Творческий путь Анатолия Кукуева
творческая работа учащихся по литературе (11 класс) на тему

Хальмг Таңһчин сурһулин болн номин министерств.

Муниципальн йирңкү сурһулин учреждень

Городовиковск балһсна 3 - гч тойгта олна сурһулин школ.

Куукан Анатолин 90 – җилин өөнд нерәдгдсн реферат.

«Бичәчин билршго билгин хаалһар»

                                                     Күцәснь: Качана Зарина

                                                         Городовиковск балһсна 3-гч                            

                                                             тойгта дундын школын

11 - гч классин сурһульч

Хәләснь: Бадмин Нина, хальмг келнә багш.

Городовиковск балһсн

 2014 җил

КУУКАН АНАТОЛЬ

Куукан Анатоль - Хальмг улсин шүлгч. 1924-җил Улан Хол нутга Цаһан Нур әәмгин нег хотнд Куукан Анатоль төрсмн. Баһ насндан йисн класс чиләһәд сегләтрин үүл дааҗ йовсмн. Дәәнә цагт Әәдрхн - Кизляр хоорнд төмр хаалһ тосхлһнд көдлҗ йовла. Эврәннь күч-көлснә хаалһан 1942-ч җилд Улан Хоолд эклсмн.

Арвн һурвн җилин туршарт төрскн улстаһан Сиврин тууврт бәәсмн. Тиигәд, төрскн теегәсн эн салһгдсн болдг. Сиврт йовсн цагтан тоочин эрдм дасад, кесг җилин эргцд эн эрдмәрн көдлҗ йовла.

Сиврәс төрскн һазртан ирчкәд, Яшкульск районд нег бичкн цаг көдлв. Элстд ирәд, Хальмг дегтрин барт экләд көдлв. Дарунь Хальмг дегтр һарһачд урн үгин редактор болҗ көдлв. Литературт дуран өгч, үүдәврмүд эклҗ бичнә. Түрүн дегтрнь «Санан» гидг нертә бәәсмн. Эн дегтртән шүлгч 1963 җилд бичсн болдг. Бичәчин зергләнд орна. Хөөннь болхла Хальмг бичәчрин Ниицәнд литературн селвгч болҗ көдлнә.

Куукан Анатолин шүлгүдин түрүн хураңһунь «Санан» гидг шүлгәр эклнә. Эн шүлг дегтрт бәәх шүлгүдәс һоллгч орм эзлнә. Эн гүн тоолврта шүлг.

                                                     Санан, санан, йир

                                                     Салькнас даву хурднч

                                                     Серд гилһҗ ирәд,

                                                     Сервкәд һарад однач.

                                                      Мисхүлин агчмд ирсн,

                                                      Миңһн зүсн тоолврас

                                                      Тодлҗ шалһад авснь-

                                                      Туста болҗ һарна.

    “Санан” гисн үг - ончта, күчтә үг.Эн шүлг цецн тоолврта, седкл дүүргдг үгмүдтә, гүн ухан - тоолврта.

      Баһ насндан дала зовлң үзсн - медсн күн.Дәәнә цагт күнд көдлмшәс әәхш. Иим күн ямаранчн күчр зовлң даадг учрта. Иим күүнәс үлгүр  авч болхмн. Куукан Анатоль долан настаһасн авн эцк угаһар өссмн. Ах - дү арвнас ор һанцхарн үлдәд, эктәһән хоюрн дәәнә күчр - күнд цагт түрү - зүдү үзҗ йовсмн. “Ноолданд төлҗлһн” үүдәврт Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт цергт эс мордсн улс кен билә? - гисн сурвр тәвгдҗәнә. Цуг залу улс дәәнд йовцхана. Энд күүкд улс, медәтнр болн бичкдүд үлднә. Делгр - үүдәврин һол дүрнь     Эн һар деерәрн хойр бичкнтә, залунь фронтд йовсна хөөн терүнә көдлмшинь даана. Эн күүкд күн ах хөөч болҗ баатрльг кевәр кергән күцәнә, олна мал туулһна һардач болна. Иҗл һолын ца үвлзәд, төрскн һазран сулдхсна хөөн малан хәрү авч ирәд, улм шунмһаһар көдләд йовна. Делгр үннч болн зөргтә күн күнд  җирһлин хаалһдан олн зүсн зовлң диилсн, дәәнә цагин сән гисн күүкд күн.

       “Тахшлһн” түүкд бас дәәнә цаг үзүлгдҗәнә. Эн түүкдән бичәч дәәнә цагт олн келн - улс ни - негн бәәснә тускар бичв. Күн болһн эврә “айста” болх зөвтә.

