Норматив документлар
материал на тему

Опубликовано 09.10.2015 - 17:00 - Сабитова Ания Фархатовна

"Кәгазь бар нәрсәгә дә түзә". (Цицерон)

Скачать:

Вложение	Размер
санитарно-эпидемиологическое требования для школ	351.7 КБ
Закон Республики Татарстан "Об образовании"	97 КБ
программа 5-9 класс татар теле	95 КБ
программа 10-11 класс татар теле	101 КБ
программа әдәбият 10-11 класс	132.5 КБ
татар мәктәпләре өчен татар теленнән дәүләт стандарты	258.5 КБ
профессиональный стандарт учителя	164 КБ
5 нче сыйныф өчен татар әдәбияты буенча эш программасы(методичка)	938.16 КБ
5 нче сыйныф өчен татар теле буенча эш программасы(методичка)	2.16 МБ
декларация прав ребёнка	154.63 КБ
Әдәбияттан методик тәкъдимнәр	972.22 КБ

Предварительный просмотр:

Закон Республики Татарстан "Об образовании"

Под образованием понимается целенаправленный процесс обучения и воспитания в интересах личности, общества и государства, сопровождающийся констатацией достижения гражданином определенных образовательных уровней, что подтверждается соответствующим документом об образовании.
Уровень образования, воспитания и культуры личности обеспечивается совместными усилиями государства, семьи, общественных объединений и самой личности.

Раздел I. Общие положения

Статья 1. Государственная политика в области образования

Республика Татарстан провозглашает сферу образования приоритетной. Организационной основой государственной политики Республики Татарстан в области образования является Комплексная государственная программа развития образования, утверждаемая Государственным Советом Республики Татарстан. Комплексная государственная программа разрабатывается и корректируется на конкурсной основе. Конкурс объявляется Кабинетом Министров Республики Татарстан.

Статья 2. Законодательство Республики Татарстан об образовании

1. Законодательство Республики Татарстан об образовании включает Конституцию Республики Татарстан, настоящий Закон и другие нормативные правовые акты, действующие на территории Республики Татарстан.
2. Задачами законодательства Республики Татарстан в области образования являются:
- обеспечение и защита конституционного права граждан Республики Татарстан на образование;
- создание правовых гарантий для свободного функционирования и развития системы образования в Республике Татарстан;
- определение прав, обязанностей, полномочий и ответственности физических и юридических лиц в области образования;
- разграничение компетенции в области образования между органами государственной власти и управления различных уровней;
- определение принципов государственной политики в области образования.
3. Юридические и физические лица, нарушившие законодательство Республики Татарстан об образовании, несут ответственность в порядке, установленном законодательством.

Статья 3. Право граждан на образование

1. В соответствии с Конституцией Республики Татарстан граждане Республики Татарстан имеют право на получение образования независимо от национальности, языка, пола, возраста, состояния здоровья, социального и имущественного положения, места жительства, отношения к религии, партийной принадлежности и иных обстоятельств. Ограничения прав граждан на профессиональное образование по признакам пола, возраста, состояния здоровья, наличия судимости могут быть установлены только в соответствии с законом.
2. Право граждан на образование обеспечивается государством путем создания системы образования в Республике Татарстан и социально-экономических условий для получения образования.
3. В целях реализации права на образование граждан, нуждающихся в социальной защите и помощи, государство полностью или частично несет расходы на их содержание в период получения ими образования. Категории граждан, которым оказывается данная помощь, ее формы, размеры и источники устанавливаются законодательством.
4. Граждане Республики Татарстан имеют право освоить курс образовательного учреждения в форме самообразования, сдать экзамены экстерном и получить документ о соответствующем образовании и (или) квалификации.
5. Граждане Республики Татарстан имеют право на получение бесплатного среднего общего, начального и среднего профессионального образования и на конкурсной основе бесплатного высшего профессионального образования во всех государственных образовательных учреждениях и образовательных учреждениях местного самоуправления в пределах государственных образовательных стандартов, если образование данного уровня гражданин получает впервые.
Затраты на обучение граждан в платных негосударственных образовательных учреждениях, имеющих государственную аккредитацию и реализующих образовательные программы общего образования, возмещаются гражданину государством в размерах, определяемых государственными нормативами затрат на обучение граждан в государственном образовательном учреждении соответствующего типа и вида.
6. Вне конкурса при условии успешной сдачи вступительных экзаменов в государственные образовательные учреждения среднего профессионального и высшего профессионального образования принимаются дети-сироты и дети, оставшиеся без попечения родителей, а также инвалиды I и II групп, которым согласно заключению врачебно-трудовой комиссии не противопоказано обучение в соответствующих образовательных учреждениях.
7. Государство оказывает содействие в получении образования сверх государственного образовательного стандарта гражданам, проявляющим способности к обучению, включая обучение за рубежом. Граждане имеют право на получение специальных государственных стипендий в порядке, устанавливаемом законодательством.
8. Выпускники государственных и негосударственных образовательных учреждений имеют равные права при приеме в образовательные учреждения следующего уровня обучения.
9. Гражданам других государств предоставляется право на получение образования в образовательных учреждениях Республики Татарстан в соответствии с международными договорами Российской Федерации и Республики Татарстан.

Статья 4. Основные принципы государственной политики в области образования

Основными принципами государственной политики в области образования являются:
1. Гуманистический, народно-национальный характер образования, приоритет общечеловеческих ценностей, жизни и здоровья человека, свободного развития личности.
2. Общедоступность и бесплатность образования в пределах государственного стандарта и в порядке, установленном настоящим Законом.
3. Единство обучения и воспитания, сотрудничество школы, дошкольного учреждения, семьи, общественных объединений, трудовых коллективов в воспитании детей и молодежи.
4. Связь обучения с жизнью и национальными культурными традициями.
5. Научный, светский характер государственной системы образования.
6. Единство системы образования, непрерывность, последовательность и преемственность образования во всех типах образовательных учреждений.
7. Свобода выбора языка обучения и право на обучение в школе на родном языке.
8. Демократический государственно-общественный характер управления образованием. Автономность образовательных учреждений.
9. Независимость государственных образовательных учреждений от идеологических установок и решений партий, религиозных и иных общественных объединений.

Статья 5. Национальные образовательные учреждения

Деятельность национальных образовательных учреждений направлена на возрождение национального самосознания личности, исходя из приоритета общечеловеческих ценностей. В национальных образовательных учреждениях обучение и воспитание проводятся на основе концепции развития образования в Республике Татарстан. Образование в национальных образовательных учреждениях соответствует государственным образовательным стандартам Республики Татарстан.

Статья 6. Язык (языки) обучения

1. Граждане Республики Татарстан имеют право на обучение на татарском или русском языках, а также на обучение в школе на родном языке.
2. Татарский и русский языки, как государственные языки Республики Татарстан, изучаются в учреждениях дошкольного, общего, начального и среднего профессионального образования в равных объемах.
3. В целях обеспечения качественной подготовки и переподготовки специалистов соответствующих профессий преподавание в учреждениях высшего и среднего профессионального образования ведется на государственных языках Республики Татарстан, а также на иностранных.
4. Кабинет Министров Республики Татарстан в соответствии с международными договорами и соглашениями с субъектами Российской Федерации оказывает содействие в получении необходимого образования на родном языке лицам татарской национальности, проживающим вне территории Республики Татарстан.

Статья 7. Государственные образовательные стандарты

1. В Республике Татарстан устанавливаются государственные образовательные стандарты, включающие федеральный и национально-региональный компоненты, определяющие базовые требования к каждой ступени обучения и воспитания в общеобразовательных учреждениях (дошкольного, начального общего, основного общего (неполного среднего), среднего (полного) общего и профессионального образования), максимальный объем учебно-трудовой нагрузки обучающихся, воспитанников, обязательный минимум содержания образовательных программ.
2. Наряду с обязательным минимумом содержания образовательных программ вводятся вариативные программы, учебники и учебные пособия, отвечающие потребностям и интересам обучающихся, воспитанников.
3. При реализации образовательных программ для обучающихся, воспитанников с отклонениями в развитии устанавливаются специальные (коррекционные) государственные образовательные стандарты.
4. Национально-региональные компоненты государственных образовательных стандартов утверждаются Государственным Советом Республики Татарстан по представлению Кабинета Министров Республики Татарстан.
5. Национально-региональные компоненты государственных образовательных стандартов разрабатываются на конкурсной основе не реже одного раза в десять лет в порядке, определяемом Кабинетом Министров Республики Татарстан.

Раздел II. Система образования в Республике Татарстан

Статья 8. Понятие системы образования

1. Система образования в Республике Татарстан представляет совокупность преемственных образовательных программ различного уровня, сеть государственных и негосударственных общеобразовательных, профессиональных и других образовательных учреждений, органов государственного управления образованием и подведомственных им предприятий, учреждений и организаций.

Статья 9. Форма получения образования

1. С учетом потребностей и возможностей личности образовательные программы осваиваются в следующих формах: в образовательном учреждении - в форме очной, очно-заочной (вечерней), заочной; в форме семейного образования, самообразования, экстерната. Допускается сочетание различных форм получения образования.
2. Независимо от формы получения образования в рамках образовательной программы действует единый государственный образовательный стандарт.
3. Кабинетом Министров Республики Татарстан устанавливается перечень профессий и специальностей, получение которых в форме очно-заочной (вечерней), заочной и в форме экстерната не допускается.

Статья 10. Образовательные программы

1. В Республике Татарстан реализуются образовательные программы, которые подразделяются на:
а) общеобразовательные (основные, дополнительные);
б) профессиональные (основные, дополнительные).
2. Общеобразовательные программы решают задачи формирования общей культуры личности, адаптации личности к жизни в обществе, создания условий для осознанного выбора и освоения профессиональных образовательных программ.
3. К общеобразовательным относятся программы:
а) дошкольного образования;
б) начального общего образования;
в) основного общего (неполного среднего) образования;
г) среднего (полного) общего образования.
4. Профессиональные образовательные программы обеспечивают последовательный рост профессионального и общеобразовательного уровня, подготовку специалистов соответствующей квалификации. К профессиональным относятся программы:
а) начального профессионального образования;
б) среднего профессионального образования;
в) высшего профессионального образования;
г) послевузовского профессионального образования (ординатура, адъюнктура, аспирантура и другие).
5. Обязательный минимум содержания каждой основной общеобразовательной программы или основной профессиональной образовательной программы (по конкретной профессии, специальности) устанавливается соответствующим государственным образовательным стандартом.
6. За пределами государственных образовательных стандартов на всех уровнях могут иметь место дополнительные общеобразовательные и (или) профессиональные образовательные программы.
7. Нормативные сроки освоения основных образовательных программ в государственных образовательных учреждениях и образовательных учреждениях местного самоуправления определяются настоящим Законом и (или) типовыми положениями об образовательных учреждениях соответствующих типов и видов.

Статья 13. Образовательные учреждения

1. Образовательным является учреждение, осуществляющее образовательный процесс через реализацию одной или нескольких образовательных программ и (или) обеспечивающее содержание и воспитание обучающихся, воспитанников.
2. К образовательным учреждениям относятся учреждения следующих типов:
- дошкольные;
- общеобразовательные (начального общего, основного общего (неполного среднего), среднего (полного) общего образования);
- учреждения начального профессионального, среднего профессионального, высшего профессионального и послевузовского профессионального образования;
- учреждения дополнительного образования для взрослых;
- специальные (коррекционные) для обучающихся, воспитанников с отклонениями в развитии:
- учреждения дополнительного образования для детей:
- учреждения для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей;
- другие учреждения, осуществляющие образовательный процесс.
3. Образовательные учреждения по своим организационно-правовым формам могут быть государственными (республиканскими и коммунальными), местного самоуправления и негосударственными (частными, учреждениями общественных и религиозных организаций (объединений).
4. Действие законодательства Республики Татарстан в области образования распространяется на все образовательные учреждения на территории Республики Татарстан независимо от их организационно-правовой формы.
5. Образовательное учреждение является юридическим лицом.
6. Деятельность государственных образовательных учреждений и образовательных учреждений местного самоуправления регулируется типовыми положениями о соответствующих типах и видах образовательных учреждений, утверждаемыми Кабинетом Министров Республики Татарстан, и разработанными на их основе уставами этих образовательных учреждений. Для негосударственных образовательных учреждений типовые
положения выполняют функции примерных.
7. Образовательные учреждения вправе образовывать ассоциации, союзы и иные образовательные объединения, в том числе с участием предприятий, учреждений и организаций. Порядок регистрации и деятельности указанных образовательных объединений устанавливается законодательством.
8. Права и обязанности учреждений дополнительного образования, предусмотренные законодательством, распространяются и на общественные объединения, основной уставной целые которых является образовательная деятельность, только в части реализации ими дополнительных образовательных программ.
9. Статус образовательного учреждения (тип и вид образовательного учреждения, определяемые в соответствии с уровнем и направленностью реализуемых образовательных программ) определяется учредителем.

Статья 17. Дошкольное образование

1. Родители или лица, их заменяющие, являются первыми педагогами. Они обязаны заложить основы физического, нравственного h интеллектуального развития личности ребенка, прививать любовь к родному языку и обучать ему.
2. Дошкольные образовательные учреждения оказывают помощь семье по созданию условий для воспитания детей дошкольного возраста, охраны и укрепления их здоровья, осуществления коррекции недостатков развития детей.
3. Государство гарантирует финансовую и материальную поддержку в воспитании детей раннего детского возраста, обеспечивает доступность образовательных услуг дошкольного образовательного учреждения для всех слоев населения.
4. Отношения между дошкольным образовательным учреждением и родителями (законными представителями) регулируются договором между ними, который не может ограничивать установленные законом права сторон.
5. Местные органы государственного управления образованием организуют и координируют методическую, диагностическую и консультативную помощь семьям, воспитывающим детей дошкольного возраста на дому.

