Кроссген сайтында  кроссвордлар төзү

Максат : Туган тел (татар теле) дәресләрендә Кроссген сайты ярдәмендә кроссвордлар төзеп, укучыларны сөйләшергә өйрәтү;  

Бурычлар:

1)  Кроссген сайтында  кроссвордлар төзергә өйрәнү;

2)  Билгеле бер тема һәм лексикага   туры килгән кроссвордларны дәресләрдә актив  чишү, сөйләмгә чыгару;

3)  Телне көндәлек  тормышта куллануга этәргеч ясау, кызыксыну уяту;

Бүгенгесе көндә туган телне өйрәткәндә  иң зур проблемаларның берсе – телне өйрәнүдә кызыксыну уяту. Әгәр укучыда мотивация булмаса, бернинди яхшы нәтиҗәләргә ирешеп булмый. Бары тик дәресләрне  кызыклы, мавыктыргыч итеп кенә бала күңеленә үтеп кереп була дип уйлыйбыз.

Дәресләрне нәтиҗәле  итүдә Кроссген сайтын куллану бик отышлы. Әлеге сайт кыска гына вакыт  эчендә  барлык темаларга да кроссворд төзергә мөмкинлек бирә. Әлеге кроссвордларны дәрес башында проблемалы сорау куйганда да, ныгыту өлешендә дә, рефлексия этабында да кулланырга мөмкин.  Кроссген сайтында эшләү бик уңайлы һәм  бернинди чикләүләрсез  икәнен дә искәртеп китәсе килә.

Кроссген сайтында кроссворд төзү алгоритмы:

1. Интернетның адрес юлына Кроссген сүзе  языла.  .
2. Кроссген сайтында теләгән темага  өтер яки буш ара калдырып 20 дән артык булмаган сүзләр языла.
3. Сүзләр язылып беткәч Создать(башкару) төймәсенә басыла. Шул ук секундта әзер кроссворд экранга чыга.  
4. Кроссворд  буш шакмаклары һәм җаваплары белән бирелә. Анда 3-4 төрле вариант тәкъдим ителә. Үзеңә ошаганын сайлап алу мөмкинлеге дә бар.
5. Балаларга җиңелрәк булсын өчен укытучы буш шакмакларга үзе теләгәнчә кайбер хәрефләрне  өсти ала.  Табышмак формасында, сораулар ярдәмендә дә чишәргә мөмкин.

Мәсәлән:

Үрнәк:

Яшелчәләр темасы буенча кроссворд төзү.

1.Сүзләр: кыяр, кәбестә, бәрәңге, кишер, шалкан, чөгендер, помидор, кабак, борыч, сарымсак, суган

2. Бирелгән 12 сүз ярдәмендә әлеге сайт 8 төрле кроссворд төзеп бирде. Бу эш күз ачып йомган арада башкарылуын искәртеп үтәргә кирәк.

Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

 Ваш замечательный кроссворд

Создан cовместно с Кроссгеном

Нәтиҗә: Кроссворд ясау, әле аны сызып, сүзләр уйлап утыру заманы артта калды. Кроссген сайтында үзеңә кирәк булган  барлык темаларга кроссворд ясап була. Җиңел, һәркем булдыра ала торган мөмкинлек. Иң мөһиме балаларны кызыксындыру өчен, дәресләрне мавыктыргыч итү өчен менә дигән алым. Укучылар дәрестән соң да кроссвордларны өйгә биреп җибәрүне сорыйлар.  Бигрәк тә үзләре  төзергә өйрәнергә телиләр.Бу күренеш безне  бик куандыра. Димәк без – дөрес юлда.

Проект эше

Тема: “Башлангыч мәктәптә тыңлап аңлауга өйрәтүдә күнегүләр системасы (“Сәлам” УМКАсы нигезендә )”

Башкардылар: Ибрагимова Л.Р. 183 нче гимназия

                   Низамиева Г.Р. 156 нчы мәктәп

                                              Заляева А.М    

Проект эшенең җитәкчесе:

Әшрапова Алсу Хәлил кызы

Проект эше яклауга кертелде

___________________________

        Казан – 2019

ЭЧТӘЛЕК

Кереш        3

I бүлек. Татар телен укытуда ишетеп аңлауның роле        

§ 1.1. Ишетеп аңларга өйрәтү материалы        

II бүлек. Татар сөйләмен ишетеп аңларга өйрәтү һәм аны “Сәлам” УМКасы аша куллану        

§ 2.1. Гамәлдәге “Сәлам” дәреслекләрендә ишетеп аңлау күнегүләренә анализ        

§ 2.2. Ишетеп аңлау күнегү төрләре        

Йомгак.        

Файдаланылган әдәбият.        

