"«Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдснә бөлг» даслһн
методическая разработка (6 класс)

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

«Хар-Булукская средняя общеобразовательная школа»

«Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин

бәәр бәрлдснә бөлг» даслһн.

Подготовила :

Коксунова Нина Бадмаевна ,

 учитель калмыцкого языка и литературы

2022 җ

ЦӘӘЛҺВР  БИЧГ

      Алдр дуулвр «Җаңһр» олн зун җилмүдин туршт келн улсиннь сурһмҗллһна булгнь болсн деерән шагшавдын зокал-йоснь болна. Амн урн үгин эн үүдәврәс өөрд улсин тууҗинь, ухан-седклинь, заң-бәәринь болн билгинь тодрхаһар медҗ болхмн. Багшнр «Җаңһр» дасхсн цагтан баатрмуд төрскндән дурта, халун седклтә бәәсиг, төрскән харслһна төр – хамгин әрүн кергт тоолдг бәәсиг зааһад, үлгүр авч өсдгәр заана.

«Җаңһрт» һол баатрмудын тускар  онц йилһү дун, шишлӊ эн баатрин туск дун бәәнә. Сурһульчнр школын программар «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдснә бөлг» 6-гч класст дасна. Эн бөлгин һол ухан - негдлһнә  болн олн әмтн  амулӊ бәәхин туск ухан болҗана.  

Методическ дөӊцлин һол күцл:

-  «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрсдснә бөлгәр»   сурhульчнриг  соньмсуллhн;

- төрскн келндән дурта болҗ өсх сурhмҗ өглhн;

- келән ясрулҗ, сәәхн хальмг келәр келдгиг дасхлhн.

      Алдр дуулвриг умшсн күүнд, өдгә цагин баһчудт чаңһ-чиирг, ухарльг, сансан күцәдг, Төрскндән дурта, улсин тулг-түшг болтха гиһәд сурһмҗ өглһнд «Җаңһр» гидг дуулвр ик нилчән күргҗ йовхнь лавта. Тегәд чигн өөрд-хальмг улсин баатрльг «Җаңһр» – олн әмтнә уурхан саң.

Методическ дөӊцл:

1. «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдснә бөлг»

1-гч кичәл

2-гч кичәл

2. «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдснә бөлг» гидг презентац.
3. «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлгәр наад тәвлһн»
4. «Мөрдин урлдан» гидг наадн.

«Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдснә бөлг» (6 класс).  

1-гч кичәл

Кичәлин  төр: «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлг»

Кичәлин  күсл:

1. «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлгин» чинр-утхла таньдулх.

Үйн өнчн Җаңһр яһҗ күндтә нерән дуудулсинь медүлх, һол ухаһинь товчлҗ, Бумбин орн яһҗ тогтсинь медүлх.

2. Медрл хоршаҗ авлһна эрк-медлтинь өргҗүлх.

3. Төрскнч седклинь байҗулх, хальмг  улсин  баатрльг  дуулвртан  дурта  болдгиг  дасхх.

Кичәлин  дөңцл: Бумбин  орна, Җаңһрин  баатрмудын  зургуд, таблиц,  схем, презентац, кезәңк җаңһрчнрин дуд.    

Кичәлин  йовуд:

I.  Мендллһн.                      

II.  Кичәлин шин төр сурһульчнрла күүндҗ һарһлһн.

   Багшин  орц  үг.

- «Бумбин орн» гидг зургар күүндвр кехмн.                                              

а) Күүкд,   эн зургт ю үзҗәнәт?

б) Бумбин орна йиртмҗ, улсин бәәдл ямаран?

 Сурһульчнрин хәрү ашлад: «Җаңһр»– хальмг улсин баатрльг эпос. Энүнд дән уга төвкнүн Бумбин орна тускар келгдҗәнә. Бумбин орн  – эгл улсин күслнь бәәсмн. Ода умшх бөлгт Җаңһриг ахлгч тәвәд, баатрмуд негдәд, орн-нутган негдүлҗ өндәлһҗәхинь үзүлгдҗәнә.