Статья 18. Общее образование

1. Общее образование является основным звеном системы образования и предоставляет всем гражданам равные возможности для получения и продолжения образования в соответствии с призванием, интересами и способностями каждого.
2. Общее образование включает три ступени: начальное общее, основное общее (неполное среднее), среднее
(полное) общее образование. Возраст, с которого допускается прием граждан, и продолжительность обучения на каждой ступени образования определяются уставом образовательного учреждения.
3. Основное общее (неполное среднее) образование и государственная (итоговая) аттестация являются обязательными.
4. Требование обязательности основного общего образования применительно к конкретному обучающемуся сохраняет силу до достижения им возраста пятнадцати лет, если соответствующее образование не было получено обучающимся ранее.
5. Порядок приема в государственные образовательные учреждения на ступени начального общего, основного общего (неполного среднего), среднего (полного) общего образования устанавливает учредитель, обеспечивающий прием всех граждан, которые проживают на данной территории и имеют право на получение образования соответствующего уровня. В образовательных учреждениях с образовательной программой повышенной сложности прием на первую ступень может осуществляться на конкурсной основе с учетом заключения медико-педагогической комиссии.
6. Получение основного общего (неполного среднего) образования в общеобразовательном учреждении по очной форме ограничивается восемнадцатилетним возрастом обучающегося. Для категорий обучающихся, указанных в пунктах 7, 8, 11 статьи 45, предельный возраст получения основного общего (неполного среднего) образования может быть увеличен.
7. По взаимному согласию родителей (законных представителей) и местного органа государственного управления образованием обучающийся, воспитанник, достигший пятнадцатилетнего возраста, может оставить образовательное учреждение до получения им основного общего (неполного среднего) образования.
8. По решению органа управления общеобразовательного учреждения за совершение противоправных действий, грубые и неоднократные нарушения устава образовательного учреждения допускается исключение
из данного образовательного учреждения обучающихся, воспитанников, достигших четырнадцатилетнего возраста. Решение об исключении детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, принимается с согласия органов опеки и попечительства.
Об исключении обучающегося, воспитанника образовательное учреждение обязано в трехдневный срок проинформировать местную администрацию, органы местного самоуправления.
Местная администрация, органы местного самоуправления совместно с родителями (законными представителями) исключенного в месячный срок принимают меры, обеспечивающие его трудоустройство или продолжение обучения в другом образовательном учреждении.

Статья 20. Реализация профессиональных образовательных программ. Профессиональная подготовка

1. Профессиональные образовательные программы, в том числе для обучающихся, воспитанников с отклонениями в развитии и инвалидов, реализуются в образовательных учреждениях профессионального образования, в том числе в специальных (коррекционных) для обучающихся, воспитанников с отклонениями в развитии. Образовательные учреждения профессионального образования, имеющие государственную аккредитацию, реализуют указанные образовательные программы соответствующего уровня в целях подготовки работников квалифицированного труда (рабочих и служащих) и специалистов соответствующего уровня.
2. Наличие любого другого профессионального образования не может служить основанием для отказа в приеме граждан в образовательное учреждение профессионального образования.
3. Профессиональная подготовка может быть получена в образовательных учреждениях начального профессионального образования и других образовательных учреждениях: межшкольных учебных комбинатах, учебно-производственных мастерских, учебных участках (цехах), а также в образовательных подразделениях
организаций, имеющих соответствующие лицензии, и в порядке индивидуальной подготовки у специалистов, прошедших аттестацию и имеющих соответствующие лицензии.
4. Общеобразовательные учреждения по договорам и совместно с предприятиями, учреждениями, организациями могут проводить профессиональную подготовку обучающихся в качестве дополнительных (в том числе платных) образовательных услуг при наличии соответствующей лицензии (разрешения) на указанный вид деятельности. Начальная профессиональная подготовка проводится только с согласия обучающихся и их родителей (законных представителей).

Статья 21. Начальное профессиональное образование

1. Начальное профессиональное образование имеет целью подготовку рабочих кадров. Минимальным образовательным уровнем для получения начального профессионального образования является основное общее (неполное среднее) образование. По отдельным профессиям начальное профессиональное образование может базироваться на среднем (полном) общем образовании. В необходимых случаях государство создает условия для получения профессии лицами, не имеющими основного общего (неполного среднего) образования.
2. Начальное профессиональное образование может быть получено в образовательных учреждениях начального профессионального образования (профессионально-технических и иных училищах данного уровня).
3. Граждане, получающие в государственных образовательных учреждениях начального профессионального образования и образовательных учреждениях местного самоуправления первую профессию, а также обучающиеся по направлению службы занятости, проходят обучение бесплатно.

Статья 22. Среднее профессиональное образование

1. Среднее профессиональное образование имеет целью подготовку специалистов на базе основного общего (неполного среднего), среднего (полного) общего или начального профессионального образования.
2. Среднее профессиональное образование может быть получено в образовательных учреждениях среднего профессионального образования (средних специальных учебных заведениях) или на первой ступени образовательных учреждений высшего профессионального образования.
3. Образовательные учреждения среднего профессионального образования могут реализовывать образовательные программы начального профессионального образования при наличии соответствующей лицензии.
4. Граждане, получающие в государственных образовательных учреждениях среднего профессионального образования и, образовательных учреждениях местного самоуправления первую профессию или специальность, а также обучающиеся по направлению службы занятости, проходят обучение бесплатно.
5. Граждане, имеющие среднее (полное) общее или начальное профессиональное образование соответствующего профиля, получают среднее профессиональное образование по сокращенным ускоренным программам.

Статья 23. Высшее профессиональное образование

1. Высшее профессиональное образование в Республике Татарстан имеет целью подготовку специалистов соответствующего профиля, удовлетворение потребностей личности в углублении и расширении образования на базе среднего (полного) общего и среднего профессионального образования, укрепление экономической и правовой основы Республики Татарстан, развитие национальных культур и традиций.
2. Высшее образование осуществляется в образовательных учреждениях высшего профессионального образования (университетах и других высших учебных заведениях).
3. Лица, имеющие начальное и среднее профессиональное образование соответствующего профиля, могут получать высшее профессиональное образование по сокращенной ускоренной программе.

Статья 24. Послевузовское профессиональное образование

1. Послевузовское профессиональное образование предоставляет гражданам возможность повышения уровня образования, научной, педагогической квалификации на базе высшего профессионального образования.
2. Послевузовское профессиональное образование может быть получено в аспирантуре, ординатуре и адъюнктуре, создаваемых в образовательных учреждениях высшего профессионального образования и научных учреждениях.

Статья 25. Дополнительное профессиональное образование

1. Дополнительное профессиональное образование (повышение квалификации и переподготовка кадров) осуществляется в учреждениях начального среднего и высшего профессионального образования, в институтах повышения квалификации и переподготовки, институтах усовершенствования, на курсах повышения квалификации, в научно-исследовательских учреждениях и иных учреждениях на основании договора между заинтересованными сторонами.
2. Контроль за повышением квалификации и переподготовкой кадров возлагается на руководителей предприятий, учреждений и организаций, а также соответствующие министерства, государственные комитеты и ведомства.
3. Порядок организации деятельности, реорганизации и ликвидации учебных заведений повышения квалификации и переподготовки кадров, а также их филиалов определяется учредителем.

Статья 27. Документы об образовании

1. Образовательное учреждение выдает лицам, прошедшим итоговую аттестацию, документы о соответствующем образовании и (или) квалификации в соответствии с лицензией. Форма документов определяется самим образовательным учреждением. Указанные документы заверяются печатью образовательного учреждения.
2. Образовательные учреждения общего, начального и среднего профессионального образования, имеющие государственную аккредитацию и реализующие общеобразовательные (за исключением дошкольных) и профессиональные образовательные программы, выдают лицам, прошедшим итоговую аттестацию, документы государственного образца о соответствующем уровне образования и (или) квалификации.
3. Документ государственного образца о соответствующем уровне образования и (или) квалификации является необходимым условием для продолжения обучения в государственном образовательном учреждении или образовательном учреждении местного самоуправления последующего уровня образования, если иное не предусмотрено уставом соответствующего образовательного учреждения.
Указанные в документах о начальном профессиональном, среднем профессиональном, высшем профессиональном образовании и (или) квалификации и в документах о послевузовском профессиональном образовании ученые степени дают право их обладателям заниматься профессиональной деятельностью, в том числе занимать должности, для которых в установленном порядке определены обязательные квалификационные требования к соответствующему образовательному цензу.
4. В Республике Татарстан устанавливаются следующие образовательные уровни (образовательные цензы):
1) основное общее (неполное среднее) образование:
2) среднее (полное) общее образование;
3) начальное профессиональное образование;
4) среднее профессиональное образование;
5) высшее профессиональное образование;
6) послевузовское профессиональное образование.
5. Лицам, не завершившим образование данного уровня, выдается справка установленного образца.

Раздел V. Социальная защита образования

Статья 45. Права и социальная защита обучающихся, воспитанников

1. Права и обязанности обучающихся, воспитанников определяются законодательством Республики Татарстан и уставом образовательного учреждения.
2. Обучающиеся, воспитанники всех образовательных учреждений в соответствии с законодательством имеют право на:
- получение образования в соответствии с государственным образовательным стандартом;
- выбор учебного заведения, языка обучения, профиля и форм обучения, индивидуальных программ;
- получение дополнительных образовательных услуг, в том числе платных;
- ускоренный срок обучения, сдачу экзаменов по всем или отдельным предметам экстерном;
- свободное выражение собственных взглядов и убеждений;
- бесплатное пользование научной, учебно-производственной, культурно-спортивной и оздоровительной базой учебно-воспитательного учреждения при проведении мероприятий, предусмотренных учебно-воспитательным процессом;
- участие в научной работе, изобретательской и рационализаторской деятельности, направление за рубеж для учебы, стажировки, участие в конференциях, олимпиадах и других образовательных мероприятиях;
- продолжение образования;
- обжалование в совете учебно-образовательного учреждения действий администрации, преподавателя, унижающих честь и достоинство обучающегося, воспитанника, требование к себе гуманного, справедливого отношения.
3. Обучающихся, воспитанников государственного образовательного учреждения или образовательного учреждения местного самоуправления учредитель в пределах своей компетенции и в соответствии с действующими нормативами обеспечивает стипендиями, местами в общежитиях и интернатах, льготным или бесплатным питанием и проездом на транспорте, иными видами льгот и материальной помощи.
4. Не допускается принуждение обучающихся, воспитанников к вступлению в общественные объединения, а также принудительное привлечение их к деятельности этих объединений и к участию в агитационных кампаниях и политических акциях.
5. Обучающиеся в образовательных учреждениях по очно-заочной (вечерней) и заочной форме, выполняющие учебный план, имеют право на дополнительный оплачиваемый отпуск по месту работы, на сокращенную рабочую неделю и на другие льготы, которые предоставляются в порядке, устанавливаемом законодательством.
6. Обучение и содержание детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в государственных и аккредитованных образовательных учреждениях осуществляется на основе полного государственного обеспечения.
7. Для детей и подростков с отклонениями в умственном и физическом развитии местные органы управления образованием создают специальные (коррекционные) группы, классы, образовательные учреждения, обеспечивающие их воспитание, обучение, лечение, социальную адаптацию и интеграцию в обществе. Направление в них обучающихся, воспитанников этой категории проводится только по заключению психолого-медикопедагогической комиссии с согласия родителей (законных представителей). Финансирование указанных образовательных учреждений осуществляется по нормативам, утверждаемым Кабинетом Министров Республики Татарстан.
8. Для подростков с девиантным (общественно опасным) поведением, достигших одиннадцатилетнего возраста, нуждающихся в особых условиях воспитания и обучения и требующих специального педагогического подхода, создаются специальные учебно-воспитательные учреждения, обеспечивающие их медико-социальную реабилитацию, образование и профессиональную подготовку. Направление учащихся в эти образовательные учреждения осуществляется только по решению суда.
9. Для особо одаренных детей, подростков и молодых людей могут создаваться нетиповые образовательные учреждения. Критерии отбора обучающихся, воспитанников в такого рода образовательные учреждения определяются учредителем и доводятся до сведения общественности. Сверхнормативное финансирование таких образовательных учреждений осуществляется за счет средств учредителя.
10. Обучающиеся, воспитанники гражданских образовательных учреждений имеют право на свободное посещение мероприятий, не предусмотренных учебным планом.
11. Для лиц, содержащихся в исправительных учреждениях, администрацией этих учреждений и органами государственного управления образованием создаются условия для получения основного общего (неполного среднего) и начального профессионального образования, а также самообразования.
12. На обучающихся в негосударственных образовательных учреждениях, имеющих государственную аккредитацию, распространяется право на получение льгот, предусмотренных законодательством для обучающихся в государственных образовательных учреждениях.
13. Граждане, получившие образование в неаккредитованных образовательных учреждениях, в форме семейного образования и самообразования, имеют право на аттестацию в форме экстерната в аккредитованных образовательных учреждениях соответствующего типа.
14. Обучающиеся, воспитанники общеобразовательных школ могут устраиваться на работу в свободное от учебы время в порядке, предусмотренном трудовым законодательством.
15. Привлечение обучающихся, воспитанников гражданских образовательных учреждений без согласия обучающихся, воспитанников и их родителей (законных представителей) к труду, не предусмотренному образовательной программой, запрещается.