Кушымта

Кереш

Тыңлап аңлау, аудирование төшенчәсе чит телләрне өйрәнүгә бәйле рәвештә барлыкка килгән. Методик әдәбиятта “аудирование” дип йөртелгән бу процессны аңлату чагыштырмача күптән түгел генә формалашты.

“Аудировать” терминын (латинча “avdire” –дан) инглиз галиме Д. Браун керткән. Аңа кадәр психологик һәм методик әдәбиятта “тыңлау” , “тыңлау һәм аңлау”, “телдән әйткәннәрне аңлау” һәм башка терминнар кулланып киленгән. Димәк, аудирование – әйтелә торган сөйләмне ишетеп (тыңлап) аңлау дигән сүз.

Тыңлау – сөйләмне гади акустик яктан кабул итү генә булса, тыңлап аңлау рецептив сөйләм эшчәнлегенең бер төре буларак карала һәм сөйләмне бер үк вакытта кабул итүне дә һәм аңлатуны да белдерә. Сөйләмне кабул итү төрле дәрәҗәдәге тел берәмлекләренә (фонема, морфема, сүз, җөмлә) анализ һәм синтез ясаудан гыйбарәт. Шул процесста аваз сигналлары кабул ителә һәм алар мәгънә белдерүче буларак “язылалар”, ягъни мәгънәне аңлау, әңгәмәдәшкә билгеле бер фикергә килү мөмкинлеге ачыла. Тыңлап аңлау – аерым авазларны, сүзләрне, сүзтезмәләрне, грамматик калыпларны ишетеп танып белү дигән сүз. Бу төр күнекмәләрне булдыру аеруча мөһим, чөнки кешеләр тел ярдәмендә аралашканда, бер-берсенең сөйләмен укып түгел, ә ишетеп аңлап кына әңгәмә кора алалар.

Тыңлап аңлау укыту-тәрбия процессында телгә өйрәнүнең бер чарасы буларак катнаша һәм төп коммуникатив рольдән тыш та күп төрле, икенчел, педагогик вазыйфаларга ия булып тора. Ул укучыларның сөйләм эшчәнлегенә стимул була, телгә өйрәтү процессы белән идарә итүне тәэмин итә.Укучыларны яңа тел, сөйләм һәм татар халкының милли-тарихи вакыйгалары, күренешләре белән таныштырырга, сөйләм эшчәнлегенең барлык төрләре буенча күнекмәләр формалаштыру чарасы буларак, гамәлдә сөйләм эшчәнлегенең әлеге төренең мөмкинлекләре бәяләнеп бетмәгән. Күпчелек укытучылар татар сөйләме үзеннән-үзе аңлашылыр, дип уйлыйлар, ахрысы. Чит телгә укытуның беренче адымнарыннан ук балаларны чит сөйләмне тыңларга һәм өйрәтергә кирәк.

Психологлар хаклы рәвештә аудированиене катлаулы сөйләү-уйлау процессы дип исәплиләр. Укучыларның өйрәнелә торган предмет белән кызыксынуын арттыру өчен, татар теле укытучыларыннан үткән материалны, өйрәнелә торган яңа теманы активлаштыру, белем һәм күнекмәләрне сөйләмдә иркен куллану дәрәҗәсенә җиткерү өчен күп көч һәм энергия, зур педагогик осталык таләп ителә.

Безнең әлеге проект эшебезнең темасы – “Башлангыч мәктәптә тыңлап аңлауга өйрәтүдә күнегүләр системасы (“Сәлам” УМКАсы нигезендә)”.

“Аудирование” дип аталган бу процесс чагыштырмача күптән түгел формалашып, чит телләрне өйрәнүгә бәйле рәвештә барлыкка килгән яшь өлкә.

Әлеге теманың өйрәнелү дәрәҗәсенә килгәндә рус теллеләргә татар телен укытуда ишетеп аңлау күнегүләре турында Асадуллин А.Ш., Харисова Ч.М., Хайдарова Р.З ларның күп кенә хезмәтләре билгеле.

Проект  эшен язуда тубәндәге максатлар куелды:

• ишетеп аңлауга өйрәтү материалы һәм методикасы белән танышу;
• ишетеп аңлау күнегүләренең башлангыч сыйныф дәреслекләрендәге урынын билгеләү;
• “Сәлам” УМК сына нигезләнеп анализ ясау һәм ишетеп аңлау күнегүләрен туплау.

Хезмәтнең методологик базасы булып Сафиуллинаның Ф.С. ның “Татар телен өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре” (2001), Харисов Ф.Ф.ның “Татар телен чит тел буларак өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре” (2002), Харисова Ч.М. ның “Методика обучения татарскому произношению” (2000), Асадуллин А.Ш. , Юсупов Р.А. ның “Рус телендә сөйләшүче балаларга татар теле укыту методикасы нигезләре” (1998) хезмәтләрен тора.

