Илеткел «З.К. Серен-оолдун шулук чогаалдарында эр кижинин овур-хевирин коргускени»
статья по литературе на тему

Тыва Республиканын Чоон-Хемчик кожууннун

тыва дыл болгаш чогаал башкыларынын

«З.К. Серен-оолдун чогаадыкчы ажыл-ижи» деп конференциязы

Илеткел

«З.К. Серен-оолдун шулук чогаалдарында

 эр кижинин овур-хевирин коргускени»

                                                                          Чыргакы ортумак школазынын

                                                                    тыва дыл, чогаал башкызы

                                                                          Ооржак Онермаа Кара-ооловна

Чыргакы

Эр кижинин овур-хевирин

Зоя Кууларовна Серен-оолдун шулуктеринде коргускени.

    Каас-коя состер дилевейн, хой метафора, нарын сос каттыжыышкыннары-даа ажыглавайн бижиттинген  шулуктер турар. Олар бодуун ышкаш сагындырар, а номчуптарга, кижинин сеткилин доюлдуруп, хой-хой бодалдарны, кузелдерни тывылдырар. Шулуктер чымчак, хоюг ураны-биле ырыга домей. Оон соонда кижинин сагыжынга бир-ле элдептиг болгаш нарын эвес, чоок болгаш таныттынмас аялга бооп чоруур. Бо одуруглар шулук бижип чоруур тыва дыл болгаш чогаал башкызы Зоя Кууларовна Серен-оолдун шулук чогаалдарынга база хамааржы бээр.

    Башкынын кезек шулуктеринге хамаарыштыр номчукчу кижинин омунээзинден унген бодалдарым-биле улежикседим.

    Бижиттинген шулуктернин тематиказы янзы-буру. Ында монге ынакшыл, Ие, Чер, бутпээн ынакшыл, торээн дылынын салым-чолу дээш оон-даа оске.

Бо-ла бугу темаларнын аразындан мээн сеткилимге онза чоок, эскергеним-биле Башкынын хой удаа эглип кээп бижээни бир кол тема бар. Ол болза эр кижинин,хундуткелдиг ада кижинин овур-хевири болур.

    Ава дугайында бижиттинген чогаалдар кайы ковей. А ада кижинин дугайында мактап-даа, сойгалап-даа бижээн чогаалдар эвээш, санныг деп болур. Зоя Кууларовнаны тыва эр кижинин, аданын овур-хевирин бодунун шулуктеринде четче, тода илередип шыдапкан дизе частырыг болбас. Ону дараазында чижектерден коруп болур.

Эр кижинин эрикпес сеткилин, амыдыралда чуткулдуун дараазында шулуктерде тода коргускен.

«Адаларга» деп шулукте автор тыва чоннун утка синген чугаазын сагындырып турар. Оон кол утказы: оол кижи иези дээш олур тынын харамнанмас «Мен-даа канчаар, авам-на эки чорза» деп бодаар. Шулукте маадырлар — эр кижилер. Олар ог-буленин ээлери, кады чурттаан эжинин шынчы эштери болуп турар. Олар:

                                  Кады чурттаан эжи кысты чассыдып

                                  Оглум, кызым чолуг омак иези дээш,

                                  Одун салып, суун суглап азыраарлар,

                                  Ажы-толду доруктурар эргимим дээш,

Ажын-чемин кылып берип хундулээрлер.

Ынчангаш автор:

                                   Тайга, сынга, арга-дашка каяа-даа-ла

                                   Даржылбайн, аар чуъгун чуктеп чоруур

                                   Амыдырал чоленгиижи, баганазы

                                   Ажыл-ишчи адаларны алгаалынар — деп кыйгырып турар.

«Боданыылы» деп шулукте тоожукчу маадырнын ашаа — оонун ээзи ажык сеткилдиг, бодуун, «ажы-толун азыражып, ажыл-ижин кылып чоруур, бажынынга олурганда,  балдыр сыкпас, кежээ» болуп турар. Тоожукчу кыс маадыр:

                                 ...Хары догээн оору-биле

                                  Кады чыглып хоорежирге,

                                  Ашактарын чула бактааш,

                                  Алыс бодун мактаар — болган.