Статья 46. Охрана здоровья обучающихся, воспитанников

1. Образовательные учреждения по согласованию с органами здравоохранения создают условия для охраны жизни и здоровья обучающихся, воспитанников.
2. Режим занятий, учебная и трудовая нагрузка обучающихся, воспитанников определяются уставом образовательного учреждения на основе рекомендаций органов государственного управления образованием, согласованных с органами здравоохранения.
3. Ответственность за создание безопасных условий для обучения, охрану труда в процессе учебной производственной деятельности, практики обучающихся, воспитанников возлагается на должностных лиц органов государственного управления образованием, образовательных учреждений, предприятий, учреждений и организаций в соответствии с законодательством.
4. Для детей, нуждающихся в длительном лечении, организуются учебно-оздоровительные учреждения, в том числе санаторного типа. Учебные занятия могут проводиться также в лечебных учреждениях и на дому.
5. Медицинское обслуживание обучающихся, воспитанников образовательного учреждения обеспечивают органы здравоохранения. Образовательное учреждение обязано предоставить помещение с соответствующими условиями для работы медицинского персонала.
6. Организация питания в образовательном учреждении возлагается на местные органы государственного управления, органы местного самоуправления. Инфляционный рост расходов на питание и охрану здоровья обучающихся, воспитанников полностью компенсируется государством.

Статья 47. Права и обязанности родителей (законных представителей) в области образования

1. Родители (законные представители) несовершеннолетних детей до получения последними основного общего (неполного среднего) образования имеют право выбирать формы обучения, образовательные учреждения, требовать уважительного отношения к личности ребенка, защищать законные права и интересы, обжаловать в органы государственной власти и суд действия педагогов, руководителей образовательных учреждений и учредителя, связанных с обучением и воспитанием их детей, и принимать участие в управлении образовательным учреждением.
2. Родители (законные представители) обучающихся, воспитанников имеют право дать им начальное общее, основное общее (неполное среднее) и среднее (полное) общее образование в семье. В этом случае между родителями (законными представителями) и соответствующим органом управления образованием может заключаться договор, определяющий необходимые правовые, экономические и другие условия и обязательства сторон с учетом интересов ребенка, семьи, общества. Ребенок, обучающийся в семье, вправе на любом этапе обучения продолжить обучение в образовательном учреждении при положительной аттестации.
3. Родители (законные представители) обучающихся, воспитанников несут ответственность за их воспитание, получение ими основного общего образования.

Предварительный просмотр:

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

МӘГАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ

Татар телендә гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләре

өчен ана теленнән программа

(5 – 9 нчы сыйныфлар)

Төзүче-авторлары: Г.Р. Галиуллина

М.М. Шәкүрова

Казан 2013

ЭЧТӘЛЕК

Аңлатма язуы.............................................................................................3

Укыту предметына гомуми аңлатма......................................................6

Укытуның планлаштырылган нәтиҗәләре..............................................9

Программаның төп эчтәлеге.................................................................12

Тел системасы........................................................................................13

Укытуны матди-техник һәм мәгълүмати яктан тәэмин итү.................17

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләренең 10-11 нче сыйныфларында укучыларның ана теленнән белем, осталык һәм күнекмәләрен бәяләү нормалары.................................................................18

Аңлатма язуы

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәбендә ана телен өйрәтү телнең төрле катламнарына караган теоретик материалны өйрәтү белән бергә, татар теленең сүзлек байлыгын, мәгънәви һәм кулланылыш үзенчәлекләрен камил куллана белергә, ана теленең сыгылмалылыгын, аралашу процессында ачыла торган нечкәлекләрен, үзенчәлекләрен өйрәтүне дә күздә тота. Татар мәктәпләрендә татар теленнән белем бирүнең нәтиҗәлелеген, сыйфатын арттыру теоретик материалны аңлату барышында, тирән белем бирү белән беррәттән, укучыларда телгә карата кызыксыну уятуны һәм иң мөһиме — аңлап, дөрес итеп сөйләшергә, укырга һәм язарга, логик фикерләргә өйрәтүне, заманча технологияләрне файдаланып, телнең психолингвистик үзенчәлекләренә, мәдәният белән бәйләнешенә игътибар бирүне дә таләп итә. Бүгенге җәмгыятьтә барган үзгәрешләр ана телен укытуга яңа таләпләр куя. Беренче чиратта, ана теле дәресләре тел системасын, аның үзенчәлекләрен күзаллаган, милли үзаңга ия, милли менталитетны һәм психологияне аңлаган, заман таләпләренә җавап бирерлек күпкырлы шәхесләр тәрбияләүгә юнәлгән булырга тиеш. Әлеге таләпләр уку-укыту методикасын яңартуны, белем бирүгә яңача якын килүне, хәзерге җәмгыятьтәге үзгәрешләрнең бала психологиясенә тәэсирен аңлауны һәм шулар нигезендә укыту эчтәлеген яңарту, уку-укытуның яңача алымнарын эзләү бурычын куя. Икенчедән, гомуми урта белемнең һәр ике баскычына нәтиҗә буларак кулланыла торган Бердәм республика имтиханына куелган таләпләр дә ана теленнән белем бирү эчтәлеген үзгәртү мәсьәләсе өлгереп җиткәнен күрсәтә.

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләре өчен ана теленнән тәкъдим ителгән үрнәк программа Россия Федерациясендәге һәм Татарстан Республикасындагы мәгарифкә кагылышлы хокукый-норматив актларга һәм федераль дәүләт стандартларына нигезләнеп эшләнде. Биредә гомуми төп белем бирү эшчәнлегенең формалашуы һәм үсеше программасында каралган төп идеяләр игътибарга алынган, татар мәктәпләренең башлангыч сыйныфларында ана теле укытуның гомуми үрнәк программасының эчтәлегендә каралган материалның дәвамчанлыгы һәм башлангыч белем бирү баскычында формалаша башлаган күнекмәләрнең үсеше каралган. Шулай ук төп белем бирү баскычында үзләштерелергә тиешле материалның эчтәлеге, укучыларның яшь һәм психологик үзенчәлекләре дә исәпкә алынган.

Үрнәк программада ана телен укытуның төп, мәҗбүри эчтәлеге бирелә. Әлеге программа нигезендә укыту эшчәнлегенең вариатив өлешен тәшкил иткән авторлык һәм эш программалары төзелә.

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәбенең 5-9 нчы сыйныфларында ана теленнән белем бирүнең максатлары:

1) коммуникатив максат: укучыларны ана телендә иркен сөйләшергә һәм аралашырга, логик эзлекле итеп уйлый белергә, фикерне төгәл, ачык итеп җиткерә белергә өйрәтү; туган телнең аралашуда, рухи-әхлакый нормалар формалашуда һәм дөньяны танып белүдә төп чара булуын, аның эстетик кыйммәтен аңлату;

2) фәнни максат: татар теленең фонетик, график, орфографик, орфоэпик, лексик, сүз төзелеше һәм ясалышы, грамматик, стилистик нигезләре турында теоретик мәгълүмат бирү;

3) тәрбияви максат: туган телгә ихтирам һәм ярату хисләре тәрбияләү; укучыларда гуманлылык хисләрен тәрбияләү; әти-әниләргә, инвалидларга, ятим балаларга шәфкатьлелек хисләрен тәрбияләү; матурлыкны күрә, тоя белергә өйрәтү; туган як табигатен яратырга өйрәтү; туган илең белән горурлану, аны саклау; сәламәт яшәүнең бер төре булган спорт белән кызыксындыру һ.б.

Әлеге максатларны тормышка ашыру өчен куелган бурычлар:

●укучыларның башлангыч мәктәптә татар теленең фонетик, график, орфографик, орфоэпик, лексик, сүз ясалыш, грамматик, стилистик нигезләреннән алган белемнәрен системалаштыру, катлаулырак формаларда өйрәтүне дәвам итү һәм телне тулы бер система буларак күзаллауны булдыру;

●укучыларның иҗади һәм мөстәкыйль фикерли алу мөмкинлекләрен үстерү, үз фикерләрен дәлилләргә күнектерү;

●телнең төп грамматик чараларын сөйләм процессында куллануга ирешү;

● язма һәм сөйләмә тел чараларын дөрес куллана белергә, аларны чагыштыра һәм кирәклесен сайлый, бәяли белергә өйрәтү;

●татар әдәби теле нормаларын һәм стилистик мөмкинлекләрен ачык күзаллауга, аларны тиешенчә куллана белүгә өйрәтү;

●телнең милли мәдәниятнең чагылышы булуын, тел һәм тарих бердәмлеген аңлату; татар теленең милли-мәдәни үзенчәлегенә төшендерү; татар һәм башка халыкларның рухи мирасына ихтирам тәрбияләү;

●татар халкының этник төркемнәре һәм диалектлары, төрки телләр, татар теле, татар язуы, татар халкының рухи, әхлакый, мәдәни мирасы турында мәгълүмат бирү;

●татар телен иҗтимагый күренеш буларак аңлау, тел нормаларын саклап, тормышның төрле ситуацияләренә бәйле рәвештә тел чараларын дөрес кулланып, аралаша-аңлаша белү;

●тел берәмлекләрен танып, аларны тикшерә, рус теле белән чагыштыра алу һәм аралашуда урынлы куллану күнекмәләрен камилләштерү;

●текст һәм Интернет, электрон уку-укыту ресурслары, башка мәгълүмати чаралар белән эшләү, аннан кирәкле мәгълүматны ала белү һәм шуны тиешенчә үзгәртә алу күнекмәләрен үстерү;

●укучыларның орфографик һәм пунктуацион грамоталылыгын камилләштерү.

УКЫТУ ПРЕДМЕТЫНА ГОМУМИ АҢЛАТМА

Төп мәктәптә ана теле курсы белем бирү процессының предметара һәм аерым предмет эчендә куелган максатларын тормышка ашыруга йөз тота. Шуны искә алып, программада татар теленә өйрәтү эчтәлеге компетентлы якын килү принцибына нигезләнеп сайланды һәм тәртипкә китерелде. Әлеге принцип V–IX сыйныфларда коммуникатив, лингвистик һәм социомәдәни компетенцияләрне формалаштырырга һәм үстерергә ярдәм итә.

5 – 9 нчы сыйныфларда татар теленең төп эчтәлеге өйрәнелә, укучыларга татар теленнән системалы, фәнни яктан ныклы белем бирелә, уку эшчәнлегенең төп төрләре формалаша һәм үстерелә. Тәкъдим ителә торган материал татар теле тармакларының төп нигезен тәшкил итә.

Туган телнең граматик төзелешен, аның нечкәлекләрен һәм кулланылыш үзенчәлекләрен аралашу процессында дөрес кулланырга өйрәтү әлеге баскычта төп максатлардан санала. Татарстан Республикасында татар теленең дәүләт теле булуы, аның татар халкының рухи мирасын буыннан-буынга җиткерү чарасы икәнлеге, кешеләренең үзара аралашуында, шәхеснең формалашуында һәм дөньяны танып белүендә төп чыганак булуын укучыларга җиткерү бурычы да әлеге баскычта үтәлә. Бу баскычта татар теленең төп эчтәлеге өйрәнелә, укучыларга татар теле буенча системалы, фәнни яктан ныклы белем бирелә, уку эшчәнлегенең төп төрләре формалаша һәм үстерелә.

Коммуникатив компетенция

Сөйләм эшчәнлегенең төрләре (тыңлап аңлау, сөйләү, уку, язу һәм язма сөйләм) үзләштерелә. Беренче этапта укучылар укылган яки тыңланган текстның темасы, төзелеше һәм төп фикерен, жанрын ачыклый, текст буенча әңгәмә үткәрә, үз фикерен дәлилли, телнең орфографик һәм орфоэпик, лексик, морфологик, синтаксик нормаларын саклап, эчтәлеген кыскача, тулы, сайлап алып, телдән яки язмача җиткерә. Телнең әдәби тел нормаларын саклап, төрле темаларга диалогик һәм монологик сөйләм оештыра. Төрле стиль һәм жанрдагы текстлар төзи. Төрле типтагы язма эшләр, шул исәптән компьютер технологияләре кулланып, укучы диктант, изложение, сочинение һ.б. эшләр башкара. Татар сөйләм әдәбе нормаларын дөрес һәм урынлы куллана.

Лингвистик компетенция

Тел система һәм иҗтимагый-мәдәни күренеш буларак өйрәнелә. Татар теленең барлык бүлекләре буенча үзләштерергә тиешле түбәндәге төп теоретик мәгълүматлар карала:

1) татар теленең иҗтимагый-мәдәни роле; татар милли әдәби теле һәм аның орфографик һәм орфоэпик нормалары; телнең фонетик системасы һәм аның закончалыклары, комбинатор һәм позицион аваз үзгәрешләре; татар телендә аваз һәм фонема, транскрипция; иҗек, татар теленең иҗек калыплары; басым һәм аның төрләре; интонация һәм аның компонентлары;

2) сүз, аның лексик мәгънәсе; сүзләрнең мәгънә ягыннан төрләре; татар теленең сүзлек составы, аның ачык система тәшкил итүе; сүзләрне килеп чыгышы, кулланылыш даирәсе һәм активлыгы ягыннан төркемләү; фразеологик әйтелмәләр, аларның мәгънә үзенчәлекләре; лексикография;

3) сүзләрнең мәгънәле кисәкләре, аларның төрләре, сүз ясалыш ысуллары;

4) мөстәкыйль сүз төркемнәренең лексик-семантик һәм морфологик-синтаксик үзенчәлекләре, бәйләгеч һәм модаль сүз төркемнәренең грамматик үзенчәлекләре, сөйләмдә кулланылышлары;

5) сүзтезмә һәм җөмлә, сүзләр һәм җөмләләр арасында бәйләнеш төрләре; җөмләнең аерымланган кисәкләре; җөмләләрне төркемләү принциплары; кушма җөмлә һәм аларның мәгънә ягыннан төрләре; туры һәм кыек сөйләм; текст, аның төзелеше; татар телендә тыныш билгеләре;

6) функциональ стильләр, аларның лексик-грамматик үзенчәлекләре.