Проект  эше кереш өлеш, ике бүлектән, йомгак өлешеннән, кушымта һәм әдәбият исемлегеннән тора.

Кереш өлештә, аудированиенең катлаулы сөйләү-уйлау процессы буларак, укыту-тәрбия процессында, телгә өйрәтүнең бер чарасы булуы карала. Монда ук эшнең максаты, бурычлары билгеләнә, методологик базасы, хезмәтне башкаруда кулланылган методлар, эшенең төзелеше күрсәтелә.

I бүлек “Татар телен укытуда ишетеп аңлауның роле” дип атала. Биредә татар телен өйрәтү эчтәлегенә, башлангыч сыйныфларда аудирование буенча сөйләм күнекмәләрен белү дәрәҗәсенә күзәтү ясала.

II бүлек “Татар сөйләмен ишетеп аңларга өйрәтү һәм аны “Сәлам” УМКасы аша куллану” дип атала. Бу бүлектә хәзерге көндә ишетеп аңлауга карата гамәлдәге татар теле дәреслекләренә анализ ясала, “Сәлам” УМКасы буенча ишетеп аңлау күнегү төрләренә мисаллар китерелә, төрләре бирелә.

Йомгак өлешендә диплом эшенә куелган максат һәм бурычларга ирешү нәтиҗәләре, аудирование күнегүләренең сөйләм телен сөйләм төрен үстерүдә әһәмиятле роль уйнавы, хезмәтнең актуальлеге, чит тел сөйләменә өйрәтүдә мөһим роль уйнавы, гомумән, проект эшенең эчтәлеге турында мәгълүматлар бар. Кулланылган әдәбият исемлегендә проект эшенен фәнни нигезен тәшкил иткән хезмәтләр, фактик материал туплаган дәреслекләрнең, кулланылган мәкалә, мәгълүматлар алфавит тәртибендә бирелгән. Кушымтада 1-2 сыйныфлар өчен аудирование күнегүләре дәрестә ничек кулланылырга мөмкинлеген күрсәтүче дәрес планы үрнәкләре китерелә.

I бүлек “Татар телен укытуда ишетеп аңлауның роле”

Аралашуның иң мөһим шарты – әңгәмәдәшеңнең бер-берсен аңлавы. Атаклы психолог Л.С. Выготский аңлауны фикерләүнең эчке сөйләмдә бара торган үзгә бер формасы дип саный. А.Н. Соколов, Н.И. Жинкин һәм башка галимнәрнең психологик тикшеренүләре шуны күрсәтә: кеше, икенче берәүнең сүзен тыңлаганда, бер үк вакытта ишеткәнен эчтән әйтеп бара, чөнки ишетү тойгысы ишетү-мотор реакциясен кузгата икән.

Сөйләм эшчәнлегенең үзгә һәм мөстәкыйль төре буларак, ишетеп аңлауның үзенчәлекләре бар, һәм ул башка сөйләм эшчәнлеге төрләренә катлаулы мөнәсәбәттә тора. Сөйләмне ишеткәндә, сүзләр, сүзтезмә һәм җөмләләр хасил итүче эзлекле авазлардан торган тавыш дулкыннары колак аша баш миенең ишетү үзәгенә тапшырыла. Балаларның чит тел сөйләмен зиһенгә алгандагы рецептив эшчәнлеге иң әүвәл мөстәкыйль, актив тануга нигезләнә.

Ишетеп аңлау белән сөйләү укучының телне үзләштерү “дәрәҗәсе” күзлегеннән караганда да, икесе ике күренеш: бала теге яки бу сүзне, сүзтезмә, җөмлә яки текстны, аны үз сөйләмендә куллана белмәскә мөмкин. Шул сәбәпле, бер яктан, рус мәктәбендә татар теле укытуның башлангыч этабында укучыларның сүзләр һәм җөмләләрне аңлау сәләтен, икенче яктан, сүзләрне, сүз формаларын сүзтезмә һәм җөмләләрне (бу күнекмәләр программада бирелә) куллану сәләтен белү һәм ишетеп аңларга өйрәтү методикасын шуңа таянып төзү аеруча мөһим.

Телдән (сөйләшеп) тигез хокуклы ике ягы бар – фикерләреңне әйтеп бирү һәм башкаларның сөйләмен аңлау. Рус мәктәбенең башлангыч сыйныфларында икенчесенә азрак игътибар бирелә.

