Тарлашкын тулчуушкуну
классный час по истории по теме

Тойбаа Лориса Владимировна

                                           ТАРЛАШКЫН ТУЛЧУУШКУНУ


              1921 чылдын чазы.Совет Россияга орус улустун  болгаш оон Чепсектиг Куштеринин маадырлыг демиселинин туннелинде иштикинин болгаш даштыкынын контрреволюстуг куштери чылча шаптырган, оон девискээри Ыраккы Чоон чуктен оскези долузу-биле хостаттынган уези. Ынчалза-даа Тывага байдал (1914 чылдан бээр Тыва Россия курунезинин составынга турган болгай) дувурээзинниг болуп артпышаан турган.Дайын шолунге аштырган ак гвардейжилернин чамдык кезии Барыын Моол девискээринге ходелип,барон Унгернин дорт башкарылгазынга кирген.Ак генералдар Бакич,Казанцев олар Унгернин дужаалы-биле Тыванын девискээринче шургуп киргеш,оортан,Минусинск,Красноярск  хоорайларже халдап,Совет Россияга удур чаа фронт ажыдарын оралдажы берген.
1921 чылдын апрель 22-де Моолдун Улангом хоорайга доктаап турган ак шериг кезээнин командири подполковник Чемагин Буян-Бадыргынын адынга  дараазында  негелде- медээни чоруткан: «Силернин кичээнгейинерге болгаш чогуур удуртулга болдурарынга дыннадырым болза: Урянхайда чурттап турар орус кижилер-биле немежип каттыжар отрядтын командиринге мени томуйлаан чуве. Урянхайга бугу-ле шериг –административтиг херектерни эргелеп чорударда  чугле мээн-биле харылзажыр силер. Силернин чугле революция мурнундагы Россия-биле аргыжып чурттаар дээр кузелинерни билгеш,силернин болгаш бистин нити дайзынывысты (Совет Россияны ынча дээни ол) дурген-не узуткаар толээде бистин шериивисти  боо-чепсек-биле хандырып корунер…».
    Мындыг янзылыг документилер архивтерде бар.Ол чуну чугаалап турарыл? Кыдат отрядты болгаш колчакчыларны узуткаан соонда хой санныг боо-чепсек  араттарнын,партизаннарнын холунга киргенин ак гвардейжилер билип турган.Ынчангаш ол чепсекти ноян дужуметтернин дузазы-биле хавырып алырын актар кузеп турганнар.
    Бо сорулгазын чедип алыры-биле актар атаман Казанцевтин нити командылылы-биле Тыванын мурнуу девискээринче халдап киргеннер.Май айнын баштайгы хуннеринде ак шериглер Эрзиннин девискээри Тарлашкын деп черге чедип келгеш ,амгы Эрзин кирген улуг оруктун чоогунга хем унунга майгыннар унунга майгыннар  тиккеш, доктааганнар.Анаа турда,Казанцевтин адынга хун ноян Буян-Бадыргыдан чагаа келген, ол чагаада  ак солааннарны ноян Хемчикче чалаан.Прапорщик Поползухинге командылаткан отрядын Тарлашкынга арттырып кааш,Казанцев боду кезек солдаттарын эдерткеш, О-Шынаа, У-Шынаа,Дус-Даг,Торгалыг,Хандагайты таварааш,май 21-де Чадаанага чедип келген, белеткеп каан оглерге ак шериг доктааган. 
Кызыл партизаннарнын командылал чери ак гвардейжилернин Тыванын девискээринге ол-бо черлерже шимчеп чоруп турганын Оюн Самбуу болгаш оске-даа араттарнын медээзинден тодаргай били пап турган. Тарлашкынга актарнын чедип келгенин 1921 чылдын май 15-те Оюн Самбуу  С.К.кочетовка дыннаткан.Партизаннарнын болгаш кызыл шериглернин каттышкан шериг човулели актарнынТываже шургуп кирип келгенин чугаалажып коргеш,херекти сонгаарлатпайн,бар-ла куштерни мооннеп алгаш,актарны узуткаар дугайында чугаалажыышкынны база кылган.
           Танды эдээнин орус суурларынын чурттакчылары ол уеде кидин-не часкы тарылганы калбартып.партизаннар база-ла ол ажылга хаара туттунган турган. С.Кочетов, И.Митряшкин, И.Саломатов, С.Коровин болгаш оскелер-даа актар Тарлашкында чедип келген деп медээ дыннааш, партизаннар хову ажылын ара каггаш, база-ла чыглыр ужурга таварышканын сактып чугаалааннар.Шериг човулелинин шиитпирин езугаар С.К.Кочетовтун партизаннары А.Лезебниковка командылаткан кызыл шериглер кезээ-биле каттыжып алгаш, май 18-те Тарлашкынга турган актарга удур чорупканнар. Каттышкан революстуг куштернин орук айтыкчызы О.Самбуу болуп чораан. Шуурмакка чеде бергеш, С.К.Кочетовтун партизаннары Шуумактан ишкээр хову кирбейн,одуртур эзимнеп чоруткаш, Кара-Хол таварааш, актарнын артында, тыылындан халдаар,а А.Лезебниковтун кызыл шериглери Самагалтай хурээзин таварааш,ак шеригнин мурнуу талазындан халдаар деп шиитпирни хулээп алган.