Этномәдәни компетенция

Укучыларга телнең милли мәдәниятне чагылдыру формасы булуы аңлатыла. Тел чаралары ярдәмендә халыкның милли үзенчәлекләрен сурәтләү мөмкинлекләре өйрәтелә. Тәкъдим ителгән текстлардан халык авыз иҗаты үрнәкләрен, тарихи лексиканы аеру, аларның төрләрен һәм мәгънәләрен ачыклау. Татар милләтенең дөньяны танып белүен чагылдырган төп төшенчәләр, аларның сүздә, сүз мәгънәсендә чагылыш үзенчәлекләре өйрәтелә. Татар халык иҗаты үрнәкләрендә сүзнең кулланылышы, төшенчәләрне бирү мөмкинлекләре анализлана.

Шулай итеп, татар мәктәбе өчен ана телен укыту программасы эшлекле якын килүгә нигезләнә һәм аны тормышка ашыру өчен кирәкле алшартларны күзаллап төзелә. Укучыларның сөйләм эшчәнлеге үсеше һәм шәхси үсеш-үзгәреше югарыда саналган компетенцияләрдә ачык чагыла: коммуникатив компетенция төркемендә өйрәнелә торган тел материалы аралашу күнекмәләре булдыру максатын күздә тотып бирелә, лингвистик компетенция төркемендә аралашу өчен кирәкле тел материалының төзелеше, структурасы, эчтәлеге тәкъдим ителә, социомәдәни компетенция төркемендә тел материалы халыкның мәдәниятен һәм тарихын чагылдыра торган билге буларак бирелә.

ПРОГРАММАНЫ ҮЗЛӘШТЕРҮДӘН КӨТЕЛГӘН НӘТИҖӘЛӘР

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәбенең 5-9 нчы сыйныфларында ана теле предметын өйрәтү тел берәмлекләрен таный, аңлый һәм анализлый белү күнекмәләре белән бергә, сөйләм культурасын үстерүне, төрле типтагы һәм жанрдагы мәгълүматны үзләштерүне, аларны, сөйләм ситуациясенә һәм төренә карап, дөрес, төгәл итеп башкаларга җиткерә алуны, татар теленең әдәби һәм сөйләм әдәбе нормаларын күз алдында тота.

Шәхси нәтиҗәләр:

татар теленең татар халкы өчен төп милли-мәдәни кыйммәт булуын, ана телендә шәхеснең әхлакый, рухи һәм иҗади яктан формалашудагы ролен аңлау;
туган телгә мәхәббәт һәм аның белән горурлану хисләре тәрбияләү, туган телне саклау һәм үстерү өлкәсендә эшләргә теләк, омтылыш уяту;
туган телдә аралашу, үз фикереңне һәм хисләреңне төгәл, анык, күпьяклы итеп белдерү өчен кирәкле булган сүзлек составын һәм грамматик, стилистик чараларны белү;
аралашу төренә һәм ситуациясенә бәйле сөйләмне куллана һәм үзара бәйли белү;
иптәшләренең сөйләменә игътибар итү, үзеңнең сөйләмеңә күзәтеп бәя бирү, хаталарны төзәтү, бәхәстә катнашу, төрле дәлилләр кулланып, тема буенча фикер алышу.

Предметны үзләштерү барышында ирешкән нәтиҗәләр:

сөйләмиятнең барлык төрләрен (тыңлау, аңлау, уку, язу) үзләштерү: язма һәм сөйләм теленә караган мәгълүматның темасын, төп һәм өстәмә фикерен аңлау; төрле стильгә һәм жанрга караган текстларны дөрес уку һәм аңлау; төрле чыганаклардан мәгълүмат туплый белү; сүзлекләрдән һәм электрон чаралардан дөрес файдалана белү; аерым бер темага караган материалны туплый, анализлый, эшкәртә һәм үзгәртә белү;
татар теленең төп функцияләрен, татар теленең башка төрки телләр арасында тоткан урынын, телнең мәдәният, җәмгыять белән тыгыз бәйләнешен аңлау;
туган тел турындагы фәнни белемнәрнең нигезен булдыру, тел катламнарының, ярусларының үзара бәйләнешен һәм мөнәсәбәтен аңлау;
тел белеменең төп төшенчәләрен үзләштерү, аның тармаклары турында мәгълүмат булдыру; тел һәм сөйләм, сөйләм төрләре, аралашу ситуацияләре; сөйләм теле, функциональ стильләр, матур әдәбият теле; текст һәм аның төрләре; телнең төп берәмлекләре, аларның аермалы билгеләрен, сөйләмдә кулланылу үзенчәлекләрен белү;
телнең төп стилистик чараларын, телнең әдәби нормаларын, сөйләм әдәбе нормаларын белү, аларны сөйләмдә дөрес кулланырга өйрәнү;
тел һәм сөйләм берәмлекләрен аера һәм анализлый белү; тел һәм стилистик чараларның кулланылышына бәйле рәвештә сөйләм төрләрен аера һәм чагыштыра белү;
телнең сәнгати чараларын аеру, аларның эстетик функцияләрен белү.

5-9 нчы сыйныфларда татар телен укытуның предметара нәтиҗәләре:

татар теленең башка фәннәрне өйрәнү һәм белем алу чарасы икәнен аңлау;
татар телен әдәбият белән бәйләп, тел чараларының матур әдәбият әсәрләрендәге тәэсир көчен, сәнгатьлелеген булдыруда ролен ачыклау; чор әдәбиятына хас тел-сурәтләү чараларының үзенчәлекләрен ачу;
телне әдәбият белән бәйләп, укыган яки тыңлаган әсәрнең эчтәлеген, планын, конспектын, резюмесын логик эзлекле итеп язарга, сөйләргә өйрәтү;
телне мәдәният белән бәйләп, татар теленең байлыгына һәм матурлыгына хөрмәт, зәвык тәрбияләү;
татар телен рус теле белән бәйләп, телләр һәм халыклар арасындагы уртак хәзинә – рухи кыйммәтләргә ихтирам, башка милләт вәкилләренә карата түземле–ихтирамлы мөнәсәбәт тәрбияләү; телләрнең үзара багланыш-мөнәсәбәтләрен, шул мөнәсәбәтләр нәтиҗәсендә уртак төшенчәләр һәм тел берәмлекләре барлыкка килүне аңлату;
рус һәм чит телләр, әдәбиятлар белән бәйләп, татар теленең милли-мәдәни үзенчәлекләрен өйрәтү, алган белемнәрне төрле тел күренешләрен аңлатуда куллану;
телне тарих, җәмгыять белеме фәннәре белән бәйләп, дөнья, кешелек җәмгыяте, аның үсеше турында күзаллау формалаштыру, җәмгыять үсешенең телгә турыдан-туры мөнәсәбәте булуын җиткерү;
татар теле дәресләрендә алган белем һәм күнекмәләрне телнең кеше һәм җәмгыять тормышында тоткан урынын аңларга ярдәм итү; сөйләмне дөрес куллана, бәяли белергә, үз фикереңнең уңай һәм тискәре якларын аңларга, камилләштерергә өйрәтү;
әдәби әсәрләрнең теле белән эшләгәндә, татар теле – бәйләүче чараларга бик бай тел, шул чаралар системасын, алар белдергән мәгънәләрне нәтиҗәлерәк үзләштерү максатыннан, стиль мөмкинлекләрен дә исәпкә алып, фикерне төгәл бирердәй сүзтезмә һәм җөмләләрне телебез хәзинәсеннән сайлап ала белү.

ПРОГРАММАНЫҢ ТӨП ЭЧТӘЛЕГЕ

Сөйләм.

Тел һәм сөйләм. Сөйләмиятнең төрләре (сөйләү, тыңлау, язу, уку). Сөйләмнең төрләре (сөйләмә, язма, диологик сөйләм, монологик сөйләм). Сөйләм төрләре һәм аларның үзенчәлекләре: язма сөйләм, фикерне, хәбәрне, укылган текст эчтәлеген орфография кагыйдәләренә нигезләнеп, грамматик дөрес язу. Диалогик һәм монологик сөйләм күнекмәләрен гамәли үзләштерү, аерым темалар буенча әңгәмә кору.

Кулланылышы ягыннан сөйләм төрләре, аларның үзенчәлекләре: көнкүреш аралашу теле, фәнни аралашу теле, иҗтимагый-сәяси аралашу теле, рәсми аралашу теле.

Сөйләм ситуациясе, аның төп компонентлары: адресат һәм адресант, сөйләм шартлары, шәхси аралашу, рәсми аралашу, алдан әзерләнгән сөйләм, әзерлексез сөйләм үзенчәлекләре. Сөйләм шартларына бәйле тел берәмлекләренең кулланылышы. Сөйләм нормалары: фонетик, лексик, морфологик һәм синтаксик нормалар.

Сөйләм эшчәнлеге буларак текст. Сөйләмә һәм язма текстлар.Текстның мәгънәви һәм композицион бөтенлеге. Текстның темасы, төп мәгънәсе. Текстның ваграк кисәкләргә бүленеше. Текстның микротемасы. Сөйләмнең мәгънәви төрләре: тасвирлау, бәян итү, фикер йөртү. Текст структурасы. Текстның композицион, жанр төрлелеге. Текстка анализ ясау: темасын ачыклау, төп фикерне билгеләү, стилен билгеләү.

Телнең кулланылыш ягыннан төрләре: көнкүреш сөйләм теле, матур әдәбият теле, функциональ стильләр: фәнни стиль, публицистик стиль, рәсми эш кәгазьләре стиле, хәзерге электрон чаралар теле. Фәнни стиль төрләре: реферат, чыгыш, доклад, мәкалә, бәяләмә. Публицистик стиль төрләре: чыгыш, интервью, очерк, мәкалә. Рәсми эш кәгазьләре стиле төрләре: ышанычнамә, гариза, резюме, портфолио. Сөйләм теле төрләре: хикәя, әңгәмә, бәхәс.

Тел системасы

Татар теле турында гомуми мәгълүмат.

Телнең аралашу чарасы булуы. Телнең төп функцияләре. Туган телнең һәрбер халык тормышында һәм кешене шәхес итеп формалаштырудагы роле.

Кардәш һәм кардәш булмаган телләр. Татарлар яши торган төбәкләр.

Телнең кеше тормышында һәм җәмгыятьтә тоткан урыны.

Фонетика һәм орфоэпия.

Фонетика һәм орфоэпия турында гомуми төшенчә. Сөйләм органнары, аларның авазларны ясауда катнашуы. Аваз. Фонема. Татар телендә сузык авазлар, аларның саны. Сузык авазларны төркемләү. Татар телендә сузык авазлар өлкәсендәге үзгәрешләр. Сингармонизм законы, аның төрләре. Татар телендә сузыклар кыскару күренеше. Дифтонглар турында төшенчә. Татар телендә тартык авазлар, аларның саны. Тартык авазларны төркемләү. Тартык авазлар өлкәсендәге үзгәрешләр. Тартык авазларның охшашлануы. Аның төрләре. Татар һәм рус телләрендә сузык авазлар һәм тартык авазлар.

Татар телендә басым. Татар теленең үз сүзләрендә һәм алынма сүзләрдә басым сакланмау очраклары. Интонация белән эшләү.

Әдәби тел нормалары. Орфоэпик нормалар турында төшенчә. Орфоэпик сүзлек.

Фонетик анализ ясау.

Графика

Графика һәм орфография турында гомуми мәгълүмат. Татар алфавиты.

Орфография. Сузык аваз хәрефләренең дөрес язылышы. Тартык аваз хәрефләренең дөрес язылышы. Икешәр аваз кушылмасын белдергән хәрефләрнең дөрес язылышы. ъ һәм ь хәрефләренең дөрес язылышы.

Орфографик сүзлек. Телнең орфографик нормалары.

Морфемика (сүз төзелеше) һәм ясалышы

Сүз төзелеше һәм ясалышы турында гомуми мәгълүмат. Сүзнең мәгънәле кисәкләре. Тамыр һәм кушымча. Тамырдаш сүзләр. Кушымчалар ярдәмендә яңа сүзләр ясалу. Аларның сүз төркемнәрен ясаудагы роле.

Кушымчалар, аларның төрләре: сүз ясагыч кушымчалар, мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар. Тамыр һәм ясалма нигез.

Татар телендә сүз ясалыш ысуллары. Татар телендә тамыр сүзләр. Ясалма сүзләр. Кушма сүзләр, аларның төрләре: саф кушма, тезмә һәм парлы сүзләр.

Татар һәм рус телләрендәге сүз төзелешенең төп аермалы яклары. Этимология турында төшенчә.

Сүзләрне сүз ясалышы һәм төзелеше ягыннан анализлау.

Лексикология һәм фразеология.

Сүз – телнең төп берәмлеге. Сүзнең лексик мәгънәсе. Бер һәм күп мәгънәле сүзләр. Туры һәм күчерелмә мәгънәләр. Антонимнар. Синонимнар. Паронимнар. Омонимнар һәм аларның төрләре.

Төрки-татар сүзләре һәм алынма сүзләр.

Татар теленең сүзлек составы: искергән сүзләр, тарихи сүзләр һәм неологизмнар, аларның төрләре. Диалекталь лексика, һөнәрчелек лексикасы, терминологик лексика, жаргон сүзләр.

Фразеологик әйтелмәләр, аларны мәгънәсе. Фразеологизмнарның сөйләмдә кулланылыш үзенчәлекләре.

Татар теленең төп сүзлекләре, аларны куллана белү.

Татар теленең төп лексик нормалары. Лексик анализ ясау.

Морфология

Сүз төркемнәренең лексик-грамматик төрләре. Сүз төркемнәренең классификациясе. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте. Мөстәкыйль сүз төркемнәре, ярдәмлек сүз төркемнәре, модаль сүз төркемнәре. Аларның семантик, морфологик һәм синтаксик үзенчәлекләре.

