва улустуң чаагай чаңчылдарын сагып билиринге кижизидер.

Дерилгези:

1. тыва дыл 5 класс
2. кичээлге презентация
3. рефлексия
4. ТСО

                                         Кичээлдиң чорудуу.

1. Орг.кезээ

Ам бир чаа хүн үнүп келди,

Амырлажып бараалгаайн.

Эргим хүндүлүг, уруглар,

Эртенгиниң мендизи-биле.

- Уруглар, бо хун бистер анаа кичээл эвес, а кичээл-мөөрей эрттирер бис.

- Мөөрей деп чүл ол, уруглар?

Кичээливистиң кыйгырыы:   Эртемнерни өөренирге билдинер,

                                        Эртинени шинчилээрге тыптыр.

                                                                                     Улегер домак

2. Кичээлдиң темазын дамчыдары.

Тывызыкты тыптыңарам, уруглар.

Чүвелер деп чүңерил аан?

Чүү-даа чүве аттыг болгай.

Хөй азы чаңгыс санныын

Көргүзүп чугаалай бээр.

Падежтерге өскерлир-даа

Кандыг ындыг чугаа кезээл? (чүве ады)

- Шын-дыр, уруглар. Ынчангаш бөгүн бис кандыг  тема катаптаар- дыр бис?/Чуве адынынга  кичээл-мөөрей эрттирер бис/.

- Бөгүн кичээлде бистер кандыг сорулга чедип алыр ужурлуг бис?

/Уругларның xарыылары/

(Слайдыда кичээлдиң темазын болгаш сорулгазын дамчыдар).

3. Катаптаашкын.

/Классты ийи командага чарып алыр, адын, кыйгырыын, капитанын шилип алыр/

1-ги оюн «Угаанче шаап халдаашкын». ( Слайды)

1. Чүве ады деп чүл? (Чижээ…)

2. Чүве ады домакка кандыг кежигүннер болурул?

3. Ниити чүве ады деп чүл?

4. Хуу чүве ады деп чүл?

5. Чүве аттарының падежтери деп чүл?

6. Тыва дылда каш падеж барыл?

7. Чүве аттарының хамаарылга хевири деп чүл?

8.Хамаарылга кожумактыг чүве аттары кандыг айтырыгга харыылаттынарыл?

9.Чүве аттарының саннарын адаптыңарам.

Түңнел: Бирги оюнувуста бис чүве аттарын сактып келдивис, уруглар.

- Ам шупту кыдырааштарыңар ажыткаш, ай хүнүн бижип алыңар.

2-ги  оюн « Кым дүргенил ?» ( Слайды)

– Ам  чуруктарны көргеш, ук чуруктарны хөйнуң санынга тургускаш, кожумаан шыйыңар.

     3 -кү оюн «Чагыдылга». Чүве аттарының падежтерге өскерлири.

( Слайды)

- Ам мен силерге чаңгыстың болгаш хөйнуң санында аңгы-аңгы падежтерге бижээн сөстер үлеп бээр мен.

Бирги бөлүкке сөстер: малгаштан, ховулардан, вертолеттуң, ыттарның, инек-караада, тааннарда, суурже, катты, бөртте, дагларже, парк, сугга, хадыларга.

Ийиги бөлүкке сөстер: дагааның, хаяларның, оюндан, аъттардан, лагерьде, орунну, айже, хевисти, оолдарны, анай, хураганнарже, фонарьга, Мергенниң.

Чагыдылга (слайдыга)

1. Х.п. турар чаңгыстың болгаш хөйнүң саныныда чүве аттары херек.
2. У.п. турар хөйнүң санында чүве ады херек.
3. Т.п. турар чаңгыстың санында чүве ады херек.
4. Ү.п. турар хөйнуң  санында чүве ады херек.
5. О.п. турар чаңгыстың санында чүве ады херек.
6. А.п. турар хөйнуң санында чүве ады херек.
7. Б.п. турар чаңгыстың санында чүве ады херек.

Сула шимчээшкин.

         Турза- узун,

         Тутса- мөге,

         Сүрлуг- күштуг оолдар бис.

         Бирээ, ийи, үш.

                   Белен – селен алдырбас бис,

                   Бергелерден чалданмас бис.

                    Бирээ, ийи, үш.

  4-кү  оюн « Дүрген тып» ( Слайды )

Слайдыда   домакты  номчааш, домак иштинден бердинген схемага тааржыыр сөстерни тыпкаш сайгарар.

- Чүве адының чогаадылга кожумактарын адаптыңарам.

- Чүве адының өскертилге кожумактарын адаптыңарам.

Мээң школа дооскан эштеримниң аразында садыгжылар, каңнакчылар, тудугжулар дээш кымнарны чок дээр.

    5-ки оюн. Синквейн. 

Тывызыкты тыптыңарам , уруглар.

Аът баштыг хөгжүмчү мен.

Аян тудап ырлаар-ла мен.

Акы-дунма чонум - биле

Аралажып таныжар мен. ( Игил) ( Слайды)

- Тыва национал хөгжүм херекселдеринде хүндүлүг черни игил ээлеп турар.

Игилди тоол, хөөмей күүседиринге ажыглап чораан. Ол хөгжүм херексели эрте – бурунгу уеде тывылган. Игилди дыттан, чамдыкта хадыдан, пөштен чазап кылыр. Ажык, бедик, кургаг черге үнген дыттан чазаан  игилдиң эткири кончуг болур. Игилдиң хылын чылгы малдың кудуруундан шилип кылыр. Кончуг чүгүрүк, эмдик  аскыр кудуруундан алган хыл аажок эткир болур.

  ( Слайды )

- Игил деп сөс- биле синквейнден тургузуп көрээлинер, уруглар.

                                Игил.

Хөглүг, чараш, уян, баштак, оожум, дүрген, ойнаар, ырлаар, кылыр, хөөмейлээр,сыгыртыр.

Мээң акым игил-биле кончуг чараш ырыны күүсетти.

хөгжүм херексели.

6-гы оюн. Бичеледир, чассыдар кожумактарлыг чүве аттарын тургузар, кожумаан шыяр.

                 ( Слайды)

   7-ги оюн.      Шын бодалды тып

                ( Слайды)

4. Туңнел.

- Бо хүн кичээлде чүнү өөрендивис?

- Чүве ады деп чүл?

- Падежтер деп чүл?

- Чаа чүнү билип алдыңар?

- Кичээлдиң кыйгырыын база катап номчуптаалыңарам , уруглар.

- Үлегер домакың утказын канчаар билип тур силер?

5. Онаалга бээри:

Мини – чогаадыг:  Мээң ажыктыг херекселим.

6. Демдек салыры.

/Оюннун туннелин ундуруп, тиилээн команданы илередири/