Семья- как основная среда воспитания (статья на тувинском языке)
статья по теме

Кижизидилге ог-буледен эгелээр.

                Ниитилел  хогжулдезинге кижизидилгенин улуг салдарлыын болгаш ужур- дузазын бедии-биле унелевишаан, В.И.Ленин кижизидилгени « Монге, эргежок  чугула болук» деп онзалаан.

              Кижи бурузу ыяап-ла бир кижинин толу бооп торуттунгеш, оон соонда адазы азы иези, кырган-ачазы азы кырган- авазы болуп, кижизидикчи ужур-дузалыг, хундулуг хулээлгелерни кууседир. Оскээр чугаалаарга, баштай кижизиттирер, а чоорту боду кижизидикчи болу бээр. «Улуг кижилер, ада-иелер уругларны ооредип кижизитпес, куш-ажылга чанчыктырбас, амыдыралга белеткевес болза, ниитилел чугле сайзыравайн баар эвес харын-даа буурап дужуп болур.      

    Ынчалзажок  чаш салгалды хевирлээри, бир-ле дугаарында, ток кээп душкен оран-савазындан, баштайгы ыызын дыннаан уязындан, ааттынган кавайындан, аактыг-кээктиг, кандыг-даа бол, эге базымын алыр болгай. Кижи болуру чажындан дээри-ле чоп. Чаш тол кавайга чыдырда-ла, оон салым-чолунче сагыш салыр. Чаш толге ада-иезинин хамаарылгазы, харыысалгазындан улуг ууле будер, келир уенин хамаатызы хевирлеттинер. Кижизидилге ажылы ог-буледен эгелээр дижири шын.      

     Уругларнын ог-булеге кижизидилгези – куруне ужур-дузалыг айтырыг. Бичии чаштарнын ооредилге-кижизидилгези ог-булеге уругларны культурлуг аажы-чанга кижизидеринднен эн-не улуг хамаарылгалыг болурун онзалап демдеглекседим.

      Бо дугайын ада-ие бурузу эки билип, боттарынын уруг-дарыынын келир уези дээш хун бурунун бугу талалыг сагыш салыышкынын кылган турар ужурлуг. Ынчалза-даа чамдык ог-булелерде уругларнын кижизидилгезин чангыс талалай коор чоруктар бар. Уругнун идик-хеви   четчир, аьш-чеми эки болза, ажырбас кылдыр бодаары           шын эвес.      «Мээн оглум чурум урээн, кичээлин кылбаан, озалдап кээр дээрин ургулчу дыннаар кижи-дир мен. Кижизидер дээр силер. Менде кижизидикчи тускай эртем чок тур. Башкылары, школа чуну кылып турар чувел. Мээн херээм идик-хеп,аьш-чем, ооредилге херекселдери-биле хандырары-дыр» деп чарбыттынып келирлери база бар.

       Ындыг чаннаашкынга  кым-даа чопшээрешпес. Уруунун азы оглунун кижизидилгези дээш ада-иенин харыысалгазын кым-даа солуп шыдавас. Кичээлге олуржурун дилээрге, ажылы кончуг, чайы чок болу бээр. Оглу азы уруу школадан ыглап алган келирге , буруулуг, буруу чок-даа болза, школада чедип келген, чугула ажылын уттуп алган, башкылар-биле маргышкан-даа турарлар бар.

   Оореникчилернин бугу талалыг кижизидилгезинче башкынын сагыш салыры чоп. Ындыг болганда, башкы биле ада-иенин аразында бот-боттарын билчип, дузалажыры негеттинип келир.

   Чамдык ада-иелер толеп чок чоруун, уругларга багай салдарын чедирери база бар. Уруг-дарыы дыннап орда-ла алгыжыр, эки-бак соглежир, сеткилинге таарышпаан кижилерни бактап, эпчок состер соглеп олургулаар. Уругну хоректеп, хол чедип, ону дорамчылаары кижизиделгеге ажыктыг эвес, харын-хоралыг болур. Уругну эттеп-эриидеп, хемчег алыры багай херек-тир. Коргуушкуннун  уржуундан чугле кортук , чашпаа, ожегээр багай чувелер кылыр чоруктап тыптып кээр.

   Кузун биргиклассчыны  бистин делгем чуртувустун бугу-ле булуннарында  школага оорушкулуг хулээп алыр болгай. Уруглар кылайтыр баскан чаа формалыг, ак фартуктарлыг, чаа ооредилге  херекселдерин чурумнуг суп алган портфельдерин  туткулаан, холдарында чечектерлиг школага келирлер. Оларны арыг –силиг кылдыр септеттинип, дериттинген школазы, клазы уткуп алыр.

   Элээн уе эрткенде, ол-ла чуулдернин оскерли бээри н эскерип каар бис. Чаа садып алган номнарын даштатпайн, хирлендирип, онаалга кылган кыдыраажын бажынында каап алганын мегелеп, кичээлдерни чылдагаан чок узуп, кичээлден чалгаарааш, дезип эгелээр. Ону башкы эскерип кааш, оореникчиге сагындырыгны берип, ада-иелерге дыннадып турар болгай.

   Болу берген чоруктун чылдагааны ада-иелерде деп дорт чугаалап болур. Ог-булезинге олар база ынчаар чанчыгып каарлар. Хойленин  чуп алыр болгаш, уттупкан боор. Албан чугган турарын негевеске, хунден хунче, шактан шакче узамдыгар.

   Уругну эде кижизидери-эге кижизидилгеден нарын болур.

   Ада-иенин хыналдазы шынгыы болгаш доктаамал болган тудумна  уругларны чурумга чанчылдырары дурген. Бистер салгалывыс езулуг кижилер кылдыр келир уеде  озерин кузеп тургаш, боттарывыска  негелдевисти улгатырары база чугула.

   Уруглар кижизидилгезинге  хамыктын мурнунда салгаашкын, ада-иени болгаш черле чоок доргул-торелдерни дозээри улуг салдарлыг дээрзин улусчу педагогика илереткен. «Ада-иези  кандыг болурул , ажы-толу ындыг болур» дээн улугур домак ону улам бадыткап турар. Бичии уруглар ада-иезинден чамдык шынарларны,  ажыл-ишчи мергежилдерни, ччанчылдарны, аажы-чанны дозеп, салгап ап болур.

   Уругну чажындан тура куш ажылга чанчытырары чугула. Баштай оларнын хире-шаа-биле кылып шыдаптар ажылдарын, а чоорту уруг оскен тудум ажылды нарынчыдып болур. Уругларнын чалгаа чоруу эш оорунден база салдарлыг бооп тыптып болур.

   Уругларнын дем чок болуру, бот-ботарынын уезин шын организастап шыдавазы, шевергин эвези база бир багай чанчылдар болур.

   Уруглар хун чурумун шын сагыыр болза, оларнын ооредилгеге-даа, куш-ажылга-даа, дыштанырынга-даа уези четчир. Хун чуруму уругларнын уезин камнаарынга, ажылжы шын планап билиринге ооредир.

   Мозу-шынар кижизидилгезинге ог-буленин, ада-иенин ролью улуг. Кандыг-даа кижи бир-ле багай чанчылдыг кылдыр торрутунуп келбес.

   Бичии кижилер улгадып келгеш, кудумчуга , садыгга, оске-даа хой-ниити черлеринге чамдык толеп чок кижилернин багай аажы-чанын, харын-даа уулгедиглерни коруп, дыннап турар апаарлар.