Сүз төркемнәренең ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.

Телнең төп морфологик нормалары.

Морфологик анализ ясау.

Синтаксис

Синтаксис буенча гомуми мәгълүмат. Сүзтезмә һәм җөмлә. Җөмләдә сүзләр бәйләнеше. Тезүле һәм ияртүле бәйләнешләр.

Җөмлә турында төшенчә. Җөмлә кисәкләре. Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләр. Җөмләдә сүз тәртибе.

Гади җөмлә төрләре. Җыйнак һәм җәенке гади җөмлә. Тулы һәм ким җөмлә. Сөйләмдә бер составлы җөмләләрнең кулланылыш үзенчәлекләре.

Раслау һәм инкарь җөмлә турында гомуми төшенчә.

Туры һәм кыек сөйләм. Диалог, аның язылышы, тыныш билгеләре.

Кушма җөмлә турында төшенчә. Кушма җөмлә төрләре. Тезмә кушма җөмлә. Теркәгечле һәм теркәгечсез тезмә кушма җөмләләр.

Иярченле кушма җөмлә турында төшенчә. Татар һәм рус телләрендә иярченле кушма җөмләнең төзелеше. Синтетик иярченле кушма җөмлә, аның бәйләүче чаралары, тыныш билгеләре. Аналитик иярченле кушма җөмлә, аның бәйләүче чаралары, тыныш билгеләре.

Иярчен җөмлә һәм аның төрләре. Катлаулы кушма җөмләләр.

Текст синтаксисы турында гомуми төшенчә.

Телнең төп синтаксик нормалары.

Синтаксик анализ ясау.

Сөйләм культурасы

Язма тел һәм сөйләмә тел төшенчәләре. Сөйләмдә синонимнарны, антонимнар һ.б. тел чараларын дөрес куллану. Әдәби телне, сөйләм культурасын үстерүдә һәм стильне камилләштерүдә синтаксик синонимнарның роле.

Сөйләм культурасы төшенчәсе. Әдәби сөйләмгә куелган таләпләр турында гомуми мәгълүмат. Сөйләмдә лексик чараларның (синонимнар, антонимнар, калькалар, фразеологизмнар, мәкаль һәм әйтемнәр) кулланылыш мөмкинлекләре.

Пунктуация.

Татар телендә тыныш билгеләре. Ия белән хәбәр арасына сызык кую очраклары. Хәл, аныклагыч, эндәш һәм кереш сүзләр янында тыныш билгеләре. Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре.

Диалог, аның язылышы, тыныш билгеләре. Туры сөйләм янында тыныш билгеләре.

Кушма җөмлә янында тыныш билгеләре.

Тел һәм мәдәният

Татар сөйләм әдәбе. Аралашуның төренә бәйле сөйләм әдәбен куллану.

Сүздә, текстта милли-мәдәни мәгънәгә ия берәмлекләрне таба һәм аңлатмалы, этимологик, фразеологик һ.б. сүзлекләр ярдәмендә мәгънәләрен аңлату.

УКЫТУНЫ МАТДИ-ТЕХНИК ҺӘММӘГЪЛҮМАТИ ЯКТАН ТӘЭМИН ИТҮ

Татар телендә гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләрендә ана теле предметын укытуның матди-техник һәм мәгълүмати нигезенә түбәндәгеләр керә:

белем һәм тәрбия бирү өчен барлык шартлар да тудырылган, санитария һәм янгыннан саклану нормаларына туры килгән уку бинасы һәм мәктәп яны территориясе;
ана теле предметын өйрәнү өчен җитәрлек күләмдә дәреслекләр һәм өстәмә методик ярдәмлекләр белән тәэмин ителгән китапханә;
электрон китапханә, башка электрон ресурслар, татарча сайтлардан куллану мөмкинлеге булган компьютер классы;
лингафон кабинеты;
электрон һәм басма күрсәтмә әсбаплар, дәреслекләр;
мультимедиа укыту программалары;
компьютер программалары;
5-9 нчы сыйныф укучыларының белемнәрен тикшерү программалары;
төрле типтагы сүзлекләр, энциклопедияләр;
белешмә материаллар;
балалар өчен чыгарылган газета һәм журналлар;
интерактив тикшерү программалары;
татар сайтлары (belem.ru; tatarile.org.com ).

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәбенең 5-9 нчы сыйныфларында укучыларның ана теленнән белем, осталык һәм күнекмәләрен бәяләү нормалары:

1. Уку күнекмәсен тикшерү һәм бәяләү:

5 нче сыйныфта – 100 - 110 сүз,

6 нчы сыйныфта – 110 – 120 сүз

7 нче сыйныфта – 130 – 140 сүз

8, 9 нчы сыйныфларда – 140 – 150 сүз

3. Язма эшләрнең күләме һәм аны бәяләү:

Сыйныфлар	Контроль диктант	Изложение	Сочинение
5	4	5	4
6	4	6	5
7	4	6	6
8	4	4	6
9	4	4	7

Диктантларны бәяләү

Хатасыз яки бер тупас булмаган хата җибәргән эшкә (орфографик, яки грамматик, пунктуацион) “5”ле билгесе куела.
2 хатага “4” ле билгесе куела.
5 хатага “3” ле билгесе куела.
12 хатага кадәр “2” ле куела.
12 хатадан да артып китсә, “1” ле билгесе куела.

Изложение һәм сочинениене бәяләү

1. Эчтәлек дөрес һәм эзлекле итеп ачылса; җөмләләр грамматик яктан дөрес төзелсә; хаталар булмаса яки 1 хата (орфографик, грамматик, пунктуацион, стиль, фактик, логик) җибәрелсә, «5» ле куела.

2. Эчтәлек дөрес ачылып та, эзлеклелек сакланмаса, текстның башлам өлешендә төгәлсезлекләр китсә, 3 хата булса, «4» ле куела.

3. Текстның төп эчтәлеге бирелеп тә, эзлеклелек сакланмаса, текстның башлам һәм бетем өлешләрендә төгәлсезлекләр китсә, 5 хата (мәсәлән, бер орфографик, бер грамматик, бер пунктуацион, ике стиль хаталары) изложениедә, 6 хата сочинениедә җибәрелсә, «3» ле куела.

4. Эчтәлек дөрес һәм эзлекле ачылмаса, текстның күләме бик кечкенә булса, 12 хата китсә, «2» ле куела.

Предварительный просмотр:

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

МӘГАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ

Татар телендә гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләре

өчен ана теленнән программа

(10 – 11 нче сыйныфлар)

Төзүче-авторлары: Г.Р. Галиуллина

М.М. Шәкүрова

Казан

2013

ЭЧТӘЛЕК

Аңлатма язуы.............................................................................................3

Укыту предметына гомуми аңлатма......................................................6

Укытуның планлаштырылган нәтиҗәләре..............................................9

Программаның төп эчтәлеге.................................................................12

Тел системасы........................................................................................12

Укытуны матди-техник һәм мәгълүмати яктан тәэмин итү.................15

Аңлатма язуы

Татар мәктәпләрендә татар теленнән белем бирүнең нәтиҗәлелеген, сыйфатын арттыру барышында, тирән белем бирү белән беррәттән, 10-11 нче сыйныфларда укучыларның телгә карата кызыксыну уятуны, дөрес итеп сөйләшергә, укырга һәм язарга, логик фикерләргә өйрәтүне, заманча технологияләрне файдаланып, телнең мәдәният белән бәйләнешенә игътибар бирүне дә таләп итә. Бу программа сыйфатлы белем бирүне коммуникатив, лингвистик, этномәдәни компетенцияләргә нигезләп, аларны бер-берсе белән тыгыз бәйләп алып баруны күз уңында тота. Бүгенге җәмгыятьтә барган үзгәрешләр ана телен укытуга яңа таләпләр куя. Беренче чиратта, ана теле дәресләре тел системасын, аның үзенчәлекләрен күзаллаган, милли үзаңга ия, милли менталитетны һәм психологияне аңлаган, заман таләпләренә җавап бирерлек күпкырлы шәхесләр тәрбияләүгә юнәлгән булырга тиеш. Югары сыйныф укучысын татар телендә иркен сөйләшергә, аралашырга, эзлекле итеп уйлый белергә, дөрес язарга һәм укырга өйрәтүдә гомумдидактик (фәннилек, дәвамчанлык, күрсәтмәлелек, укытуның тормыш белән бәйләнеше, тарихилык һ.б.), гомумметодик (коммуникатив, ситуатив-тематик һ.б.), хосусый методик (сүзләрне сайлау принцибы, аваз белән хәреф арасындагы аерманы төшендерү принцибы һ.б.), лингвистик (функциональ, стилистик аерымлау, бүлекара бәйләнеш принциплары) һәм психологик принципларга таянырга кирәк.

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәбенең 10-11 нче сыйныфларында ана теленнән белем бирүнең максатлары:

2) фәнни максат: татар теленең фонетик, график, орфографик, орфоэпик, лексик, сүз төзелеше һәм ясалышы, грамматик, стилистик нигезләре турында фәнни мәгълүматны ныгыту, тел берәмлекләрен танып, аларны тикшерә, чагыштыра алу;

3) тәрбияви максат: укучыларда өлкәннәргә, әти-әниләргә, инвалидларга, ятим балаларга шәфкатьлелек хисләрен тәрбияләү; туган як табигатен яратырга өйрәтү; туган телең белән горурлану, аны саклау һәм армия сафларында намуслы хезмәт итәрлек ил сакчыларын тәрбияләү, хезмәткә, төрле һөнәр ияләренә хөрмәт уяту, сәламәт яшәүнең бер төре булган спорт белән кызыксындыру һ.б.

Әлеге максатларны тормышка ашыру өчен куелган бурычлар:

● татар теленең фонетик, график, орфографик, орфоэпик, лексик, сүз ясалыш, грамматик, стилистик нигезләреннән алган белемнәрен системалаштыру, катлаулырак формаларда өйрәтүне дәвам итү һәм телне тулы бер система буларак күзаллауны булдыру;

●укучыларның иҗади һәм мөстәкыйль фикерли алу мөмкинлекләрен үстерү, үз фикерләрен дәлилләргә күнектерү;

●телнең төп грамматик чараларын сөйләм процессында куллануга ирешү;

●укучыларның орфографик һәм пунктуацион грамоталылыгын камилләштерү.

УКЫТУ ПРЕДМЕТЫНА ГОМУМИ АҢЛАТМА

Төп мәктәптә ана теле курсы белем бирү процессының предметара һәм аерым предмет эчендә куелган максатларын тормышка ашыруга йөз тота. Югары культурага ия булган шәхес тәрбияләү принцибы 10-11 нче сыйныфларның үзәген тәшкил итә. Бүгенге җәмгыятьтә культура түбәнлеге, аралашу нормаларының, әдәби тел кануннарының вакытлы матбугатта, электрон коммуникация чараларында сакланмавын һәм түбән дәрәҗәдә булуын искә алып, татар әдәби теле нормаларына аерым игътибар бирелә. Икетеллелек һәм глобальләштерү шартларында татар теленә башка телләрдән кергән сүз һәм аерым конструкцияләрнең куллануын, аларның сөйләм телендә һәм матур әдәбият телендә урынсыз кулланылуын искә алып, программада укучыларда татар әдәби теленә ихтирам тәрбияләү нигез итеп алына.

10-11 нче сыйныфларда укучыларның татар теле курсыннан алган төп белемнәренә нигезләнә һәм аларны системалаштыру, гомумиләштерүгә йөз тота. Югары сыйныфларда тел иҗтимагый күренеш һәм тамгалар системасы буларак өйрәнелә. Татар теленең үсеш этаплары, төрки һәм европа телләре арасындагы урыны, бүгенге җәмгыятьтә телләрнең үзара мөнәсәбәте, керешүе өйрәнелә.

Коммуникатив компетенция җирлегендә сөйләм эшчәнлегенең төрләре камилләштерелә. Укучы аралашу ситуацияләренә бәйле тел һәм сөйләм берәмлекләрен дөрес, төгәл сайлап, иркен куллана, үз фикерен раслый һәм дәлилли. Төрле стиль һәм жанрга караган текстлар төзи, тәкъдим ителгән текстларның тел үсешенең кайсы этабына каравын күзаллый, текстка лингвистик анализ ясый һ.б.

Лингвистик компетенция татар теленең тармаклары буенча үзләштерергә тиешле төп теоретик мәгълүматлар керә:

1. “Сөйләм ситуациясе”, “әдәби тел”, “тел нормасы”, “сөйләм культурасы” төшенчәләре. Татар халкының язу тарихы, орфографик принциплар, орфоэпия. Татар теленең фонетик, график, орфографик, орфоэпик нормалары.

2. Лексикология фәненең тармаклары. Сүзнең лексик мәгънәсе, аның үсеш-үзгәреше. Татар теленең сүзлек составын төркемләү. Фразеологик әйтелмәләр, аларның лексик мәгънәсе. Төрле типтагы сүзлекләр. Телнең лексик нормалары.

3. Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы, татар теленең сүзлек составын баетуда сүз ясалышының роле.

4. Сүз төркемнәре, аларны төркемләү, сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте. Телнең морфологик нормалары.

5. Синтаксисның төп берәмлекләре, аларның төрләре. Текст һәм аның берәмлекләренең үзара бәйләнеше. Телнең синтаксик нормалары.

6. Язма һәм сөйләмә тел, аларга хас үзенчәлекләр. Тел-сурәтләү чаралары, аларның төрләре. Татар сөйләменең сәнгатьлелеге.