Күүнә толһан судсн болһн

                                           Көндрх дутм онц айс,

Кемр эврәннь айсан геехлә,

Күмни җирһләс дальҗиҗ хоцрна…

        “Ээҗин йөрәл” келврт һол дүрнь Цаста гидг эмгн. Эн эмгн һанцарн селәнд бәәдг бәәҗ. Көвүнь Төрскән харсгч дәәнд йовад өңгрҗ. Эмгн пенсь авна. Хот - хувцар түрхш, бәәдг гернь сән, зуг һанцарн болад, невчк түрнә. Эн эмгнд бичкн көвүд - күүкд нөкд болна. Көвүд модынь хамхлад, герүрнь зөөһәд орулҗ өгнә. Күүкд суулһта усынь авч ирнә, полынь уһаҗ өгнә. Эмгн ханад, байрлад, һал түләд, цә чанна. Бичкдүд цәәһән ууһад, хәрх болна. Эмгн сурһульчнрт ханад, эдниг йөрәнә: “Сәәхн иньгүдм, баатр нутгтан бахта-байрта, эк-эцкдән таалврта, сурч йовсн сурһулян сәәнәр дасч, Төрскндән чиирг, йоста гидг эздүд болҗ өсцхәтн!”

Эн келврин учр-утхнь иим:

Медәтә улсиг кезә чигн күндлх кергтә, нөкд болх, хармнх кергтә. Медәтә улс бичкдүдт насан өгдг.  Эн келврт хальмг авъясмуд бәәнә. Медәтә улсан күндлх, тевчх кергтә. Ирсн гиичдән хальмг цә өгх.

        «Зүүдн» гидг келврт хаврин цаг үзүлгднә. Эн цагт кеер кех көдлмш дала болна. Эн келврин һол дүрнь бичкн көвүн Бадм. Эн эк - эцктәһән селәнд бәәнә. Көвүн эцкдән дөң блх саната. Эн кесг дәкҗ тракторт сууһад, терүг йовулх саната, болв трактор ормасн көндрхш, чидлнь күрхш. Зүүдндән Бадм трактор йовулна, көвүнә санань зүүднд күцнә.

        Куукан Анатолин бичкдүдт нерәдсн үүдәврмүднь йир соньн. Күүкдт таасгдна, эдн дурлҗ умшна, дасна. Сурһульчнрт нерәдәд, кичәлин хөөн умшлһна «Күсл» гидг нертә дегтрмүдин бүрдәһәч болад, һурвн дегтр барлсмн.

       Куукан Анатолиг шүлгч болн түүкч гиҗ келҗ болхм. Энүнә 20 һар дегтрмүд хальмг, орс келәр барлгдг бәәсмн. Негинь авч хәләхмн.

                                          Я пожертвовал бы  собою,

                                         Чтоб  исчезли  следы  беды,

                                         Я бы все на земле живое

                                         Спас от горя и от нужды!

                                         Чтобы люди, мне дорогие,

                                         Были счастливы!  Они ждут!

                                         Если я не найду — другие

                                         Это  средство  найдут!   Найдут!

Ямаран гүн тоолврта шүлг. Эн ш үлг бичәчин билгинь, цаһан седклинь, гүн ухаһинь медүлнә. Цөн үгтә шүлгүд умшсна хөөн, кесг дәкҗ умшх дурн күрнә. Энүнә шүлгүд әрүн цаһан седкләсн мана эргндк йиртмҗин, җирһл-бәәдлин, күч - көлснә улсин тускар бичәтә. Бичәчин үүдәврмүд гүн учр -утхарн ончрна.

Дни — длинней.

И  солнце — выше.

Ярко зори расцвели...

Обновленно   степи  дышат

Теплым запахом земли.

Под лучами разнотравья

Стебли свежие встают.

В  синей дымке,  как  в  оправе,

Степь — огромный  изумруд.

Красотой   земли   любуясь,

Я  шагаю, как хмельной...

Степь калмыцкую люблю я,

                                        А  особенно — весной.

Мана тег хаврт йир сәәхн болна. Олн зүсн ноһаһар мана тег бүркәтә. Ноһана олн зүсн цецгүдин  үнрәр тег дүүрнә. Иим  кемлә мана хальмг  тег йир сәәхрнә.  Энд  олн зүсн цецгүд урһна. Тер цецгүд дунд бамб цецггүд оньчта орман   эзлнә, хальмг теегиг кеерүлнә. Бамб цецг - мана теегин кеерүл. Нарн һарад дулархла, бамб цецгәс чидлән авч урһна. Эн цецгүдт цуг әмтн дурта. Теегт эн цагт йовсн күн бамб цецгүд үзхлә, күүнә чееҗ сарулдна, дуулх, байрлх, дурн күрнә. Хаврин цагт хальмг тег - йир сәәхн болна!