Партизаннар кадыр-берт,орук чок черлеп чорааш,чогуур уезинде дайзыннын лагеринин чоогунга чеде берген. Май 23-тун хунунде партизаннар кызыл шериглерни манавайн,актар-биле дайылдажып киргеннер.Кызыл шериглернин чогуур шагында чеде бээр черинге келбээн чылдагааны болза, Самагалтай хурээзинге хайгыылга олурган каш борбак ак шериглер-биле таварышкаш,А.Лезебников дайзыннын кол кужу-биле мында-дыр деп билгеш,хой уени орта эрттирген болган.
Кадыг- дошкун, уш шак чартык хире ургулчулээн тулчуушкуннун туннелинде С.Кочетовтун партизаннары Поползухиннин ак шериглерин узуткаан,чугле эвээш актар боо-чепсээн,терге-шанаан, бир угер-боозун безин октапкаш,дескен дижир.Прапорщик Поползухин боду туттурган.Актарнын 175 кижизи олурткен, 240-и балыглаткан, хой-хой боо-чепсек партизаннарнын холунга кирген.
Партизаннар база улуг когаралга таварышкан- 29 партизан балыгланган. С.К. Кочетов ийи удаа балыгланган. Дурген болгаш кадыг-дошкун сегиржип алыышкыннын уезинде рота командири В.Зуев, партизаннар В.Тупицын,З.Табаев, Л.Гурьянов, А.Чертов. Л.Лазарев, И.Бортников тулчуушкун шолунге амы-тынындан чарылган,а аар балыгланган И.Пахомов дедир чанып олура  олген.
Ол-ла майнын 23-те тыва араттар Казанцевтин болуун база-ла узуткаан.Чадаанага болган бо болуушкуннун дугайын «Урянхайнын чагырыкчызы мен» деп адаттынган моол феодал Цурухту ваннын 1921 чылдын июнь айда Буян-Бадыргы биле Чымба бээзинге чоруткан чагаазында тода чырыткан. Ак шериглернин командылакчызы Казанцев бодунун шериглери- биле Тарлашкын хемге турда,Хемчиктин хун ноянындан (Буян-Бадыргыдан) чагаа  алган.Казанцевтин Хемчикке кээрин ноян ол чагаада дилээн.Казанцевке ноян боо-чепсек,ок-чемзек белеткеп каан болгаш чеже хире херегил, ол хире шеригни бээрин аазаан.Удаваанда Казанцев отряды-биле кады май 21-нин хунунде Хемчикке чедип келген.Нояннар Буян-Бадыргы, Чымба Казанцевке ужурашкаш, ланчыылар болгаш ок-чемзек-биле чепсегленген 400 шеригни бээрин аазааннар.Ынчалза-даа чон боо-чепсек,  тудар хоон чок-тур деп, Чымба бээзи медеглээн.Оон соонда май-23-те душтеки чем уезинде боо-чепсектиг 200 кижи Казанцевтин оон бузээлээш,боолап эгелээн. Соолунде Казанцевтин биске медеглээни болза: Чугле тын менди ундум, бугу документилеримни,бижиктеримни, эт-севимни, ол ышкаш солдаттарга хеп кылып бээр дээш эккелгеним даалымба.сууйлумбу чуулдеримни каггаш,дезип келдим»-дээн.Нояннар Буян-Бадыргы, Чымба бээзи силерге дужаарывыс болза.бугу артып калган эт-херекселди,ийи чус орус ланчыыны, 40 мун окту болгаш пулемету Улаастайже.бисче ында артып калган  Белдир-Хелин-биле доп-дораан чорудунар деп айыткан чагааны алган.
    Ак гвардейжи дээрбечилерни чылча шапкан чорук партизаннарнын, кызыл шериглернин, араттарнын алдар хундуткелин база кучузун канчаар-даа аажок кодурген болгаш ажылчы арат массаларны ангы талазы-биле медерелинин, политиктиг идепкейинин бедииринге дузалаан.Казанцевтин болуун узуткааны-билеТывага уш чыл ургулчулеп келген демисел тиилелгелии-биле доозулганы ол болган.Ынчангаш партизаннарнын, кызыл шериглернин база араттарнын Тарлашкынга болгаш Чадаанага ак дээрбечилерни чылча шапкан тиилелгези Тыванын девискээринге тайбын чорукту чедип алырынын аргазын берген.