Укытучы ишетеп аңлау белән сөйләүнең мөстәкыйль дә, шул ук вакытта үзара бәйләнешле дә сөйләм төре буларак хасиятен еш кына ачык күз алдына китерми; ишетеп аңлауга һәм сөйләргә өйрәтүнең тел кыенлыкларын, психологик кыенлыкларын исәпкә алмый. Шул рәвешле, рус укучысы, татар сөйләмен аңлау өчен, сөйләм авазларын танырга тиеш. Моның өчен, үз чиратында, аңа авазларны әйткәндә сөйләм органнары торышын белү һәм авазларны әйтә алу зарур, чөнки аңлау ишеткәнне эчтән кабатлауга нигезләнгән. Бары тик шуннан соң гына хәбәрләмәнең мәгънәсен аңларга ирешеп була.

Рус мәктәбенең башлангыч сыйныфларында татар сөйләмен аңларга өйрәтү үзенчәлеге шуңа кайтып кала да инде. Балаларны билгеле бер темпта әйтелүче һәм күрү анализаторы ярдәменнән башка (ягъни бала сөйләүченең артикуляциясен күрмәгәндә, әйтик, магнитофон язмасы тыңлаганда)  кабул ителүче аерым татар авазларын һәм аваз тезмәләрен ялгышмыйча танырга өйрәтү мөһим. Бу очракта байтак кына кыенлыклар туа. Ишетеп аңлауга өйрәткәндә, түбәндәге кыенлыкларны аерып карау кабул ителгән: лингвистик (укучылар сүзләрнең интонацион-фонетик оешуын һәм ритм-мелодикасын аера белмәгәндә), психологик (тыңлаганда нагрузканы дөрес бүлмәүгә бәйле) һәм физиологик (кайбер укучыларның сөйләү һәм ишетү кимчелегенә бәйле) кыенлыклар.

Рус укучысының ишетеп аңлауга сәләте татар теленең фонологик системасын, грамматика, лексикасын үзләштерүгә бәйле. Билгеле булганча, чит тел сөйләме авазларын сөйләм агышында ишетү авазларының аерым әйтелгәндә сыйфат ягыннан үзгәлеге белән генә түгел, ә балаларда ишетү күзәтүчәнлегенең җитәрлек булмавы белән дә кыенлаша. Кече яшьтәге мәктәп баласының кайбер татар авазларын ана телендәге “охшаш” фонемалардан аера алмавын да искә төшерик.

Ишетеп аңлауны еш кына уку белән чагыштыралар. Икенчесендә дә хәбәр кабул итү турында сүз бара бит: беренчесендә – телдән, икенчесендә – язма сөйләм кабул итү турында. Аерма шунда гына: укыганда кеше укып үткән теләсә кайсы сүзгә “әйләнеп кайта” ала, тыңлаганда ул мондый мөмкинлектән мәхрүм һәм ишетү анализаторында бөтен ишетелгән сүзләрне тотып торырга мәҗбүр, юкса хәбәр кабул ителмәячәк. Рус балаларына татар телен өйрәтү барышында укыган вакытта балаларның текст эчтәлеген җиңел аңлавы, ә аны басма текстка таянмыйча гына тыңлаганда шактый кыен төшенүе беренче чиратта шуның белән аңлатыла. Рус мәктәпләрендә татар телен укытуның беренче этабында телгә алынган хәлнең  сәбәбе шунда:  балалар, татар телен үзләштерергә керешкәнче ана теле дәреслекләрендә басма текст белән эшләргә күнекккән була, ягъни ишетеп сиземләүгә күреп сиземләүдән чыгып “килергә” гадәтләнә. Әнә шундый күрү таянычы булмаганда, татар сөйләмен тыңлаучы бала еш кына югалып кала, ишетә торган сүзләр һәм җөмләләрне хәтеренә алырга өлгерми. Шуңа күрә татар теленең беренче дәресләреннән үк рус балаларына ишетү хәтерен үстерә, татар сөйләмен ишетеп аңларга күнектерә башлау зарур.

Ишетеп аңлауның сөйләү белән дә охшаш яклары бар. Тыңлаганда, сөйләгәндәге сыман, сөйләм органнары артикуляциясе “яшерен” сөйләү белән очрашабыз. Тыңлаучы сөйләүченең сүзләрен эчтән кабатлап барган кебек була. Анализаторлар эшен күздән кичерсәк, сөйләгәндә сөйләм-мотор, тыңлаганда ишетү анализаторлыры активрак икәнне, ләкин тегендә дә, монда да сөйләм органнары артикуляциясе катнашуын күрәбез.

Болары гомуми сыйфатлар иде. Ә менә психологик яктан сөйләү аңлаудан шактый ук аерыла. Сөйләү – актив иҗади процесс. Телдән сөйләмне зиһенгә алу пассив тел белү дип санала. Бу билгеләмәләр, әллбәттә, шартлы рәвештә аңларга тиеш. Чөнки кече яшьштәге мәктәп баласы өчен татар сөйләмен аңлау – сөйләү кебек үк актив процесс.