Ынчангаш бот дугайты туннел ундуруп турар:

                                 Ал-ла боду ажык, бодуун

                                 Алган ашаам бактавас мен.

                                 Ынчалза-даа: Боду орда мактавас мен

                                 Бодавыже менээргенир» -деп айыылзынып турар.

База эш-оорун кыйгырып турар:

                                Эки-бакты денге коруп,

                                Эдеришкен оовус ээзин

                                Хайыра чок соглеп орбайн,

                                Кады эптиг чурттаалынар

   Эр кижинин овур-хевирин улам тода, долу, адаарганчыг, идеалдыг кылдыр «Тывынгыр бооп чурттаал, сарыым» деп шулуунде коргускен. Ада кижи бо шулукте моге, кудер сынныг, кезээде оорушкулуг, ховар кежээ, холу чемзиг, арбас аът дег ажыл-ишчи кижи бооп турар. Ол байырлалар уезинде тортту салып хундулей бээр, ногааларны остургеш, дузаар, арга киргеш, моогулеп , каттап эккээр.анаа-ла кууседикчи эвес, кады чурттап олурар эжин кээргеп:

                          Хунзедир-даа ажылдааштын могап, турбас,

                          кужун черле хамананмас эргимим дээр.

                          ...Хулумзуруу чайнап чоруур чаражым — дээр.

    Бо шулукте эр кижи огнун херээжен ээзи-биле ден эргелиг, ог-буленин планнаашкынын кады чорудуп, «тогерикти чарыжып», «кассалажып» турар.Чажыт эвес, Тывада, бистин кодээ суурларвывста чамдык эр улус акша бажын билбес, анаа дегбес, харын-даа коргар. Тоожукчу маадыр ховар кежээ, холу чемзиг оонун ээзинин «кожуунунда ады-сураа унмээн» деп хомудаксап турар. Оон ангыда чаш уругларын ап, хаван-дагаазын база чемгерип четтигип турарын унелеп бижээн.

     Бо-ла бугу макталдын артында арай мунгаргай хоон илереп турар. Ол чул дизе,  бистин чуртувуста ажыл чоктарнын саны кызырылбайн, улам-на ковудеп олурар. Чамдык  шыырак эр улус ажыл чогундан, хостуг уези ковей болганындан арага-таакпыже сундугуп, кижи мозузун чидирип чоруурлар. А ог-булелиг эр улус ажы-толу, аал оранынга чымыштыг ажылынга чардыгып, кадыы-даа эки, сагыш-сеткили чиик, сергек чоруур.

     Устунде шулуктерде эр кижи таарымчалыг маадыр болуп турар болза, дараазында «Чаражынга ынакшыва» деп шулукте маадыр улустун «Чыланнын шокары -  даштында, кижинин шокары — иштинде» дижири ышкаш «дашты чайырлыг» кижи болуп турар.Ол -  кыс уругларга чечен состуг чагаажыгашка чангыс эвес удаа ынакшылын илередип четтигип турар шериг оолак. Оон хевир-сыны шевергин, ынчалза-даа турум эвес, халымак.  Оолдун аажы-чаны багай деп ажыы-биле сумелээн кижинин чагыын эдергеш, шулуктун маадыры кыс ону тоовайн барган.

    Устунде чогаал-биле хооннеш база бир шулук бар. Оон ады - «Сеткилдин хомудалы». Шулуктун маадыры-аныяк оол дээш хой кыстар ыызын токкен, сеткилинде хомудалын шыгжап арткан. Ол - аныяандан арагага сундулуг, ажыл-ишке хандыкшыл чок, шынчы эвес, чайгылчак — тергиин багай маадыр болуп турар.А оон кады чурттаан эжи ава, ачазынын чагыын тооп корбейн, ажы-толдуг болу бергеш, эжинин  аажы-чанын эдип аар дээш идегеп, алыс боду кызымаан коргуссе, ала чайгаар боданы бээр боор деп бузурээн.  Шыдажып, бузуреп чурттаарга-даа,  ол эжи бузурелин шынзытпаан. Ам кээп хомудап, аксын туттунуп чоруур. Эрткен уезин сактып, озу, баары ажыш кылдыр саргып чоруур. Чуге? Чуге дээрге миннип турар:

                          Эглип келбес чалыы шаамнын частырыын ам

                          Эдип алыр арга чогун билип ор мен.