Бай-Даг.



 
 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл Тарлашкын30.51 КБ

Предварительный просмотр:

Тыва Республиканын                                                                          Республика Тыва

Эрзин кожууннун                                                                               Эрзинский кожуун

Бай-Даг сумузунун                                                                             сумон Бай-Дагский

толээлекчилер Хуралы                                                                      Хурал представителей                                  

_____________________________________________________________________________

                          668391  с.Бай-Даг ул.Красных Партизан 12 тел: 22-6-09

                                                               

                                                            РЕШЕНИЕ

                         Сессии Хурала представителей сумона Бай-Дагский

От 18 марта                                              № 5                                                       с.Бай-Даг

                       О делегировании депутатов в Хурал представителей кожууна.

       

        На основании пункта 1 части 4 статьи 35 Федерального закона № 131 от 06 октября 2003 года «Об общих принципах организации местного самоуправления в Российской Федерации и статьи 18 Устава муниципального района Эрзинский кожуун Республики Тыва и протокола № 2 счетной комиссии Хурал представителей сумона Бай-Дагский РЕШИЛ:

     1.Считать избранными и входящими в состав делегирования из состава из состава депутатов Хурала представителей сумона Бай-Дагский в Хурал представителей Эрзинского кожууна следующих депутатов:

         1.   Каеву Сардану Доржу-Белековну- председателя Хурала представителей

         2.  Лойгу Артура Шириновича- депутата округа № 11 Иргит Багбуужап

         3.  Хорлуу Алену Александровну- депутата округа № 10 Иргит Багбуужап

     2.Настоящее решение обнародовать путем размещения на стендах организаций и учреждений.

     3.Контроль за выполнением данного решения возложить на постоянную комиссию по правовым вопросам при Хурале представителей сумона.

Председатель Хурала представителей:                            С.Каева.

Тыва Республиканын                                                                           Республика Тыва

Эрзин кожууннун                                                                                 Хурал представителей

Бай-Даг сумузунун                                                                              сумона Бай-Дагский

 толээлекчилер Хуралы                                                                       Эрзинского кожууна

_____________________________________________________________________________                                                                

                                                         

                                                                 РЕШЕНИЕ

        сессии  Хурала  представителей сумона Бай-Дагский

От «26»   ноября 2010 года                         № 14                                           с. Бай-Даг      

                                                                                           

Об исполнении бюджета сельского поселения сумон Бай-Даг Эрзинского кожууна за 9 месяцев 2010 года.