1.  Үгин  көдлмш – слайдд бәәх үгмүд бөлгин цутхлңгинь медхд дөң болх.

ик заята күн  – великий человек

көк кивр саадг– лук

елдң – плеть

дал – лопатка

шав – рана

нерән дуудулх – прославит свое имя

    Даалһвр: эн   үгмүдлә зәңгс тогтах.

2. «Алтн Чееҗ Җанһр хойрин бәәр бәрслдснә бөлг» умшлһн.

3.Зура тогталһн.

1)Бөк Мөңгн Шигшрһ Җаңһриг хорах сана зүүлһн. (Алтн Чееҗин нәәмн түмн аду көөлгхәр йовулна.Энүнә санаһар Җаңһр Алтн Чееҗин көк кивр саадгт харһҗ хорх.)

2) Җаңһр Алтн Чееҗин нәәмн түмн аду көөлһн.

3) Алтн Чееҗин саадгин сумн Җаңһрин далд туслһн.

4) Арнзл Зеерд Җаңһриг Бөк Мөңгн Шигшрһин үүднүр авч ирлһн.

5) Арслӊгин Арг Улан Хоңһр Җанһриг харслһн.

6) Шилтә Зандн Герл Җанһриг һурв алхад әмдрүллһн.

7) Җаңһр Арслнгин Арг Улан Хоңһр хойр үүрмүд боллһн.

8) Алтн Чееҗин әәлдсн үг.

3. Батллһн.

1) Сурврмудт хәрү өглһн.

а) Тавн  настадан  Җаңһр кенд бәргднә?   (Бөк Мөңгн Шигшрһд бәргднә)    

б) Зурһан  настадан  Җаңһр  кениг диилнә? (Күңкән  Алтн  Чееҗиг  диилнә)        

в)  Бөк Мөңгн Шигшрһ ямаран баатр бәәҗ?

г)  Байн Күңкән Алтн Чееҗ ямаран баатр бәәҗ?

д)  Алтн Чееҗ кениг алдр ик заята күн  болх гинә?

2) Текстәр көдллһн.

Текстәс сурврмудын хәрүс олҗ авх.

а)  Кен Җаңһриг шавтав? Юңгад Җанһриг шавтахар бәәсмб?

б) Җаңһрин мөрн Арнзл Зеерд яһҗ Җаңһрт дөң  болв?

в)  Шилтә Зандн Герл яһҗ Җаңһриг әмдрүлв?

г)  Җаңһр Хоңһр хойр Арнзл Зеерд Көк Һалзн хойриг тохулад, кениг хәәхәр һарад йовв?

д) Алтн Чееҗин әәлдсн үг (пророческие слова).

III. Ашлвр.

1. Дассн үгмүдин чинринь давтх.

2. Богд Жаңһрин  тускар  тадн  ю  медүвт?

3. Арслнгин Арг Улан Хоңһрин тускар ю медүвт? Арслнгин Арг Улан Хоңһр таднд таасгдв?

4. Алтн Чееҗин тааҗ медсәр Җаңһрин иргчнь ямаран болх?

V.Герин  даалһвр   өглһн.

Бөлг умшх,  учр-утхинь дасх.

2-гч кичәл.

Кичәлин  төр: «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлг».

Кичәлин  күсл:

1.Җаңһр болн Арслңгин Арг Улан Хоңһр үүрмүд болсна тускар күүндвр кех.

2.Орн-нутгтан  дурта болдг сурһмҗ өгәд, үр-иньгин туск сурһмҗ өгәд, «Җаңһрин» баатрмудас үлгүр авч бәәтн гих товчлвр кех.  

Кичәлин  дөңцл: Җаңһрин  баатрмудын  зургуд,  схем, презентац.      