Этномәдәни компетенция җирлегендә телнең мәдәнияттән һәм тарихтан аерылгысыз булуына игътибарны юнәлтү. Тел берәмлекләрендә, аларның мәгънәләрендә миллилек чагылышын күрә белү, төрле телләрдә уртак төшенчәләрнең һәм берәмлекләрнең кулланылыш үзенчәлеген, алар аша дөньяны танып белүдәге уртак һәм аермалы якларны ачу; тел берәмлекләре аша милли дөнья картинасы ачылу үзенчәлекләрен өйрәтү (мәкаль-әйтемнәр, фразеологик берәмлекләр, ономастик лексика, афоризмнар). Татар сөйләм әдәбе нормалары өйрәтү һ.б.

Программаның төп юнәлеше булып X-XI сыйныфларда укучыларның сөйләмен үстерү һәм интеллектуаль үсешен тәэмин итү тора. Программада тел турында теоретик мәгълүмат белән бергә, өйрәнелә торган тел берәмлекләрен, грамматик конструкцияләрнең сөйләмдә кулланылыш мөмкинлекләрен аңлатуга махсус игътибар бирелә.

ПРОГРАММАНЫ ҮЗЛӘШТЕРҮДӘН КӨТЕЛГӘН НӘТИҖӘЛӘР

Гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәбенед 10-11 нче сыйныфларда ана теле предметын өйрәтү тел берәмлекләрен таный, аңлый һәм анализлый белү күнекмәләре белән бергә, сөйләм культурасын үстерүне, төрле типтагы һәм жанрдагы мәгълүматны үзләштерүне, аларны, сөйләм ситуациясенә һәм төренә карап, дөрес, төгәл итеп башкаларга җиткерә алуны, татар теленең әдәби һәм сөйләм әдәбе нормаларын күз алдында тота.

Шәхси нәтиҗәләр:

татар теленең татар халкы өчен төп милли-мәдәни кыйммәт булуын, ана телендә шәхеснең әхлакый, рухи һәм иҗади яктан формалашудагы ролен аңлау;
туган телгә мәхәббәт һәм аның белән горурлану хисләре тәрбияләү, туган телне саклау һәм үстерү өлкәсендә эшләргә теләк, омтылыш уяту;
туган телдә аралашу, үз фикереңне һәм хисләреңне төгәл, анык, күпьяклы итеп белдерү өчен кирәкле булган сүзлек составын һәм грамматик, стилистик чараларны белү;
аралашу төренә һәм ситуациясенә бәйле сөйләмне куллана һәм үзара бәйли белү;
иптәшләренең сөйләменә игътибар итү, үзеңнең сөйләмеңә күзәтеп бәя бирү, хаталарны төзәтү, бәхәстә катнашу, төрле дәлилләр кулланып, тема буенча фикер алышу.

Предметны үзләштерү барышында ирешкән нәтиҗәләр:

сөйләмиятнең барлык төрләрен (тыңлау, аңлау, уку, язу) үзләштерү: язма һәм сөйләм теленә караган мәгълүматның темасын, төп һәм өстәмә фикерен аңлау; төрле стильгә һәм жанрга караган текстларны дөрес уку һәм аңлау; төрле чыганаклардан мәгълүмат туплый белү; сүзлекләрдән һәм электрон чаралардан дөрес файдалана белү; аерым бер темага караган материалны туплый, анализлый, эшкәртә һәм үзгәртә белү;
татар теленең төп функцияләрен, татар теленең башка төрки телләр арасында тоткан урынын, телнең мәдәният, җәмгыять белән тыгыз бәйләнешен аңлау;
туган тел турындагы фәнни белемнәрнең нигезен булдыру, тел катламнарының, ярусларының үзара бәйләнешен һәм мөнәсәбәтен аңлау;
тел белеменең төп төшенчәләрен үзләштерү, аның тармаклары турында мәгълүмат булдыру; тел һәм сөйләм, сөйләм төрләре, аралашу ситуацияләре; сөйләм теле, функциональ стильләр, матур әдәбият теле; текст һәм аның төрләре; телнең төп берәмлекләре, аларның аермалы билгеләрен, сөйләмдә кулланылу үзенчәлекләрен белү;
телнең төп стилистик чараларын, телнең әдәби нормаларын, сөйләм әдәбе нормаларын белү, аларны сөйләмдә дөрес кулланырга өйрәнү;
тел һәм сөйләм берәмлекләрен аера һәм анализлый белү; тел һәм стилистик чараларның кулланылышына бәйле рәвештә сөйләм төрләрен аера һәм чагыштыра белү;
телнең сәнгати чараларын аеру, аларның эстетик функцияләрен белү.

10-11 нче сыйныфларда татар телен укытуның предметара нәтиҗәләре:

татар теленең башка фәннәрне өйрәнү һәм белем алу чарасы икәнен аңлау;
татар телен әдәбият белән бәйләп, тел чараларының матур әдәбият әсәрләрендәге тәэсир көчен, сәнгатьлелеген булдыруда ролен ачыклау; чор әдәбиятына хас тел-сурәтләү чараларының үзенчәлекләрен ачу;
телне әдәбият белән бәйләп, укыган яки тыңлаган әсәрнең эчтәлеген, планын, конспектын, резюмесын логик эзлекле итеп язарга, сөйләргә өйрәтү;
телне мәдәният белән бәйләп, татар теленең байлыгына һәм матурлыгына хөрмәт, зәвык тәрбияләү;
татар телен рус теле белән бәйләп, телләр һәм халыклар арасындагы уртак хәзинә – рухи кыйммәтләргә ихтирам, башка милләт вәкилләренә карата түземле–ихтирамлы мөнәсәбәт тәрбияләү; телләрнең үзара багланыш-мөнәсәбәтләрен, шул мөнәсәбәтләр нәтиҗәсендә уртак төшенчәләр һәм тел берәмлекләре барлыкка килүне аңлату;
рус һәм чит телләр, әдәбиятлар белән бәйләп, татар теленең милли-мәдәни үзенчәлекләрен өйрәтү, алган белемнәрне төрле тел күренешләрен аңлатуда куллану;
телне тарих, җәмгыять белеме фәннәре белән бәйләп, дөнья, кешелек җәмгыяте, аның үсеше турында күзаллау формалаштыру, җәмгыять үсешенең телгә турыдан-туры мөнәсәбәте булуын җиткерү;
татар теле дәресләрендә алган белем һәм күнекмәләрне телнең кеше һәм җәмгыять тормышында тоткан урынын аңларга ярдәм итү; сөйләмне дөрес куллана, бәяли белергә, үз фикереңнең уңай һәм тискәре якларын аңларга, камилләштерергә өйрәтү;
рухи мәдәниятнең нигезе булган татар теле ярдәмендә рухи кыйммәтләрнең асылын аңлату;
әдәби әсәрләрнең теле белән эшләгәндә, татар теле – бәйләүче чараларга бик бай тел, шул чаралар системасын, алар белдергән мәгънәләрне нәтиҗәлерәк үзләштерү максатыннан, стиль мөмкинлекләрен дә исәпкә алып, фикерне төгәл бирердәй сүзтезмә һәм җөмләләрне телебез хәзинәсеннән сайлап ала белү.

ПРОГРАММАНЫҢ ТӨП ЭЧТӘЛЕГЕ

Сөйләм.

Тел һәм сөйләм. Сөйләмнең төрләре (сөйләмә, язма, диологик сөйләм, монологик сөйләм). Сөйләм төрләре һәм аларның үзенчәлекләре.

Сөйләм ситуациясе, аның төп компонентлары.

Сөйләм эшчәнлеге буларак текст. Сөйләмә һәм язма текстлар. Текстның мәгънәви һәм композицион бөтенлеге. Текстта сүзләр бәйләнеше. Текст структурасы. Текстның композицион, жанр төрлелеге. Текстка анализ ясау. Текст төзү нормаларының сакланышы (логик яктан төзеклеге, бәйләнеше, темага туры килүе, эзлеклелеге һ.б.)

Телнең кулланылыш ягыннан төрләре: көнкүреш сөйләм теле, матур әдәбият теле, функциональ стильләр: фәнни стиль, публицистик стиль, рәсми эш кәгазьләре стиле, хәзерге электрон чаралар теле, интернет теле, аларның үзенчәлекләре. Татар милли мәдәнияте кысаларында һәм мәдәниятара аралашуга бәйле сөйләм нормалары. Татар сөйләменең сәнгатьлелеге. Рәсми һәм рәсми булмаган аралашуда милли-мәдәни нормаларны куллана белү. Татар милли мәдәнияте кысаларында һәм мәдәниятара аралашуга бәйле сөйләм нормалары. Телнең орфоэпик һәм интонацион нормаларын саклап, фикерне җиткерү; сөйләм этикеты үрнәкләреннән дөрес файдалану.

Тел системасы

Татар теле турында гомуми мәгълүмат.

Телнең аралашу чарасы булуы.

Телнең рухи мирас ядкаре булуы. Татар язуы тарихы, рун, уйгыр, гарәп, латин, кирилл язулары турында төшенчә.

Телнең төп функцияләре. Туган телнең һәрбер халык тормышында һәм кешене шәхес итеп формалаштырудагы роле.

Язма әдәби телнең барлыкка килүе. Хәзерге татар (милли) әдәби теле.

Дөньядагы телләр һәм аларны төркемләү. Кардәш һәм кардәш булмаган телләр. Төрки телләр группасы. Татар теленең төрки телләр арасында тоткан урыны. Татарлар яши торган төбәкләр.

Телнең кеше тормышында һәм җәмгыятьтә тоткан урыны. Әдәби тел турында төшенчә. Татар теленең яшәеш формалары: территориаль һәм иҗтимагый диалектлар, гади сөйләм турында гомуми төшенчә.

Тел һәм мәдәниятнең бәйләнеше. Татар теле – татар әдәбиятының теле. Татар теленең тел сурәтләү чаралары һәм аларның сөйләмдә кулланылышы. Атаклы татар тел галимнәре.

Фонетика һәм орфоэпия.

Фонетика һәм орфоэпия турында гомуми төшенчә. Аваз. Фонема. Татар һәм рус телләрендә сузык авазлар һәм тартык авазлар.

Татар телендә басым. Интонация белән эшләү.

Әдәби тел нормалары. Орфоэпик нормалар турында төшенчә. Сөйләмнең әйтелеш нормаларына нисбәтле бәяләү.

Графика

Графика һәм орфография. Татар алфавиты.

Рун язуы турында төшенчә. Гарәп язуы үрнәкләре белән таныштыру. Латин графикасы. Кириллица. Телнең орфографик нормалары.

Морфемика (сүз төзелеше) һәм ясалышы

Сүз төзелеше һәм ясалышы. Сүзнең мәгънәле кисәкләре. Татар телендә сүз ясалыш ысуллары. Сүз төзелешендәге тарихи үзгәрешләр турында гомуми аңлатма. Этимологик анализ турында төшенчә.

Сүз төзелешенең төп сәнгати чаралары.

Сүзләрне сүз ясалышы һәм төзелеше ягыннан анализлау.

Лексикология һәм фразеология.

Сүз – телнең төп берәмлеге. Сүзнең лексик мәгънәсе. Төрки-татар сүзләре һәм алынма сүзләр. Татар теленең сүзлек составы. Нейтраль сүзләр һәм стилистик бизәкле сүзләр.

Лексиканың стилистик катламнары. Фразеологизмнарның сөйләмдә кулланылыш үзенчәлекләре. Икетеллелек шартларында татар теленең лексик һәм фразеологик составы арту.

Татар теленең төп лексик нормалары. Лексиканың төп сәнгати чаралары. Лексик анализ ясау.

Морфология

Сүз төркемнәренең лексик-грамматик төрләре. Сүз төркемнәренең классификациясе. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте. Телнең төп морфологик нормалары. Морфологиянең төп сәнгати чаралары.

Морфологик анализ ясау.

Синтаксис

Синтаксис буенча гомуми мәгълүмат. Сүзтезмә һәм җөмлә. Җөмләдә сүзләр бәйләнеше. Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре. Гади җөмлә төрләре.

Кушма җөмлә турында төшенчә. Татар һәм рус телләрендә иярченле кушма җөмләнең төзелеше.

Текст синтаксисы турында гомуми төшенчә. Телнең төп синтаксик нормалары. Синтаксисның төп сәнгати чаралары.

Синтаксик анализ ясау.

Сөйләм культурасы

Язма тел һәм сөйләмә тел төшенчәләре. Әдәби сөйләмгә куелган таләпләр турында гомуми мәгълүмат. Сөйләмдә лексик чараларның (синонимнар, антонимнар, калькалар, фразеологизмнар, мәкаль һәм әйтемнәр) кулланылыш мөмкинлекләре.

Хәзерге матбугатта һәм электрон чараларда татар теленең кулланылыш үзенчәлекләре турында гомуми мәгълүмат.

Пунктуация.

Татар телендә тыныш билгеләре. Пунктуацион норма. Пунктуацион-мәгънәви кисәк.

Тел һәм мәдәният

Татар халкының теле, мәдәнияте һәм тарихы арасындагы бәйләнеш. Татар сөйләм әдәбе. Аралашуның төренә бәйле сөйләм әдәбен куллану.

УКЫТУНЫ МАТДИ-ТЕХНИК ҺӘМ МӘГЪЛҮМАТИ ЯКТАН ТӘЭМИН ИТҮ

белем һәм тәрбия бирү өчен барлык шартлар да тудырылган, санитария һәм янгыннан саклану нормаларына туры килгән уку бинасы һәм мәктәп яны территориясе;
ана теле предметын өйрәнү өчен җитәрлек күләмдә дәреслекләр һәм өстәмә методик ярдәмлекләр белән тәэмин ителгән китапханә;
электрон китапханә, башка электрон ресурслар, татарча сайтлардан куллану мөмкинлеге булган компьютер классы;
лингафон кабинеты;
электрон һәм басма күрсәтмә әсбаплар, дәреслекләр;
мультимедиа укыту программалары;
компьютер программалары;
10-11 нче сыйныф укучыларының белемнәрен тикшерү программалары;
төрле типтагы сүзлекләр, энциклопедияләр;
белешмә материаллар;
балалар өчен чыгарылган газета һәм журналлар;
интерактив тикшерү программалары;
татар сайтлары (belem.ru; tatarile.org.com ).