Зунын цаг сәәхн,

       Зуг халун нарн догшн.

     Худгин усн хатяртна,

   Хамг урһмл шарлна.

 Зун - хамгин халун цаг. Зунар нарн йир догшар халулна.Деер,теңгрт, үүлн уга, цеңкр болна. Төгәлңдән көкрҗәсн тег өңгән сольна. Нарна күчн икднә. Халун салькн үләнә. Зун халун болв чигн, зуг кесг байр әмтнд белглнә.Зун ямр күчр - күнд болвчн, хальмг әмтн теегән хайшго. Теегәс, эврә һазрас

хальмг күүнд эңкр юмн уга. Теегин йиртмҗ бичәчин шүлгләнд ончта орман эзлсмн. Эн төрәр кесг үүдәврмүд бичгдсмн. Иим сәәхн шүлгүд умшачнрин седкл авлҗ,  хальмг литературт бас нег сән шүлгч бәәсиг медүлнә.

                                                      Чикнд соңсхад,

                                                      Нүднд үзүләд,

                                                      Күн кевтә

                                                      Күргәд келнәч.

                                                      Дегтр — уха зааҗ,

                                                      Даңгин нөкд болнач,

                                                     Сурһуль, эрдмән өөдлүллһнд

                                                     Сән селвгән өгнәч...

                                                     Дегтр умшсн күн

                                                     Дегәд медрлтә болна,

                                                     Хурц уха сурж,

                                                     Хол тоолвр дасна.

 Эн шүлг маднд, баһчудт йир таасгдна. Куукан Анатолин үүдәлтд эн шүлг

ончта орман эзлнә. Дегтр умшад, күн ухалдг дасна.Дегтр күүнд уха заана, даңгин нөкд болна, соньн юм медүлнә. Дегтр умшх кергтә. Дала дегтрмүд умшсн күн сурһульта, медрлтә болна. Дегтр - ухани булг. Дегтр күүнә

җирһлд йир кергтә, туста юмн.

    Украин, бурят, кабардин улсин болн нань чигн талын келнд бичәчин үүдәврмүднь бас орчулгдла.

   Бичәч бийнь чигн орчуллһна көдлмш кеҗ йовла. Үлгүрнь, Бонч - Бруевичин «Наш Ильич» гидг дегтр болн А.Пушкинә, М.Лермонтовин, А.Чеховин, С.Маршакин, Ю.Ярмашин үүдәврмүдиг орчулад, хальмг умшачнрин оньгт эн тусхаҗ йовхла.

Тег деерм нар мандлулҗ,

Тегштнь цугтаһинь хөвтә болһҗ,

Өрчдм Ленинә орден зүүлһҗ,

Өнр партьм уралан көтлҗ,

Мандлсн улан нар белглсн

Маш баатр Ленин мини,

Тер Наран һартан атхҗ,

Төмр уул һатлҗ чадхв.

Төруц хортнас әәҗ, бәәхшв,

Төрскн һазрм, өргн теегм,

Хамдан  ниилсн  ахнр-дүүнртәв,

                              Хальмгин ик бөк нутгтав.

 Эн бичкн шүлгин учр - утхнь ик чинртә. Зузан дегтрт багтшго чинртә. Арвн хойр мөр - мөр болһн тоолвр, тоолвр болһнь тодлвр - эврә һазр, усан, эңкр Төрскән әвртә гидгәр өргҗ, өөдән үнлҗ бичсмн. Ямаран кевәр шүлгч Төрскән

магтҗана. Эн шүлг умшсна  хөөн , күүнә зүркн  байрар дүүрнә, чееҗ сарулдна.

О степь! Твою былиночку любую,

Росинку  на   цветах  твоих   любя,

Я   благодарно  в  памяти  рисую,

Когда вдали бываю от тебя.

Пою  тебя!..  Но  разве воспеваю,

Как  должно воспевать  красу земли?!

Я твой простор на горы не сменяю,

Хоть не бывает, выше их, земли!

С   тобой   навеки   связанный   судьбою,

Тебя и в горе не оставлю я:

Здесь  были   предки,   вскормлены   тобою,

Здесь я тобою вскормлен, степь моя!                                                              

 Хальмг теегт олн келн - улс ни - негн бәәцхәнә. Шүлгч бас хальмг теегин үрн.