Кичәлин  йовуд:

I. Мендллһн.                      

II. Дассан давтлһн. «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлг» гидг презентац   олзллһн.

1.Арслңгин Арг Улан Хоңһрин   уңг-тохмин  тускар күүндәд, схем тогталһн.

       А). Арслңгин Арг Улан Хоңһрин   эцкнь  кемб?

         (Бөк Мөңгн Шигшрһ)

       Б) Энүнә экнь кемб?

         (Шилтә Зандн Герл)

       В) Элнцг  эцкнь  кемб?

           (Төвшүн Ширкг)

Ашнь: сурһульчнр тогтасн схемәр келнә.

2. Мөрдин эздүдинь заах.

Арнзл Зеерд  – Җаңһр

Оцл Көк Һалзн – Арг Улан Хоңһр

Улман Агсг Улан  – Алтн Чееҗ

3. «Җаңһр болн Арслңгин Арг Улан хойрин үүрлһн».

Даалһвр: Арг Улан Хоңһрин йовдлмудыг дараһарнь тәвх.

1.Арнзл Зеерд Көк Һалзн хойриг тохулад, ...

Эн хойр көвүн мордад һарв. (5)

2.Эгц дууһан дуулдад,

Элвг арзин сүүр олад суув. (4)

3.“әмнднь хор күргл уга бәәнә” (1)

4.-“Ээҗ, үүнә далднь йовсн суминь һарһҗ ас”,-гинә. (3)

5. -“Ээҗ, үүг алхм болхла, намаг чигн ал”, - гиһәд деернь киисәд бәәв. (2)

Ашлвр: Тадн Арслнгин Арг Улан Хоңһрин тускар ю медүвт? Җаңһр Арслңгин Арг Улан Хоңһр хойр яһҗ үүрлдг болв?

4.Күүндвр. Күүкд күүнә дүр «Җаңһрт».

- Кен Җаңһриг әмдрүлв?

- Шилтә Зандн Герл.

- Эн яһҗ Җаңһриг әмдрүлв?

- Һурв алхад.

- Юңгад хойрдад алхсн цагт садгин сумн шархин амн деер һарчкад, унл уга бәәв?

- Хаврин цагт аҗрһ гүүнд һарсиг тачаҗ харсар.

- Шилтә Зандн Герл ямаран күүкд күн?

- Шилтә Зандн Герл  –  әрүн шагшавдта (высоконравственная) эм.Эн шавтсн баатрмудыг эдгәҗ чадна. Эн цаһан саната күүкд күн.

5. Алтн Чееҗин тааҗ медснә тускар эн үгмүд олзлад, келвр тогтах.

Долан наста, Бумбин орн,  хан, барун бий, Алтн Чееҗ, Арслнгин Арг Улан Хоңһр, зүн бий, Алтн торлг бәәшң, Аһ Шавдл хатн.

6. Ашлвр.Тест.

1.Бөк Мөңгн Шигшрг кедү дәкҗ Җанһриг хорахар седнә?

А) 3

Б) 2

В) 1

2.Үкл шавта Җаңһриг эрин тавн настаднь кен әмдрүлнә?

А)Аһ Шавдл

Б) Герензл хатн

В) Шилтә Зандн Герл

3.Байн Күңкән Алтн Чееҗин маңхн көк һалзн адуна тонь ямаран?

А) зурһан түмн

Б) нәәмн түмн

В) долан түмн

4.Байн Күңкән Алтн Чееҗин күлгин нерин заатн.

А) Арнзл Зеерд

Б) Агсг Улан

В) Көк Һалзн

 5.Кедүтәдән  Җанһр  Алтн Чееҗин аду көөхәр йовна?

А) зурһатадан

Б) тавтадан

Б) долатадан

6.Ямаран зер-зевәр Алтн Чееҗ Җанһриг шавтав?

А) үлдәр

Б) саадгин сумар

И) армар

7.Темдг тәвлһн.