           На основании решения утвержденного Хуралом представителей сумона от 16 декабря 2009 года №13 «О бюджете сельского поселения сумон Бай- Дагский  Эрзинского кожууна на 2010 год» и заслушав по данному вопросу доклад специалиста 1 категории Ондар У.А. Сессия Хурала представителей решила:

  1. Принять к сведению, представленный специалистом 1 категории сумон Бай-Дагский  отчет об исполнении бюджета за 9 месяцев2010 года- по доходам:

а) НДФЛ- 118,тыс, рублей,  при плане 287 тыс. рублей

б) налог на имущество-18,9 тыс. рублей, при плане 25 тыс.рублей

в) транспортный налог- 0,3 тыс.рублей, при плане 21тыс.рублей

г)земельный налог-13 тыс.рублей, при плане 57 тыс.рублей

д) ЕСХН- 0,4 тыс.рублей, при плане 3 тыс.рублей

е) госпошлина-1,5 тыс. рублей при плане 10 тыс.рублей

ж) прочие неналоговые доходы-22,4 тыс. рублей, при плане 45 тыс. рублей

з) дотация- 1267 тыс. рублей, при плане 10 тыс. рублей

е) платные услуги СДК-        тыс. рублей, при плане 44 тыс. рублей

По расходам:

  Хурал представителей израсходовано 353,5 тыс.рублей, при плане 390 тыс. рублей

Глава израсходовано342,5 тыс.рублей при плане 366 тыс.рублей

Администрация израсходовано 897, 4 897, тыс. рублей при плане 1066,9 тыс. рублей

СДК  израсходовано 492 рублей при плане 1507 тыс. тыс. рублей

Библиотека израсходовано 35,7 тыс. рублей, при плане 327 тыс. рублей

Военный учет израсходовано- 39 тыс. рублей, при плане 59,6 тыс. рублей

Всего по расходу-2160 тыс. рублей, при плане 3716,5 тыс. рублей

Глава сумона:                                                                      Чамзы М.А.

                                           ТАРЛАШКЫН ТУЛЧУУШКУНУ

              1921 чылдын чазы.Совет Россияга орус улустун  болгаш оон Чепсектиг Куштеринин маадырлыг демиселинин туннелинде иштикинин болгаш даштыкынын контрреволюстуг куштери чылча шаптырган, оон девискээри Ыраккы Чоон чуктен оскези долузу-биле хостаттынган уези. Ынчалза-даа Тывага байдал (1914 чылдан бээр Тыва Россия курунезинин составынга турган болгай) дувурээзинниг болуп артпышаан турган.Дайын шолунге аштырган ак гвардейжилернин чамдык кезии Барыын Моол девискээринге ходелип,барон Унгернин дорт башкарылгазынга кирген.Ак генералдар Бакич,Казанцев олар Унгернин дужаалы-биле Тыванын девискээринче шургуп киргеш,оортан,Минусинск,Красноярск  хоорайларже халдап,Совет Россияга удур чаа фронт ажыдарын оралдажы берген.

1921 чылдын апрель 22-де Моолдун Улангом хоорайга доктаап турган ак шериг кезээнин командири подполковник Чемагин Буян-Бадыргынын адынга  дараазында  негелде- медээни чоруткан: «Силернин кичээнгейинерге болгаш чогуур удуртулга болдурарынга дыннадырым болза: Урянхайда чурттап турар орус кижилер-биле немежип каттыжар отрядтын командиринге мени томуйлаан чуве. Урянхайга бугу-ле шериг –административтиг херектерни эргелеп чорударда  чугле мээн-биле харылзажыр силер. Силернин чугле революция мурнундагы Россия-биле аргыжып чурттаар дээр кузелинерни билгеш,силернин болгаш бистин нити дайзынывысты (Совет Россияны ынча дээни ол) дурген-не узуткаар толээде бистин шериивисти  боо-чепсек-биле хандырып корунер…».

        Мындыг янзылыг документилер архивтерде бар.Ол чуну чугаалап турарыл? Кыдат отрядты болгаш колчакчыларны узуткаан соонда хой санныг боо-чепсек  араттарнын,партизаннарнын холунга киргенин ак гвардейжилер билип турган.Ынчангаш ол чепсекти ноян дужуметтернин дузазы-биле хавырып алырын актар кузеп турганнар.