Татар телендә гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләрендә укучыларның ана теленнән белем, осталык һәм күнекмәләрен бәяләү нормалары (X-XI нче сыйныфлар)

1. Уку күнекмәсен тикшерү һәм бәяләү:

10-11 нче сыйныфларда – 140 – 160 сүз.

2. Язма эшләрнең күләме һәм аны бәяләү: 4.

Сыйныфлар	Контроль диктант	Изложение	Сочинение
10	4	3	8
11	4	3	8

Диктантларны бәяләү

Хатасыз яки бер тупас булмаган хата җибәргән эшкә (орфографик, яки грамматик, пунктуацион) “5”ле билгесе куела.
2 хатага “4” ле билгесе куела.
5 хатага “3” ле билгесе куела.
6 хатадан алып 12 хатага кадәр “2” ле куела.
12 хатадан да артып китсә, “1” ле билгесе куела.

Изложение һәм сочинениене бәяләү

4. Эчтәлек дөрес һәм эзлекле ачылмаса, текстның күләме бик кечкенә булса, 12 хата китсә, «2» ле куела.

Предварительный просмотр:

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

МӘГАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ

Татар телендә урта белем бирү мәктәпләре

(X-XI сыйныфлар) өчен татар әдәбиятыннан үрнәк программа

Төзүче-авторлары: Д.Ф. Заһидуллина

Н.М. Йосыпова

Казан

2013

Эчтәлек

Аңлатма язуы.............................................................................................3-4

Укытуның планлаштырылган нәтиҗәләре..............................................5-7

Әдәбият предметының эчтәлеге..................................................................8

Әдәбият тарихы........................................................................8-11

Әдәбият теориясе...................................................................11-12

Күнекмәләр формалаштыру..................................................13-14

Укучыларның белеме, эш осталыгы һәм күнекмәләренә таләпләр..15-16

Укытуны матди-техник һәм мәгълүмати яктан тәэмин итү...................16

КУШЫМТА. Татар мәктәбендә укучы татар балаларына әдәбияттан тәкъдим ителә торган әсәрләр минимумы.....................................................17-18

АҢЛАТМА ЯЗУЫ

Сүз сәнгате булган әдәбият – тормышны үзенчәлекле танып белү формасы, ул хисси-эмоциональ тәэсир чаралары ярдәмендә дөнья сурәтен, моделен төзү һәм шуңа карата мөнәсәбәт формалаштыру сәләтенә ия. Мәктәптә укыту предметы буларак ул әхлакый-эстетик һәм интеллектуаль әзерлекле шәхес, гражданин тәрбияләүдә турыдан туры катнаша. Укучы әдәби әсәрләр, аларның авторлары фикере аша гомумкешелек кыйммәтләрен, халыкның рухи байлыгын үзләштерә - тормыш фәлсәфәсенә төшенә. Шуңа күрә гомуми белем бирү системасында бу укыту предметының әһәмияте зур.

ХХI гасырның беренче чирегендә гомуми белем сыйфатына таләпләрнең үзгәрүенә, яңа карашлар формалашуга нисбәтле, укытуның эчтәлеген заманга туры китереп яңарту, аның сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген күтәрү, методик алым-чараларны камилләштерү, әдәбият укытуны яңа нигезләргә кору көн тәртибенә куелды. Татар әдәбияты тарихындагы, әдәбият белемендәге яңарыш-үзгәрешләр дә, татар әдәбиятыннан үзләштерелергә тиешле белемнәргә таләпләр дә уку-укыту эчтәлеген яңарту кирәклекне искәртә.

Урта белем бирү мәктәпләре (X-XI сыйныфлар) өчен татар әдәбияты предметыннан тәкъдим ителә торган үрнәк программа шушыларны исәпкә алып төзелде. Ул Россия Федерациясендәге һәм Татарстан Республикасындагы мәгарифкә кагылышлы хокукый-норматив актларга һәм икенче буын федераль дәүләт мәгариф стандартларына нигезләнде. Алга таба татар әдәбияты предметыннан төп (авторлык) һәм эш программаларын төзү өчен нигез булып торачак: монда укыту предметының мәҗбүри өлеше билгеләнгән. Үрнәк программада гомуми төп белем бирү баскычында (V-IX сыйныфлар) формалаштырыла башлаган барлык күнекмәләрне үстерү күздә тотыла.

Программа югары сыйныфларда һәр баланың татар әдәбиятыннан яхшы сыйфатлы белем алуга хокукын гарантияли, укучыларны әдәби мирасның иң камил әсәрләре, аерым язучылар иҗаты белән таныштыруны, татар әдәбиятының барышы, милли әдәбиятның күпгасырлык тарихы һәм аның аерым чорларына хас үзенчәлекләр хакында белем бирүне күздә тота; чор әдәбиятының үзенчәлекләрен һәм зур сүз осталары иҗатының яңалыгын дөрес аңларга, объектив нәтиҗәләр ясарга, мөнәсәбәт формалаштырырга юнәлеш бирә, балаларның психик һәм физик сәламәтлеген саклауны тәэмин итә.

Урта белем бирә торган мәктәпләрдә татар әдәбияты предметы укучыларга әдәби белем бирүне, әдәби әсәрне, язучы иҗатын, чор әдәбиятын аңлау өчен кирәкле иҗади һәм теоретик күнекмәләр формалаштыруны, милли мәдәнияткә кагылышлы мәгълүматлар җиткерүне үз эченә ала.

Югары сыйныфларда әдәбият укытуның төп максатын исә татар әдәбиятының барышын, аның аерым чорлардагы торышын, чор әдәбиятының йөзен билгеләүче язучылар иҗатын анализларга һәм бәяләргә өйрәтү тәшкил итә. Әлеге максатка түбәндәге бурычлар аша ирешелә:

укучыларда татар әдәбиятының тарихи барышы турында гомуми караш булдыру;
әдәби-теоретик белемнәр нигезендә әдәби әсәрнең, язучы иҗатының, чор әдәбиятының, гомумән татар әдәбиятының үзенчәлекләрен табарга, аңларга, бәяләргә күнектерү;
иҗади фикерләүдәге уртак һәм милли үзенчәлекләрне танырга өйрәтү;
матур әдәбиятта халык тарихы, милләт язмышы гәүдәләнешенә укучыларның игътибарын туплау, укучыларда кешелеклелек, горурлык, үз кадереңне белү хисләрен тәрбияләү;
заман таләпләренә җавап бирүче, үз-үзен камилләштерү өстендә даими эшләүче, татар әдәбиятын, мәдәниятен, традицияләрен хөрмәт итүче, татар дөньясына, әдәбиятына кагылышлы бәхәсләрдә катнашып, үз фикерен дәлилли алучы, гуманлы, рухи, әхлакый бай шәхес тәрбияләү.

УКЫТУНЫҢ ПЛАНЛАШТЫРЫЛГАН НӘТИҖӘЛӘРЕ

Урта белем бирүче мәктәпләрдә татар әдәбияты предметын үзләштерү нәтиҗәсендә укучыларда әдәбиятны аңлау күнекмәсе булдырыла, әхлакый позиция һәм эстетик зәвык тәрбияләнә, иҗади фикерләү үстерелә, һәм болар дөньяга карашны, тормышны бәяләү чарасына әверелергә тиеш.

Югары сыйныфларда татар әдәбиятын укытуның гомуми (метапредмет) нәтиҗәләре түбәндәгеләр:

укучыда әдәбиятны үзе иҗат ителгән чор контекстында аңлап укырлык, мөстәкыйль үзләштерерлек күнекмәләр булдыру, әдәбият–сәнгать белән даими кызыксыну ихтыяҗы тәрбияләү;
сүз сәнгатен халыкның мәдәни үсеш билгесе буларак кабул итәргә өйрәтү, аның шәхесне рухи баету мөмкинлекләрен төшендерү;
укучының язу һәм сөйләм, мөстәкыйль иҗади фикерләү һәм бәяләү осталыгын үстерү;
укучыны үз холык-фигылен, эш-гамәлләрен контрольдә тотарга, үз рухи дөньясын баету өстендә эшләргә өйрәтү;
әдәби-мәдәни мәгълүматлар алу өчен төрле чыганаклардан файдаланырга күнектерү.

Югары сыйныфларда татар әдәбиятын укытуның предмет нәтиҗәләре түбәндәгеләр:

Танып-белү өлкәсендә:

аерым чорларда иҗат ителгән әсәрләрне форма һәм эчтәлек берлеге төсендә кабул итәргә өйрәтү, сайлап уку ихтыяҗы булдыру һәм әсәргә салынган мәңгелек кыйммәтләрне билгеләргә күнектерү;
укыган әдәби әсәрнең үзе иҗат ителгән чор белән тарихи-мәдәни бәйләнешләрен аңлавына ирешү;
укучының классик әдипләр тормыш һәм иҗат юлын, милли әдәби барышның төп этапларына хас үзенчәлекләрне һәм билгеләрне белүе;
рефератлар, докладлар әзерләргә, әдәби әсәрләр һәм ирекле темалар буенча сочинениеләр язарга, иҗади эшләр башкарырга өйрәтү;
әдәбият тарихын тикшергән вакытта әдәбият белеме төшенчәләренә мөрәҗәгать итәргә өйрәтү.

бәяләү өлкәсендә:

милли әдәбияттагы рухи-әхлакый кыйммәтләрне күңелдән уздырып кабул итәргә өйрәтү;
милли әдәбиятка, андагы күренешләргә шәхси мөнәсәбәт һәм бәя формалаштыру, әсәргә, язучы иҗатына, чор әдәбиятына бәйле телдән һәм язмача фикерләрне белдерергә өйрәтү;
өйрәнелгән әсәрләрне чор әдәбияты фонында шәрехли белүенә ирешү;
автор осталыгын бәяли алу һәм аңа карата мөнәсәбәт формалаштыру.

эстетик яктан:

сүз сәнгатенең образлы табигате хакында гомуми мәгълүматый күзаллау булдыру, эстетик зәвык формалаштыру;
төрле мәдәни дөньяларның, милли әдәбиятларның казанышларына игътибарлы һәм ихтирамлы караш тәрбияләү.

Югары сыйныфлар зур тормышка аяк басарга әзерләнүче бала өчен мөһим этап булып тора, аның шәхес буларак формалашып җитү, тирә-юньгә, башкаларга мөнәсәбәте калыплашу, дөньяга үз карашы ныгу чорын тәшкил итә. Шуңа күрә шәхси нәтиҗәләр арасында түбәндәгеләре аерым әһәмияткә ия:

укучының гражданлык позициясен, акыл һәм рухи эшчәнлеген, иҗтимагый бурыч хисен активлаштыру;
алган белем һәм күнекмәләрен тормышта куллана белергә, үз юлын сайларга әзерләү, мөстәкыйль карарлар кабул итәргә күнектерү;
җәмгыятьтә башкаларны, аларның үзгә фикер-карашын, мәдәниятен, традицияләрен хөрмәт итеп яшәргә өйрәтү;
баланың үзаңын үстерү, милләтне, ватанны яратырга өйрәтү, горурлык һәм гражданлык хисләре тәрбияләү;
әхлак нормаларын, җәмгыятьтә яшәү кагыйдәләрен төшендерү;
мәктәпне тәмамлап чыккач та матур әдәбият укуга ихтыяҗ, әдәби әсәрнең эстетик кыйммәтен, поэтикасын аңларлык эстетик зәвык булдыру.

Югары сыйныфларда татар әдәбиятын укытуның предметара нәтиҗәләре түбәндәгеләр:

укучыларда әдәбиятны сәнгатьнең башка төрләре ярдәмендә мөстәкыйль үзләштерерлек күнекмәләр булдыру һәм әдәбият–сәнгать белән даими кызыксыну формалаштыру;
татар теленә бәйләнештә, туган телдә аралашырга ихтыяҗ һәм аңа хөрмәт тәрбияләү;
мәдәниятара бәйләнешләрне саклау, укучының башка милләтләр мәдәнияте һәм әдәбиятыннан мәгълүматлы, башка халыкларның сүз сәнгатенә хөрмәтле мөнәсәбәттә, толерант булуына ирешү;
татар әдәбиятын рус әдәбияты белән бәйләп, тема һәм проблематикада, геройлар бирелешендә, иҗат юнәлешләрендә, чор әдәбиятларында уртаклыкларга игътибар итү.

ӘДӘБИЯТ ПРЕДМЕТЫНЫҢ ЭЧТӘЛЕГЕ

Өлкән сыйныфлардагы әдәбият курсы сүз сәнгатенең тарихи үсешен системалы күзаллау булдыруга һәм шуның аша классик һәм хәзерге әдәбиятның үзара бәйләнешен тулырак аңлауга юнәлтелә.

Тәкъдим ителә торган материал татар әдәбиятының үсеш-үзгәреш этапларына бәйле рәвештә бүлеп бирелә. Әдәби әсәрләр хронологик тәртиптә урнаштырыла, аерым очракларда укытучы, билгеле бер максаттан чыгып, аларның урынын үзгәртә ала. Укучыларның белем һәм яшь үзенчәлекләренә бәйле әсәрләрнең күләме арту һәм әдәби процесс үзгәреше белән бәйләнештә бирелүе әдәби материалның катлаулана баруына китерә.

Югары сыйныфларда татар әдәбияты үрнәкләрен анализлау әдәбият тарихына карата бөтенлекле күзаллау булдыруда катнаша. Әдәби үрнәкләр өч максатка юнәлтелә: аерым әдәби әсәрләр уку һәм анализлау, аерым берләре укып фикер алышу, кайберләре сыйныфтан тыш уку өчен тәкъдим ителә. Әмма һәр очракта да алда куелган критерий һәм таләпләр истә тотыла.