8. Герин даалһвр. «Җаңһр Арслңгин Арг Улан Хоңһр хойрин үүрлһн» гидг келвр тогтах.

«Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлгәр наад тәвлһн»

Нааднд орлцҗахнь:

1-гч йовулгч күн

2-гч йовулгч күн

Алтн Чееҗ

Бөк Мөңгн Шигшрһ

Зандн Герл

Җаңһр

Арслңгин Арг Улан Хоңһр

1-гч йовулгч күн :

Эрднин экн цагт һаргсн,

Эн олн бурхдын шаҗн делгрх цагт һаргсн,

Тәк Зула хаани үлдл,

Таңсг Бумб хаани ач,

Үзң алдр хаани көвүн

Үйин өнчн Җаңһр билә.

2-гч йовулгч күн :

Алдр нойн Җаңһрин эркн тавн настаднь,

Төвшүн Ширкгин көвүн

Бөк Мөңгн Шигшрһ олзд авад,

Эврәннь орнд бәәлһсн цагтан

Шинҗин нәрәр шинҗлҗ.

Бөк Мөңгн Шигшрһ:

Эн нарн дорк әмтиг

Эзлм алдр ик заята күн болх,

Энүг эрт хораҗ дарх кергтә.

Арслңгин Арг Улан Хоңһр:

Аав, энүг алх болхла,

Намаг бас алтн.

Бөк Мөңгн Шигшрһ:

Ода энүг яһҗ хорахув?

Бөк Мөңгн Шигшрһ:

Байн Күңкән Алтн Чееҗин

Нәәмн түмн маңхн көк һалзн

Аду көөгсн цагт

Эн Алтн Чееҗин үүлн өңгтә

Көк кивр саадгтнь харһҗ хорх.

Бөк Мөңгн Шигшрһ (Җаңһриг дуудад келнә):

Алдр Җаңһр , Арнзл Зеердән унад йов.

Нарн суух үд хойрин хоорндаһур

Арнзл Зеердәр Алтн Чееҗин нәәмн түмн адуһинь көөһәр авад ир.

                        (көгҗмин айс)

1-гч йовулгч күн :

Эгц һурвн сара һазрт

Сөөг сө гил уга,

Өдриг өдр гил уга, гүүлгәд оркна.

2-гч йовулгч күн :

Дәкн һурвн сара һазрт гүүлгсн цагт

Өл Маңхн цаһан уулын ора харһад ирв...

Байн Күңкән Алтн Чееҗин

Барвад алтн бәәшң бас чигн харгдв.

1-гч йовулгч күн :

Җирн һолын экәр давад,

Көк самбан ташуд йовгсн

Нәәмн түмн көк һалзн адуһинь

Хамҗ авад һарв...

2-гч йовулгч күн :

... Эзн Җаңһр

Элвг һурвн долан хонгт

Эн адуһан көөчксн цагтнь,

Байн Күңкән Алтн Чееҗ

Улман Агсг Уланан тохулад,

Үүдн эңгтә көк кивр садган авад,

Агсг Уланарн мордад,

Һурвн дола хонаһад,

Һал үдин аңхунд күцәд ирв.

Алтн Чееҗ :

Эн мини көк һалзн аду

Көөҗ көндәсн күн-

Төвшүн Ширкгин көвүн

Бөк Мөңгн Шигшрһин орнас иргсн

Алдр нойн Җаңһр боллта

Долатадан намаг дорацулҗ

Орулҗ авх бийнь,

Ода, зурһатадан ирҗ хәлдхләрн

Мини болх билтәл эн.

1-гч йовулгч күн :

Алтн Чееҗ һурвн һол һатцас хав.

Үүдн эңгтә көк кивр саадгин сумн

Даларнь орад, һолыннь кирвәд һарад одв.