Рус телендә сөйләшүче балаларны татар сөйләмен аңларга һәм татарча сөйләргә өйрәтү төрлечә көч куюны, практикага төрле вакыт сарыф итүне сорый, ә инде эш алымнары һәм системасының төрледән-төрле булырга тиешлеген әйтеп тә торасы юк.

Кайбер укытучылар, чит тел укытуның беренче чорында сөйләмне тыңлап аңлауга өйрәтергә иртәрәк, чөнки балаларда хәбәр эчтәлеген аңлауны тәэимин итәрдәй сүз һәм төзелмә байлыгы азрак, дип саный. Мондый караш белән килешеп булмый. Чөнки соңгы психологик тикшеренүләр сөйләмне, фонетик ишетүне, сабый чактан махсус үстерү мөмкинлеген һәм дөреслеген дәлилли. Укучы теләсә нинди тизлектәге чит тел сөйләмен аңлау дәрәҗәсенә җитсен өчен, ишетеп аңлауга чит тел укытуның беренче адымнарыннан, укучыларның тел материалы әле чамалырак чордан ук башлау дөрес булуны да истә тотарга кирәк. Чит тел үзләштерүнең беренче этабында сөйләмне ишетеп кабул итү күнекмәләре ярыйсы гына үскән булса, ишетеп аңлау телне гамәли үзләштерүдә нык ярдәм итәргә мөмкин. Чөнки кече яшьштәге мәктәп балаларының физиологик үзенчәлекләре шул күнекмә барлыкка килгәндә ишетүнең өстенлек алуын күрсәтә.

Бу проблема методикада сөйләүче тавышына күнеккәнлек яки күнекмәгәнлек дип атала. Балалар үз укытучылары тавышына күнегә, аның сөйләмен аңлый. Бер үк тавышны ишетергә гадәтләнүнең тискәре ягы да юк түгел: башкаларның сөйләмен аңлау читенләшә.

Мәктәп тәҗрибәсе күрсәткәнчә, рус телендә сөйләшүче балалар чит кешенең иң гади сорауларына да җавап бирергә кыенсыналар. Гәрчә авыррак сорау булса да, үз укытучыларының “таныш” тавышына кыю җавап бирәләр. Бу очракта укучының мораль халәтен дә игътибарга алырга кирәк, әлбәттә. Чит кешедән тартыну, каушау аның “сөйләм тотышында” чагылмый калмый, билгеле. Ләкин чит тел материалының күнегелгән тавыш белән җиткергәндә әйбәтрәк аңлашылуы – психологлар, методистлар, укытучылар тарафннан исбатланган факт. Башлангыч сыйныф укытучысына моның белән килешергә кирәк.

§ 1.1. Ишетеп аңларга өйрәтү материалы

Башлангыч сыйныфларда ишетеп аңларга өйрәтү программасын төзегәндә һәм сөйләм эшчәнлегенең бу төренә карата материал сайлаганда, укучыларның яшь үзенчәлекләрен исәпкә алырга кирәк. Мәсәлән, 1 нче сыйныфта аңларга өйрәтү материалы конкрет булырга, күчерелмә мәгънәле сүзләр кертелмичә төзелергә тиеш. Ул материал күрсәтмәле, образлы итеп бирелергә тиеш, атаклы психолог П.П.Блонский әйткәнчә “Бала сөйләгәннәреңне күреп барган сыман булсын”. Укытучы шул вакытта укучыда барлыкка килгән күзаллаулар дөреслеген дә контрольгә алырга тиеш. Беренче сыйныф баласының синтаксисы башлыча гади җөмлә белән чикләнгәнлектән, аңлау өчен төзелгән материалга озын, катлаулы җөмләләрнең кермәве хәерле. Әлеге хәбәрләмәнең күләме дә чамалы булса яхшы.

1-2нче сыйныфларда тел составы, хәбәрләмә күләме һәм зиһенгә алу шартлары ягыннан төрле кыенлыктагы материал файдаланыла. Мәсәлән, тыныч дәрес шартларындагы сөйләмне зиһенгә алу шартлары ягыннан төрле кыенлыктагы материалны зиһенгә алу – бер хәл, ә аны табигый шартларда, әңгәмәдәшләр төрле темпта сөйләшкәндә, телдән (сөйләшеп) аралашуга хас тоткарлыклар тәэсир иткәндә, ниндидер сәбәп аркасында тукталып калганда ишетү – бөтенләй башка.

Тыңлау өчен материал биргәндә, билгеле бер эзлеклелек сакланырга тиеш.  Әйтик, рус мәктәпләрендә татар теленең әүвәлге дәресләрендә, беренче сыйныф баласында механик хәтер өстенлек итүен исәпкә алып, телдән үтелгән материалга таянып төзелгән җөмләләр бирергә мөмкин.