Энд эн өсәд , боссн күн болҗана. Эн шүлгт Кукан  Анатоль  һазр, уснла ниилҗ бәәсиг  үзүлнә. Хальмг теегәс, Төрскнәс даву һазр уга болдгинь шүлгч маднд,  умшачнрт  медүлҗәнә. Эн шүлгт  Куукан Анатоль ик дамшлтта, җирһл  меддг,  эн җирһлд байрлдг күн болҗ маднд медгднә. Эн  гүн медрлтә, хурц келтә щүлгч. Эн хальмг теегтән  бәәсндән  шүлгч ханна.

Нилхәсн шимднь күртләв,            Хама чигн күрсв,

                   Насм ода залурв.                            Хол һазрт одсв,

       Теегм, иньгм, седклм,                Атх элснчнь өрчдм,

 Төрүц чамасн салшгов.                  Алтн мини теегм.

 Куукан Анатолин героймуднь гүн ухата, цаһан саната улс. Иим улс му юмнд даргддмн биш, мууг диилдг улс. Киитн Сиврин һазрт даарад, көрәд, өлсәд йовсн хальмгуд, һашута цагиг дииләд, тер цага некврин һацанд хальмг улс төрсн һазртан хәрҗ ирәд, теегән сәәхрүләд, амрад җирһәд бәәсиг бичәч маднд

йир сәәнәр үзүлсмн.

    Куукан Анатолин җирһл хальмг улсин тууҗла эрк биш залһлдата. Күчр зовлңта түрү - зүдү тоотыг эн баатр кевәр дааһад, тесәд йовсн күн. Олн җилин  туршарт зовлңта үзсн тоотас зәрминь шүлгч эврәннь сүл үүдәврмүдтән үзүлнә.

                                           Аһуһин сәәнднь малан хәрүл,

                                           Ахнриннь селвгт yxahaн өr.

                                                               * * *

                                           Һарин эрдмән сәәнәр дас,

                                           Һуйр,тоснь бийнь учрх.

                                                                ***

                                           Көгшнә җирһлин тууҗ сур,

                                           Көвум,чамд ухан yphx,

                                           Көгшн буурл өвгн болхларн,

                                           Келҗ, әмтнд соңсхвр үүдәхч.

Куукан Анатолин шулгләнд мана теегин болн хальмг әмтнә хүврлтнь сәәнәр үзүлгдсмн. Энүнә бичсн тоотынь умшачнрт омг, зөрг, чидвр өгнә.

Хальмгуд Сиврәс төрсн һазрурн ирәд, Элст балһсан шинәс тосхсмн. Дала гермүд бәрәд, баһчуд өрк - бүлән тогтаһад, көдлмшән кеһәд, балһсан кеерүләд, нәр - наадан һарһад бәәсмн. Эн цагт әмтн  шуугатаһар, байртаһар бәәсиг бидн эн шүлгәс медҗәнәвидн.

                                           Ты — не чудо!  Творение наше!

                                           Зелена  и стройна, и чиста,

                                           С каждым  годом  становишься  краше,

                                           Город юный, моя Элиста!

                                           Каждый раз, когда я возвращаюсь

                                           Из степи, как бы я ни устал,

                                           Неизменно  тобой  восхищаюсь,

                                           Город юный, моя Элиста!

  Хальмг ТаңҺч шинәс бүрдгдәд, хальмг теегин тал дунднь Элст балһсн дүңгәнә. Шин айсмуд соңсгдна, эн айсмудын дүүрәнд җирһлин булг буслна, баһчуд ду дуулна, эднә байрта седкл уралан дуудна.

                                               Келн болм сәәхн

                                               Кесг балһсдуд дүүрң,

                                               Һaзp деер, дунднь —

                                               Һарсн Элстм эңкр.

                                               Седклм байрар дүүрч,

                                               Сарул балһсан һәәхнәв

                                               Советин нилч — гиҗ,

                                               Соньн җирһлән дуулнав.

 Хальмг  Таңһчин хотл балһсн - Элст. Элст-ке-сәәхн көк урһмлта балһсн. Мана  балһснд кесг парк бәәнә. Нааран әмтн ирәд амрна. Ик өндр моддын сүүдрт икчүд чигн, баһчуд болн бичкдүд амрад, цаган соньмчтаһар давулна. Эн паркин хаҗуд бичкдүдин ик бәәшң дүңгәнә. Тенд балһсна бичкдүд медрл авна, цогц - махмудан чаңһана, бийән сергәнә.