                          Чангыс катап кады чурттаар эжин кижи

                          Чазыг чокка шилип аарын кузээр-дир мен.

  Уенин тевии-биле амгы уенин аныяктарынын, ылангыя оолдарнын дыл-домаанын, аажы-чанынын оскерлип, хой-ниити черинге улегер чок алдынып, каракка чаржынчыг, чоокка чованчыг болу бээри хоочун башкывысты дувуредип чоруурун оон бижээни «Тыва дылды бокталдырбаал» деп шулуунден коруп болур. Ында аныяк оолдар:

                        ...Авазынын торуп берген чараш караан

                           Артында-ла саарзык кылдыр дуглап алган.

                           Чувурунун хончуларын кызар-ооктээш,

                           Чулгуп албаан идиктерин шидип кетпээн.

База ...боле-хаара ийи холду ченче суккаш

        Хону сынын кырганнарзыг кудуйтупкен» чоргулаарлар.

Оларнын кылган ажылы-ла бо: орайга дээр видеофильм коор, аъш-чем кылып чиир хамаанчок,  белен чувеже халыыр, улустан диленир. Культуразынын деннели эмин эртир куду, ынчалза-даа туразы, хонну улуг. Дыл-домаанда -  жаргон состер, оозун сайзырангай кижинин сагыыр чуулу деп санаар. Эш-оорунун аразынга жаргон состерни ажыглавайн канчаар. Ынчалза-даа олар кызыгаарлыг ажыглаттынар состер болганда, хой-ниити черинге ажыглавайн,дыл-домаан эдип-чазап чорааны эки деп бодалды башкы илереткен:

                               Тыва дылды бокталдырып чорбаалынар

                               Тынып чоруур агаар ышкаш арыглаалы.

    «Чараш-оолга дужарымга» деп шулукте эр кижинин уеге, амыдырал байдалынга чагыртып,  эрге-дужаалга хандыкшып, эрткен чуртталгазын тооп корбес, сынзыг кижи апарганын коргускен. Чалыы шаанда душтуу чораан кижиге маадыр таваржы бергеш, эскерип коорге:

                          «...Чойган ышкаш хону сыны

                             Кырганнарзыг кудуйзе-даа,

                             Чодураа дег карактарда

                             Кыпкан оттар биеэ хевээр» болган.

   Эрги душтуунга таваржы бергеш, будуу идегели оттуп, чалыы уезинин отчугажы кыва бер чазар:

                             Оскерилбээн сеткилимден

                             Оорушкумну соглекседим.

                             Ынакшылдын ыры-шулуун

                            Ындынналдыр ырлаксадым.

                           ...Эглип келбес уевисти

                            Эргий бодап сагындырдым.

   Ынчалза-даа «Ынанганнын бажын ыт чиген» дээни ышкаш манавааны оскерилгени тоожукчу билип каар:

                         ...Холчунумнун аажы-чаны

                           козулдур-ле оскерилген.

                           Албан-дужаал улгаткаштын

                           Алыс боду сынзый берген.

                           Дуза дилээр бодаан бодум

                           Дужумда-ла човай бердим.

Ынчангаш ол туннелди кылыр:

                          Чалыы шаамда душчуп чораан

                          Чараш-оол-даа кеди чок-тур.

                          Эвээш-биче малын малдаан

                          Элдеп-оол-ла кедилиг боор.

Туннел:  Ынчангаш хоочун башкы Зоя Кууларовна Серен-оол кижинин, ылангыя эр кижинин сагыш-сеткилин, овур-хевирин бугу талазындан шын  кылдыр коргузуп шыдаан улуг дуржулгалыг чогаалчы,  ава, эр кижинин бузурелдиг чоленгиижи деп санап болур.