Аңларга өйрәтү дәреснең “оештыру өлеше” ннән башлана. Укытучы, беренче көннәрдән үк, дәресне алып бару өчен кирәкле гыйбарәләрне әйтелешкә кертеп җибәрә. Өстәвенә, беренче дәресләрне укучыларның ана телендә үткәрү рөхсәт ителсә дә, алдагы дәресләрдә ана телен катнаштыру кими бара, һәм бөтен укыту процессы тулысы белән татарча алып барыла.

Аңлау өчен бирелә торган хәбәрләр күләме этаптан-этапка арта бара. Шуның белән бергә укытучының хәбәре баштарак, нигездә, телдән үтелгән материалда, таныш түгел сүзләр кертелгән текстларда бирелергә мөмкин. Андый ят сүзләрне аңлау текст эчтәлегенә төшенү өчен бик мөһим булмый, аларның мәгънәсен контексттан чамалау да кыен түгел. (Таныш булмаган сүзләрдән “курыкмау” хәбәрнең гомуми мәгънәсен төшенергә комачауламаганда аларны читләтеп үтү сәләте – ишетеп аңлау күнекмәләре формалаштыруның мәҗбүри шарты).

Ишетү өчен бирелә торган җөмләләрнең күләмен сүз санау юлы белән (уку текстларындагы шикелле) билгеләү тыңлаучыга читен. Хәбәрләмәнең яңгырау озынлыгын исәпләү методиканың бер критериесе булып санала. Балалар ишетә торган нәрсәгә озак игътибар итеп тормый һәм озын-озын текстларны хәтердә тота алмый (ә моннан башкалар хәбәрнең тулаем эчтәлегенә төшенми), шул сәбәпле, беренче этапта тыңларга бирелгән материал күләме бик аз була.

Тыңлау материалының тәкъдим ителү сыйфатына да зур таләпләр куелырга тиеш. Башлангыч сыйныфларда ишетеп аңлау материалы булып укытучы сөйләме тора. Шуның өчен, беренче чиратта аңа югары таләпләр куелу табигый.

Барыннан да элек, укытучы сөйләме татар теленең әйтелеш һәм сөйләм теле нормаларына туры килергә тиеш. Укытучының татарча сөйләве – рус укучысы дәрестә зиһененә ала торган беренче өлге ул. Бу өлге тел атмосферасы тудыра, шуннан баланың татарча сөйләмне аңлау күнекмәләре формалаша. Татар теленең лексик берәмлекләрен һәм грамматик төзелмәләрен башлангычта үзләштерү эше чынлыкта укытучы әйткән өлге буенча бара. Диалоглар, хикәя һәм текстлар шулай ук аның авызыннан “алына”. Болар һәммәсе дә мондый нәтиҗәгә китерә: татарча телдән сөйләмне дөрес аңларга өйрәтер өчен, тыңлау материалының үрнәк дәрәҗәсендә бирелүе, ягъни укытучының үз сөйләме дөрес булу шарт.

Ишетеп аңларга өйрәтү чарасы буларак, укытучы сөйләменең тагын бер “өстенлеге” шунда: кирәге чыкканда, хәбәрнең авыр аңлашылган урынын 2-3 тапкыр кабатларга мөмкин. Ишетеп аңлау,табигый инде, материалның төзелеш үзенчәлекләренә дә бәйле. Рус балалары татар телен башлангыч этапта үзләштергәндә тыңларга бирелгән текстлар үтелгән лексик-грамматик материалга таянырга, тәмамланган эчтәлекле, аерым өзекләргә бүленә торган булырга тиеш. Текстта җөмләләрнең артык озын булмавы шарт. Хәбәрнең төп идеясы, аның башында бирелеп, укучының игътибарын мәгънәгә җәлеп итеп торса яхшы. Укып (күреп) зиһенгә алганда, әлеге төп идея азакта да килә ала.

Тыңлау өчен бик еш кына басма текстны укыйлар. Ләкин материалны болай тәкъдим итү телдән сөйләм үзенчәлекләренә бик үк туры килеп бетми. Шундый үзенчәлекләрнең берсе – пауза, “тынлыкны тутыру чарасы”. Билгеле булганча, табигый рәвештә аралашкандә, сөйләүче тавышлар ясый. Алар тулысынча тукталу хисабына гына түгел, сөйләүченең икеләнүен белдерүче авазлар, һәртөрле төртелеп калу, сүзне сузу, кабатлау (шулай-шулай, хәзер-хәзер һәм башкалар) ярдәмендә ясала. Бу өстәлмәләр сөйләүчегә алдагы сүзләрне, фаразларны уйларга мөмкинлек бирә һәм сөйләм темпын акрынайта. Шушы хасиятләрне искә алмыйча төзелгән материал зиһенгә алу читен булып чыга, чөнки ул табигый сөйләмнән кызуырак темпта бирелә. Иң дөресе - текстларны дәреслектән түгел, ә тавышлы махсус ярдәмлектән алу (мәсәлән, мәктәп дәреслекләренең тавышлы кушымталарыннан). Ишетеп аңларга өйрәтү максатыннан, мавыктыргыч фабулалы хикәяләү текстларын файдалану кулайрак, чөнки мондый текст укучыларда ишеткәнне аңлау теләге кузгата. Андый текстларда төп кыенлыклар тасвирлау текстларындагыдан ике тапкырга артыграк була.