                                                 Эвтә һармудын асрмж; —

                                                 Элснд цецгүд урһаж.,

                                                 Тәрән, садмуднь көкрәд,

                                                 Теңгрт күрм өсч.

                                                 Нигт садын сүүдрт

                                                 Ниргҗ, бичкдүд наадна,

                                                 Көгшә - пенсионер ирж,,

                                                 Көлән тинилһҗ амрна.

Элстин уульнцсиг ке сәәхн цецгүд, көк ноһан, олн зүсн модд кеерүлнә. Энд ке, цевр бәәрн дала. Балһсна уульнцсиг герлтә шам  кеерүлнә. Элстин дунд героймудын нертә аллей бәәнә. Энд дулан цагт дала әмтн хурад, амрад үүрмүдтәһән харһҗ күүндәд, нег негндән селвгән өгәд, бийән сергәнә.

                                                  Җил ирвәс кеерч

                                                  Җириҗ балһсм өснә,

                                                  Завод, фабрик тосхгдҗ,

                                                  Залуршч  чидлнь  батрна.

                                                  Өргн теегин ahуд

                                                  Өврмҗ балһсм дүркл.

                                                  Хальмг Республикин  хотлан

                                                  Холд соңсхҗ һатл.

Шүлгч  эңкр һазран магтҗ, буульҗ бичнә. Хальмг тег Куукан Анатолин төрсн, өссн -  боссн һазр. Эн төрсн һазртан бичәч йир дурта бәәснь иим шүлгәс медгднә.

Тег эңдән  налана,

                                                    Тегшрҗ һазр көкрнә,

                                                    Теңгрт үүлн өөмнә

                                                    Тенд элә цервнә.

                                                     Төрсн болһн заята,

                                                     Тег ээҗ элктә,

                                                     Бооҗад өсдг авгта,

                                                     Болвсрад оддг авъяста…

Куукан Анатолин шүлгләнд мана теегин болн хальмг әмтнә хүврлтнь сәәнәр үзүлгдсмн. Энүнә бичсн тоотнь умшачнрт  омг, зөрмг, чидвр өгнә. Төрскн һазр күүнд йир эңкр болдг. Төрсн һазр - усан мартхмн биш. Эврә һазртан эзн болад, ээҗ - ааван күндләд, төрскндән туста болхмн - гисн уха - тоолвран Куукан Анатоль маднд, сурһульчнрт медүлнә. Насни туршарт дамшлтан дорас өсҗ йовх баһчудтан белгләд, сүв - селвгән күргҗ медүләд, эврәннь җирһләрн олнд үлгүр болҗ йовсн күн - Куукан Анатоль бәәсмн. Эн хальмг литературт эврә шишлң орман эзлсмн. Энүнә үүдәсн зокъялмуд бичкдүдин герт,  школд болн ах сурһульд олзлгдҗ чинрәнь кезәдчн геешго, билршго, ач-тусан күргәд йовх гиҗ сангдна.

Олзлгдсн литератур

1. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. Бичәчнрин туск үг. Очеркс. Элст 2007.

2. Джимгиров М.Э., Ользеева С.З. Төрскн литератур. Хальмг дегтр һарһач.  Хрестомать. 1995.

3. Куукан Анатолин үүдәврмүд:

• «Санан» шүлг.
• «Ноолданд төлҗлһн» түүк.
• «Тахшлһн» түүк.
• «Ээҗин йөрәл» келвр.
• «Зүүдн» келвр.
• «Зун» шүлг.
• «Теегм» шүлг.
• «Дегтр» шүлг.
• «Нарн мандлна» шүлг.
• «Залу баһ насн» шүлг.
• Ахр шүлгүд.

4. Куукан Анатолин орс келәр бичсн шүлгүд:

• «Юный город».
• «Желание».
• «Весна».
•  «Моей степи».

1. Убушаева Кристина Александровна
2. Бадмаева Нина Ильинична
3. Тема: Куукан Анатолин 85 – җилин өөнд нерәдгдсн реферат.

«Бичәчин билршго билгин хаалһар»

4. 11 «а» класс
5. МОУ ГСОШ № 3, Городовиковский район
6. п.Бурул, ул.Северная, д.12, Индекс – 359050

ИНН 080101338083

Страховое свидетельство № 125-751-501-46

Данные паспорта – 8506 340878

Выдан Отделом Внутренних Дел Городовиковского района Республики Калмыкия

Дата выдачи: 12.12.2006г.

Дата рождения: 3.12.1992г.