Уха-юуһан алдад киисн гисн бийнь,

Арһта альвн, сәәхн Зеерднь

Унһал уга һарад,

2-гч йовулгч күн :

Көөҗ йовсн адуһан хаяд,

Бөк Мөңгн Шигшрһин нутг темцҗ зулад,

Бәәшңгин хашр мөңгн үүднд

Хәәртә Җаңһран авад ирв.

Шагтан күрсн эзн богднь киисв.

( Җаңһр үүдн хоорнд кевтнә.Өөрнь Бөк Мөңгн Шигшрһ, Зандн Герл,

Арслңгин Арг Улан Хоңһр һурвн зогсна)

Бөк Мөңгн Шигшрһ :

Эн көвүг талхаҗ чавчад,

Така ноха хойрт идүл.

Би үкс гиҗ йовҗ

Җаңһрин көөҗ йовсн,

Алтн Чееҗин аду авч ирнәв.

(Зандн Герл герин эзнә заквр күцәхәр седнә).

Арслңгин Арг Улан Хоңһр :

Ээҗ, энүг алх болхла,

Намаг чигн алтн,

Намаг бас така нохад чавчад өгтн.

Зандн Герл:

Хоңһр минь, хәәмнь!

Чамаһан би алшголм, бос нааран.

Арслңгин Арг Улан Хоңһр :

Ээж, энүнә далднь йовгсн сумиг һарһҗ өгтн.

Әрүн ээҗ, таниг

Һурв алххла һарх,

Буйн болтха, ээҗ минь,

Мини төлә алхит.

Зандн Герл:

Эңкр көвүн, чини төлә

Суминь һарһҗ өгсүв.

 (Зандн Герл Җаңһриг хойр дәкҗ алхна. Һурвдад алххла, сумн унҗ өгхш)

Арслңгин Арг Улан Хоңһр :

Ээҗ, сумн шархин амн деер һарч ирчкәд.

Юңгад эс унна?

Зандн Герл:

Хәрд иргсн хөөт җилд

Хаврин эмнг гүүдән саахар эргҗ йовад,

Аҗрһ гүүнд һарсиг тачаҗ харсар

Һарл уга бәәдг биз.

Арслңгин Арг Улан Хоңһр :

Ээҗ, сумн унҗ одв!

Ханлтан танд өргҗәнәв.

(Җаңһр өсрәд босна, Хоңһриг теврнә)

Арслңгин Арг Улан Хоңһр :

Эн йовх насндан ах-дү болый,

Эңкр, Җаңһрм, элвг арзасн ууҗ,

Эгц дууһан дуулый.

Зандн Герл:

Көвүд, эзн Шигшрһин ода

Күртл яһснь энв.

Ардаснь йовҗ некит!

Арслңгин Арг Улан Хоңһр :

Җаңһр, хоюрн йовий!

Аав йовад зөвәр удан болҗана.

(Көгҗмин айс).

1-гч йовулгч күн :

Арнзл Зеерд, Көк Һалзн

Хойриг тохулад,

Дәәни олн зүсн зер- зевән агсад,

Элдв сәәхн хувцан өмсәд,

Эн хойр көвүн мордад,

Элвг сәәхн хурдарн һарад,

Шилтә уулын беләр күрәд ирнә.

(Күңкән Алтн Чееҗ Бөк Мөңгн Шигшрһин һар, көлинь боочксн бәәнә).

(Эдн хойр көвүг үзнә)

Күңкән Алтн Чееҗ:

Эн Алтн Чееҗ

Арг Улан Хоңһр хойр

Негдсн цагт орҗ өгх кергтә.

2-гч йовулгч күн :

Шигшрһин көл тәәләд,

Хойр баатриг тосч авб.

Күчтә күлгүдән сөөһәд,

Болдын сәәһәр боһчад,

Төмрин сәәнәр төдгләд,

Шуһл мөңгн җолаһаснь суңһҗ бәрәд,

Эн дөрвн баатр суув.