Хәбәрне дөрес итеп зиһенгә алуда сөйләүченең сөйләү темпы да гаять әһәмиятле. Хәбәрне бәян иткәндә, сөйләм теленә хас темп сакланырга тиеш дип санала. Чит тел сөйләме темпы укытуның беренче чорында бераз киметелә төшә. Ләкин киметү көчле һәм зәгыйфь формаларга, фраза басымына, ягъни “фразаның интонацион сүрәтенә” хилафлык китерерлек булмый.

Методикада фәнни нигезләнгән нормалар эшләнмәү сәбәпле, рус мәктәпләре өчен татар теле программасында сөйләм темпы күрсәтелгән. Өйрәнелә торган татар сөйләме темпы, ана теле белән чагыштырганда, бер тыңлаганда ук хәбәр эчтәлеген төшенерлек дәрәҗәдә акрынайтылган булырга тиеш дип санала.

Татар сөйләмен тыңлаганда, рус балаларына аның темпы һәрчак бик кызу сыман тоела. Бу нилектән шулай? Беренчедән, балалар дәрестә укытучы белән укучыларның акрын сөйләменә күнегеп бетә, икенчедән, алар үз хәбәрләрен татарча табигый темпта бәян итәргә күнекмәгән.

Бу ишетеп аңлауга өйрәтүне озакка сузарга дигән сүз түгел. Чит тел укыту методикасында түбәндәге фикер аксиомага әйләнде: балаларда чит тел сөйләмен тыңлап аңлау сәләтен үстерүгә укытуның беренче адымнарыннан ук керешү кирәк, ләкин ул сөйләү күнекмәләрен формалаштыру белән бергә булырга тиеш. Тәҗрибә шуны күрсәтә: сөйләм эшчәнлегенең бер төрен икенчесе белән ныгытуда вакыт өзеклеге булу телне үзләштерүне яхшыртмый гына түгел, киресенчә, ирешелгән автоматизмны зәгыйфьләндереп, күнекмәләрнең онытылуына китерә.

Методикада аңлауның ике төре бар: тавышлы сөйләмне ишетеп аңлау (укытучыны, укучыларны, тавыш яңалыкларын тыңлаганда); күрү ярдәмендә аңлау (укыганда). Күрү рецепторлары ярдәмендә аңлауны басма текст кына дип уйларга ярамый, монда сөйләүче үзе дә, аның артикуляциясе, ишарәләре, мимикасы да керә.

Сөйләүчене күрмәгән вакытта(әйтик, радио тыңлаганда яисә телефоннан сөйләшкәндә) сөйләүне аңлау шактый кыенлаша, чөнки “иренгә карап уку” һәм җанлы сөйләмгә хас, аны табигый кабул итәргә булыша торган ишарәләрнең, йөз хәрәкәтләре, тыныш, интонациянең бөтен эмоциональ-экспрессив тәэсире югала. Сөйләүченең булу яки булмавыннан чыгып, ишетеп аңлауга укытуда сөйләмнең тыңлаучыга төбәлгән яки төбәлмәгән булуы аерып карала. Ишетеп аңлау методикасында балаларны “ят” тавыш сөйләмен ишетергә һәм аңларга өйрәтү бик әһәмиятле.

Рус балаларын гадәти темпта татар сөйләмен ишетергә һәм әйтергә өйрәтү – читен эш. Укытуның әүвәлге чорында исә бу мәсьәләне хәл итү бөтенләй мөмкин түгел. Эчке һәм тышкы сөйләмне тикшерү шуны күрсәтә: ана телендә ишетеп аңлау вакытында ишетелә торган сөйләм сигналларын эчтән кабатлау тышкы артикуляциядән 2-3 тапкыр кызуырак бара икән. Чит телдә исә эчке һәм тышкы сөйләмнең якынча шундый тизлегенә фәкать тәрҗемәсез сөйләшә башлагач кына ирешеп була. Рус балаларының татар сөйләмен эчтән ана теленә тәрҗемә итәргә гадәтләнүен исәпкә алсак, чит тел сөйләмен табигый тизлектә кыенрак аңлауның сәбәбе ачыкланыр кебек. Татар сөйләмен ана теле аша аңларга мәҗбүр булу укучыларда татарлар бик кызу сөйләшә дигән тәэсир калдыра да инде. Шуңа күрә, рус мәктәбендә татар теле укытканда, беренче эш итеп, балаларның татар сөйләмен тәрҗемәсез аңлау һәм сөйләм темпын акрынлап ана теле темпына якынайту зарур.