        Бо сорулгазын чедип алыры-биле актар атаман Казанцевтин нити командылылы-биле Тыванын мурнуу девискээринче халдап киргеннер.Май айнын баштайгы хуннеринде ак шериглер Эрзиннин девискээри Тарлашкын деп черге чедип келгеш ,амгы Эрзин кирген улуг оруктун чоогунга хем унунга майгыннар унунга майгыннар  тиккеш, доктааганнар.Анаа турда,Казанцевтин адынга хун ноян Буян-Бадыргыдан чагаа келген, ол чагаада  ак солааннарны ноян Хемчикче чалаан.Прапорщик Поползухинге командылаткан отрядын Тарлашкынга арттырып кааш,Казанцев боду кезек солдаттарын эдерткеш, О-Шынаа, У-Шынаа,Дус-Даг,Торгалыг,Хандагайты таварааш,май 21-де Чадаанага чедип келген, белеткеп каан оглерге ак шериг доктааган.  

Кызыл партизаннарнын командылал чери ак гвардейжилернин Тыванын девискээринге ол-бо черлерже шимчеп чоруп турганын Оюн Самбуу болгаш оске-даа араттарнын медээзинден тодаргай били пап турган. Тарлашкынга актарнын чедип келгенин 1921 чылдын май 15-те Оюн Самбуу  С.К.кочетовка дыннаткан.Партизаннарнын болгаш кызыл шериглернин каттышкан шериг човулели актарнынТываже шургуп кирип келгенин чугаалажып коргеш,херекти сонгаарлатпайн,бар-ла куштерни мооннеп алгаш,актарны узуткаар дугайында чугаалажыышкынны база кылган.

           Танды эдээнин орус суурларынын чурттакчылары ол уеде кидин-не часкы тарылганы калбартып.партизаннар база-ла ол ажылга хаара туттунган турган. С.Кочетов, И.Митряшкин, И.Саломатов, С.Коровин болгаш оскелер-даа актар Тарлашкында чедип келген деп медээ дыннааш, партизаннар хову ажылын ара каггаш, база-ла чыглыр ужурга таварышканын сактып чугаалааннар.Шериг човулелинин шиитпирин езугаар С.К.Кочетовтун партизаннары А.Лезебниковка командылаткан кызыл шериглер кезээ-биле каттыжып алгаш, май 18-те Тарлашкынга турган актарга удур чорупканнар. Каттышкан революстуг куштернин орук айтыкчызы О.Самбуу болуп чораан. Шуурмакка чеде бергеш, С.К.Кочетовтун партизаннары Шуумактан ишкээр хову кирбейн,одуртур эзимнеп чоруткаш, Кара-Хол таварааш, актарнын артында, тыылындан халдаар,а А.Лезебниковтун кызыл шериглери Самагалтай хурээзин таварааш,ак шеригнин мурнуу талазындан халдаар деп шиитпирни хулээп алган.

Партизаннар кадыр-берт,орук чок черлеп чорааш,чогуур уезинде дайзыннын лагеринин чоогунга чеде берген. Май 23-тун хунунде партизаннар кызыл шериглерни манавайн,актар-биле дайылдажып киргеннер.Кызыл шериглернин чогуур шагында чеде бээр черинге келбээн чылдагааны болза, Самагалтай хурээзинге хайгыылга олурган каш борбак ак шериглер-биле таварышкаш,А.Лезебников дайзыннын кол кужу-биле мында-дыр деп билгеш,хой уени орта эрттирген болган.

Кадыг- дошкун, уш шак чартык хире ургулчулээн тулчуушкуннун туннелинде С.Кочетовтун партизаннары Поползухиннин ак шериглерин узуткаан,чугле эвээш актар боо-чепсээн,терге-шанаан, бир угер-боозун безин октапкаш,дескен дижир.Прапорщик Поползухин боду туттурган.Актарнын 175 кижизи олурткен, 240-и балыглаткан, хой-хой боо-чепсек партизаннарнын холунга кирген.