 Күңкән Алтн Чееҗ:

Эн Җаңһр дола оргч насндан

Дордин олн хортыг  дорацулҗ,

Дуута Җаңһр нерән алдршулҗ,

Нер һаргсн цагт

Төр шаҗн хойринь һар деернь бәрүлтн.

Эн дүүвр наснднь

Ном Төгс хаань күүк

Аһ Шавдлыг залҗ өгтн.

Барун бийинь ахлдг баатрнь

Би Күңкән Алтн Чееҗ болҗ суухв.

Зүн бийинь ахлдгнь

Арслңгин Арг Улан Хоңһр болх.

1-гч йовулгч күн :

Байн Күңкән Алтн Чееҗнь

Агсг Уланан унад,

Эврә оран темцәд,

Адуһан тууһад һарв.

Арднь үлдгсн Арг Улан Хоңһр,

Аав Шигшрһтәһән,

Алдр нойн Җаңһртаһан мордад,

Алтн торлг бәәшңдән ирәд,

Амр сәәхн җирһлән кеһәд,

Дүүвр хар арзин сүүр болад суув.

2-гч йовулгч күн :

Иргч җилнь оргсн цагт

Эзн нойн Җаңһр

Түвин дөрвн хаань күүк һолад.

Ном Төгс хаань күүк

Аһ Шавдлан залад,

Төр шаҗн хойран һартан авч,

Тәк Зула хаань үлдл,

Үзң алдр хаань көвүн

Үйин һанц Җаңһр гидг цол дуудулв.

 «Мөрдин урлдан» гидг наадн. (6 класс)

Күцл: «Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлг» давтлһн.

Нааднд хойр баг орлцна.

Олзлх дөңцл: хойр мөрнә зург, табло.

Наадна үгцән:

Негдгч багин күцл: Арнзл Зеерд гидг мөриг финишур авч ирх.

Хойрдгч багин күцл: Буурл Һалзн гидг мөриг финишур авч ирх.

Сурврмуд:

1. Җаңһр кедү настадан хан болв? (7)
2. Кен Җаңһрин  зүн бийинь ахлна? (Арслңгин Арг Улан Хоңһр)
3. Кен Җаңһрин барун бийинь ахлна? (Алтн Чееҗ)
4. Үкл шавта Җаңһриг эрин тавн настаднь кен әмдрүлнә? (Шилтә Зандн Герл)
5. Байн Күңкән Алтн Чееҗин маңхн көк һалзн адуна тонь ямаран? (нәәмн түмн)
6. Байн Күңкән Алтн Чееҗин күлгин нерин заатн. (Агсг Улан)
7. Кедүтәдән  Җанһр  Алтн Чееҗин аду көөхәр йовна? (зурһатадан)
8. Ямаран зер-зевәр Алтн Чееҗ Җанһриг шавтав? (саадгин сумар)
9. Арслӊгин Арг Улан Хоӊһрин экин нерн кемб? (Зандн Герл)
10. Алтн Чееҗин маңхн көк һалзн адун альд идшлнә? (Көк Самбан ташуд)
11. Алтн Чееҗ ямаран бәәшӊд бәәнә?
12. Арслӊгин Арг Улан Хоӊһрин экин нерн кемб? (Бөк Мөӊгн Шигшрһ)
13. Байн Күңкән Алтн Чееҗ Җанһриг кедү һол һатцас хав? (3)
14. Аһ Шавдлын эцкин нер заатн. (Ном Төгс)

Ашлвр һарһлһн.

Литератур

1. Биткеев Н.Ц., Дельденова Б.К. «Җаңһр» даслһна багшнрт өггдсн дөңцл  -  Элст, 2006
2. Биткеев Н.Ц. «Джангар» в системе образования. -  Элиста: НПП «Джангар», 2009г./ – 313 с.
3. «Җаңһр». Хальмг улсин баатрлг эпос. I боть. – Даалһврта ред.: Н.Ц. Биткеев… - Элст, 1985  җ. – 318 с.