 Әйтелгәннәрдән, чит телгә өйрәткән вакытта укучыларда тыңлау һәм аңлау күнекмәләрен камилләштерү шарт дигән нәтиҗә килеп чыга.

Сүзләрне аңлауга ирешү өчен, укытучыга төрле чара һәм алымнар куллану зарур:

1. Татар теле дәресләрендәге күрсәтмәлелек ассоциация барлыкка килүнең тизлеге һәм ныклыгына тәэсир ясый, предметлар яки укучыларга тәкъдим ителгән рәсем белән татар сүзе арасындагы вакытлыча бәйләнешкә дә йогынтысы бар. Башлангыч чорда күреп кабул итүнең укучы сөйләмен формалаштыру һәм камиләштерүнең зур йогынты ясавы бәхәссез.

Төрле рәсемнәр, иллюстрацияләр куллану сөйләшү дәресләре алып баруга ярдәм итә. Болардан тыш, татар сүзләрен күреп аңлауга уенчыклар, диафильмнар да ярдәм итә.

2. Дәресләрдә төрле уеннар куллану, хәрәкәтләр күрсәтү нәтиҗәсендә дә сүзнең мәгънәсен аңлауга ирешеп була. Мәсәлән, “Гәүдә төзелеше” темасын өйрәнгәндә укучы белән “Күз, колак, борын” уенын оештырырга була, “хайваннар” темасын үткәндә “Бу читлектә кем?” уены (алып баручы күрсәтә, ә укучылар әйтәләр). Шундый уеннар “Танышу”, “Төсләр”, “Минем тәнем” һ.б. темаларны үткәндә, ныгытканда яңа сүзләрне истә калдырырга ярдәм итәләр.
3. Паралингвистик чаралар (интонация, ишарә (жест) сүзләрне аңлаган вакытта шулай ук мөһим мәгънәгә ия. Чөнки ишарә, бигрәк тә күрсәтү, аерым очракларда сүзне тиз һәм дөрес аңларга булыша.
4. Сүзләрнең мәгънәсен каршы кую юлы белән дә истә калдыру мөмкин (чиста-пычрак, зур-кечкенә, тәмле-тәмсез һ.б.). Мондый сүзләрне аңлауның нәтиҗәлелеге иллюстрацияләр, төрле предметлар кулланган вакытта берничә тапкыр арта.

Татарча сөйләмне ишетеп аңларга ирешү өчен, укытучы укучыларны тыңларга өйрәтергә тиеш. Хәбәрнең төп фикерен аерып алу – сөйләмне ишетеп аңлауның мөхим сыйфатлары. Әйтелгәннәрнең эчтәлеген аңларга, шулай ук, хикәя (Мин укыйм), сорау (Кем китап укый?), өндәү (Укы!), инкарь (Мин укымыйм) җөмләләрен аера белү дә ярдәм итә.

Рус балаларын татар сөйләменә өйрәтү (тыңларга, аңларга) – дәвамлы процесс, аның белән чит телгә өйрәтүнең тулы бер чоры буенча шөгылльәнергә кирәк.

Алынган мәгълүмәтне тулысы белән аңлау аудированиенең югары дәрәҗәсе булып тора. Бу дәрәҗәгә сыйныфтан-сыйныфка эзлекле рәвештә генә ирешеп була. Бу күп көч куюны таләп итә, иҗади тырышлык, төрле метод һәм алымнар, җентекләпуйланган күнегүләр системасын булдыруны таләп итә. Тик тагын бер кыенлык бар: татар сөйләме, кагыйдә буларак, бары тик татар теле дәресләрендә генә яңгырый, башка вакытта аралашу рус телендә бара. Шуңа бу авырлыкны җиңү өчен укыту предметы эчтәлегенә милли-төбәк компоненты кертергә киңәш ителә.

Татар сөйләмен аңлауның мәҗбүри шарты булып, бигрәк тә башлангыч сыйныфларда, дидактиканың гомумбилгепринциплары нигезендә, ишетү хәтерен камилләштерү буенча эш торырга тиеш. Бу вакытта аларга индивидуаль якын килү кирәк.

Сөйләмне аңлау күнекмәләрен тикшереп тору җиңел эш түгел. Өйрәтүнең башлангыч чорында тикшерү укучыларның продуктив эшчәнлеге һәм уеннар аша тормышка ашырылса, соңрак аутентик текстларга да күчәргә мөмкин.