Партизаннар база улуг когаралга таварышкан- 29 партизан балыгланган. С.К. Кочетов ийи удаа балыгланган. Дурген болгаш кадыг-дошкун сегиржип алыышкыннын уезинде рота командири В.Зуев, партизаннар В.Тупицын,З.Табаев, Л.Гурьянов, А.Чертов. Л.Лазарев, И.Бортников тулчуушкун шолунге амы-тынындан чарылган,а аар балыгланган И.Пахомов дедир чанып олура  олген.

Ол-ла майнын 23-те тыва араттар Казанцевтин болуун база-ла узуткаан.Чадаанага болган бо болуушкуннун дугайын «Урянхайнын чагырыкчызы мен» деп адаттынган моол феодал Цурухту ваннын 1921 чылдын июнь айда Буян-Бадыргы биле Чымба бээзинге чоруткан чагаазында тода чырыткан. Ак шериглернин командылакчызы Казанцев бодунун шериглери- биле Тарлашкын хемге турда,Хемчиктин хун ноянындан (Буян-Бадыргыдан) чагаа  алган.Казанцевтин Хемчикке кээрин ноян ол чагаада дилээн.Казанцевке ноян боо-чепсек,ок-чемзек белеткеп каан болгаш чеже хире херегил, ол хире шеригни бээрин аазаан.Удаваанда Казанцев отряды-биле кады май 21-нин хунунде Хемчикке чедип келген.Нояннар Буян-Бадыргы, Чымба Казанцевке ужурашкаш, ланчыылар болгаш ок-чемзек-биле чепсегленген 400 шеригни бээрин аазааннар.Ынчалза-даа чон боо-чепсек,  тудар хоон чок-тур деп, Чымба бээзи медеглээн.Оон соонда май-23-те душтеки чем уезинде боо-чепсектиг 200 кижи Казанцевтин оон бузээлээш,боолап эгелээн. Соолунде Казанцевтин биске медеглээни болза: Чугле тын менди ундум, бугу документилеримни,бижиктеримни, эт-севимни, ол ышкаш солдаттарга хеп кылып бээр дээш эккелгеним даалымба.сууйлумбу чуулдеримни каггаш,дезип келдим»-дээн.Нояннар Буян-Бадыргы, Чымба бээзи силерге дужаарывыс болза.бугу артып калган эт-херекселди,ийи чус орус ланчыыны, 40 мун окту болгаш пулемету Улаастайже.бисче ында артып калган  Белдир-Хелин-биле доп-дораан чорудунар деп айыткан чагааны алган.

        Ак гвардейжи дээрбечилерни чылча шапкан чорук партизаннарнын, кызыл шериглернин, араттарнын алдар хундуткелин база кучузун канчаар-даа аажок кодурген болгаш ажылчы арат массаларны ангы талазы-биле медерелинин, политиктиг идепкейинин бедииринге дузалаан.Казанцевтин болуун узуткааны-билеТывага уш чыл ургулчулеп келген демисел тиилелгелии-биле доозулганы ол болган.Ынчангаш партизаннарнын, кызыл шериглернин база араттарнын Тарлашкынга болгаш Чадаанага ак дээрбечилерни чылча шапкан тиилелгези Тыванын девискээринге тайбын чорукту чедип алырынын аргазын берген.

Бай-Даг.

Бай-Даг ниити билиг школазынын

11-ги клазынын оореникчизи

Каев Аюштун кылган ажылы.

                                                        2011 г.

                                                                     

                                                                      Оцифровка, ред. текста

                                                                                   С.Ю.Василенко,2009 для сайта

                                                                          http://www.elan-kazak/ru/

        

                                 

К. Носков

АВАНТЮРА ИЛИ ЧЕРНЫЙ ДЛЯ РУССКИХ

В МОНГОЛИИ 1921 ГОД.

                г.Харбин.

Выполнил:

 Чопуй Альтаир

Доржу-Белекович

                                      1930 г.

 

                                        Ажыглаан литературанын данзызы

  1. Владимир Очур. Тарлашкын тулчуушкуну. (Шын, май 15. 1991 чыл.)

  1. Информатор Чопуй Доржу-Белек Балдирович.

        

\