Әдәбият тарихы

Борынгы татар әдәбияты (5—12 гас.)

Гомумтөрки әдәбият. Орхон–Енисей ташъязмалары.

Урта гасыр әдәбияты

Борынгы һәм урта гасырлар татар әдәбиятындагы өч юнәлеш (дини-дидактик, яңарыш һәм суфичылык). Милли сүз сәнгатенең шәрык әдәбиятына йөз тотып үсү-үзгәрүе, ислам идеологиясенә, фәлсәфәсенә нигезләнүе. Аллаһның берлеген раслаучы дини һәм гадел идарәче, гуманлы шәхесне алга куйган дөньяви мотивларның кушылуы. Әхлакый камил, гадел, гуманлы, сабыр, изге күңелле, эчке һәм тышкы матурлыкка ия шәхес концепциясе. Жанрлар төрлелеге, шәркый жанрларның кулланылыш үзенчәлекләре.

Болгар чоры мәдәнияте (12–13 гас. 1 яртысы). Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасы.

Алтын Урда чоры мәдәнияте (13–15 гас. 1 яртысы). С.Сараиның «Гөлестан бит төрки» поэмасы. Котбның «Хөсрәү вә Ширин» поэмасы.

Казан ханлыгы чоры мәдәнияте (15 гас.1 яртысы–16 гас.2 яртысы). Кол Шәриф, Мөхәммәдьяр иҗаты.

Торгынлык чоры мәдәнияте (16 гас.2 яртысы–19 гас.I яртысы). М.Колый хикмәтләре. Г.У. Имәни иҗаты.

Яңарыш чоры әдәбияты

XIX гасырның беренче яртысы әдәбияты. Г.Кандалый, Акмулла иҗатлары.

XIX гасырның икенче яртысы әдәбияты. Мәгърифәтчелек хәрәкәте. Әдәбият мәйданына реализмның килүе, мәгърифәтчелек реализмы, аңа хас төп сыйфатлар, мәгърифәтчелек идеалларының гәүдәләнеше. Әдәби әсәр үзәгендәге гади җир кешесенең милләт язмышы белән үрелеп сурәтләнүе. Аңлы-белемле, мәгърифәтле шәхес концепциясе, аның бирелеш үзенчәлекләре. Сүз сәнгатендә яңа төр һәм жанрларның аерымлануы. Бу чор әдәбиятында төп тема һәм мотивлар буларак аң-белем, мәгърифәт, әхлак, тәрбия. Татар милләтенең уянырга, үсәргә тиешлеге, хатын-кыз язмышы, алдынгы, бигрәк тә рус мәдәниятенә йөз тоту кебек мәсьәләләрнең көнүзәктә торуы. Дөньяви һәм дини мотивларның бирелешендә яңалыклар. Әсәрләрдә төп конфликт буларак искелек һәм яңалык көрәше.

ХХ йөз башы мәдәнияте. ХХ гасыр башында сүз сәнгатенең үсеш-күтәрелеш чорын кичерүе. Шушы чорда иҗтимагый-сәяси тормышта барган үзгәрешләр, аларның иҗтимагый-сәяси һәм әдәби фикергә йогынтысы, шәрык һәм гареб (көнбатыш) синтезы. Әдәбиятның тормышны реалистик һәм романтик чагылдыру үзенчәлекләре. Заман героена хас сыйфатлар, гыйсъянчы, ялгыз, урталыктагы, үзен милләткә багышлаган яки төшенкелектәге һ.б. төр геройлар. Язучыларның әхлакый, фәлсәфи һәм әдәби–эстетик эзләнүләре, тәҗрибәләр.

Реализмның мәгърифәтчелектән тәнкыйди реализм баскычына күтәрелүе. Сүз сәнгатенең иҗат юнәлешләре, агымнары ягыннан баюы. Модернистик агымнардан импрессионизм, символизм. Милли мәсьәләләрнең активлашуы. Яңа тип геройлар мәйданга чыгу. Рухи азатлык, иман, гомернең чиклелеге, яшәү һәм үлем, матурлык проблемаларын яңача хәл итү омтылышы.

Г.Ибраһимов, Г.Исхакый, Г.Тукай, С.Рәмиев, Дәрдемәнд, Г.Камал, Ф.Әмирхан, М. Фәйзи, Г.Колахмәтов иҗаты.

1920-1930 елларда әдәбиятның каршылыклы үсеше. Романтизм, модернизм (символизм, имажинизм, футуризм һ.б.) иҗат юнәлешләренең әдәби мәйданнан төшерелеп, социалистик реализм агымының төп иҗат методы буларак раслануы. Традицияләрне дәвам итүче әсәрләр. Яңа тормыш төзү хакында сөйләүче әсәрләр.

М.Галәү, К.Тинчурин, Г.Рәхим, Һ.Такташ иҗаты.

Сугыш чоры мәдәнияте. Бөек Ватан сугышы, аның әдәбиятка тәэсире. Төп тема-проблемалар. Әдип һәм җәмгыять мөнәсәбәте. М.Җәлил, Ф.Кәрим, Ә.Еники, Ф.Хөсни иҗаты.

Сугыштан соңгы чор мәдәнияте (1950–1960 еллар). ХХ гасырның икенче яртысында “Хрущев җепшеклеге” исемен алган ярымдемократик үзгәрешләрнең сүз сәнгатенә уңай йогынтысы. Х.Туфан, Х.Вахит иҗаты.

1960–80 еллар мәдәнияте. Татар әдәбиятының милли нигезләргә кайтуы. Шушы чорда яңа жанрларның, тема-мотивлар, әдәби формаларның аваз салуы. Әдәбиятның яңалыкка омтылышы: яңа иҗади агымнарга, жанр формаларына, темаларга мөрәҗәгать итү, әдәби герой мәсьәләсендә эзләнүләр. Традицияләрнең яңаруы, яңа җәмгыять сыйфатларын эзләү, яңа герой. «Авыл прозасы». Ватан, ил, халык образларының эпик гәүдәләнеше; шәхес һәм җәмгыять мөнәсәбәтләре, гражданлык хисе, халыклар язмышы, кешенең рухи дөньясы, чор кыйммәтләре турында уйлану. Азатлык, шәхес иреге, фикер хөрлеге мәсьәләләренең куелышы. Романтизм юнәлешенең яңадан тергезелүе. 1917 еллар инкыйлабына, яңадан төзелгән тормышка бәянең үзгәреш кичерүе. Сугыш темасының үзгә яссылыкта куелышы.

Ә.Еники, С.Хәким, А.Гыйләҗев, Г.Ахунов, М.Мәһдиев иҗаты.

1980–2000 еллар мәдәнияте. ХХ-ХХI гасыр чигендә татар әдәбиятының тагын бер тапкыр үзгәрүе, яңа дулкын булып күтәрелүе. Үзгәрешләрнең ХХ гасыр башы татар әдәбиятындагы эзләнүләргә аваздаш булуы. Реализмның типиклаштыруны иҗтимагый–сыйнфый баскычтан гомумкешелек югарылыгына күтәрүе. Совет һәм постсовет заманына тәнкыйди бәя биргән, шәхес һәм җәмгыять каршылыгы ноктасыннан, ил тарихындагы олы этапларның сурәтен тудырган әсәрләр язылу.

И.Салахов, Ф.Бәйрәмова, М.Хәбибуллин, Т.Миңнуллин, И.Юзеев, Г.Афзал, Р.Фәйзуллин, М.Әгъләмов, Зөлфәт иҗаты.

2000—2010 еллар мәдәнияте. Психологик башлангычның алга чыгуы аша шәхес тормышы, эчке дөньясының тарихи–иҗтимагый чынбарлыктан өстен булуын раслау. Кешенең аңында, аң төпкелендә барган процессларны тергезү. Мифологик, шартлы–символик образларның активлашуы ярдәмендә милли проблематиканы яңа яссылыкта кую, миллилекне тоталитар идеологиягә каршы торучы көч итеп күтәрү.

М.Кәбиров, З.Хәким, Р.Зәйдулла иҗаты.

Дөнья әдәбиятының барышы. Татар, рус һәм чит ил әдәбиятлары арасында күптөрле бәйләнешләр. Мәңгелек темалар һәм образлар.

Әдәбият теориясе

Әдәби төр һәм жанрлар. Эпос, лирика һәм драма төрләре. Эпик жанрлар: роман, повесть, хикәя. Эпик жанрларның төрләре: тарихи роман (повесть яки хикәя), көнкүреш романы, производство романы, психологик роман, маҗаралы, детектив роман. Лирик жанрлар: пейзаж лирикасы, гражданлык лирикасы, күңел лирикасы, фәлсәфи лирика. Шәрык әдәбиятларында лирик жанрлар: мәдхия, мәрсия, газәл касыйдә, робагый. Драма жанрлары: комедия, трагедия, драма. Драма жанрларының төрләре: моңсу комедия, тарихи драма, психологик драма. Лиро-эпик жанрлар: сюжетлы шигырь, мәсәл, баллада, нәсер, поэма. Поэма жанрының төрләре: романтик поэма, реалистик поэма. Төрара формалар: сәяхәтнамә.

Әдәби әсәрдәге образлылык. Образ, символ, деталь, аллегория. Кеше образлары: төп герой, ярдәмче герой, катнашучы геройлар, җыелма образлар. Персонаж, характер, тип. Лирик герой, хикәяләүче, лирик “мин”, автор образы, автор позициясе. Табигать образы, әйбер образы, мифологик образ, фантастик образ, архетип.

Әдәби әсәр. Эчтәлек һәм форма. Автор, укучы (адресат). Эчтәлек: вакыйга, күренеш, яшерен эчтәлек, контекст. Конфликт, сюжет, сюжет элементлары. Мотив, лейтмотив. Композиция: тышкы һәм эчке корылыш. Тема, проблема, идея, пафос. Идеал. Әсәрдә сурәтләнгән дөнья. Пейзаж, портрет. Психологизм. Әдәби әсәрдә урын һәм вакыт, хронотоп. Текст: эпиграф, багышлау, көчле позиция.

Әдәби иҗат. Сәнгати алымнар һәм стиль. Әдәби алымнар: кабатлау, янәшәлек, каршы кую, үткәнгә әйләнеп кайту (ретроспекция). Тел–стиль чаралары (лексик, стилистик, фонетик чаралар һәм троплар). Әдәби сөйләм: хикәяләү, сөйләшү (диалог), сөйләү (монолог). Лирик чигенешләр. Тезмә һәм чәчмә сөйләм үзенчәлекләре. Ритм һәм рифма, тезмә, строфа. Шигырь төзелеше. Көлке: юмор, сатира, сарказм, шарж Язучы стиле: көлке, тәнкыйди, фаҗигале, экзистенциаль, публицистик һ.б. башлангычлар. Чор стиле.

Әдәбият тарихы. Традицияләр, яңачалык. Дини әдәбият, дөньяви әдәбият. Әдәби бәйләнешләр: тәэсир, назыйрә, пародия.

Әдәби барыш. Әдәби процесс (барыш); чор әдәбияты; иҗат юнәлешләре (реализм, романтизм); суфичылык, мәгърифәтчелек, модернизм, постмодернизм күренешләре; иҗат методы (агымы): мәгърифәтчелек реализмы, тәнкыйди реализм, социалистик реализм, авыл реализмы, символизм, гыйсъянчылык, импрессионизм, имажинизм, футуризм.

Күнекмәләр формалаштыру

Укучыга билгеле бер күләмдә белем бирү белән янәшә, аларны ныгыту, күнекмә дәрәҗәсендә беркетү кирәк була. Әдәбият шикелле белемнәр анализлау-тикшерү барышында үзләштерелә торган предмет өчен бу аерата мөһим. Күнекмәләр булдыру эшчәнлеге түбәндәге юнәлешләрдә үстерелә һәм бәяләнә:

- рецептив эшчәнлек: сайлап алып (яки тәкъдим ителгән) язучының тормыш юлы, иҗаты, чор әдәбияты турында чагыштырып, бәяләп, яттан өзекләр китереп сөйләү; әдәби әсәрнең төрен, жанрын, язучы иҗатының төп хасиятләрен, чор әдәбиятының төп үсеш юнәлешләрен билгеләү һәм фикерне исбатлау; әдәби әсәрне иҗтимагый һәм мәдәни тормыш күренешләре белән бәйлелектә аңлау; әдәби әсәрләрнең тарихи-конкрет һәм гомумкешелек кыйммәтләрен, әдәбияттагы «үтәли» һәм «мәңгелек» проблемаларны ачыклый алу.

- репродуктив эшчәнлек: әдәби әсәрнең сюжетын, анда сурәтләнгән вакыйгаларны, характерларны аңлатып бирә, башка әсәрләр белән чагыштыра, бәяли алу; чор әдәбиятына кагылышлы мәгълүматларны гомумиләштереп сөйли алу; төрле мәгълүмат чыганаклары (сүзлекләр, белешмәләр, энциклопедияләр, электрон чаралар) белән максатчан эшли белү; вакытлы матбугат материалларына мөрәҗәгать итә алу.

- иҗади эшчәнлек: төрле жанрдагы әдәби әсәрләрне аңлап һәм иҗади, сәнгатьле укый белү; әдәби әсәрләр, язучы иҗаты, чор әдәбияты, гомумән милли әдәбият буенча һәм тормыштан алган фикер-карашларга, хис-кичерешләргә нигезләнеп сочинение язу;

- эзләнү эшчәнлеге: әдәби әсәргә, язучы иҗатына, чор әдәбиятына, милли әдәбияттагы аерым күренешләргә нисбәтле проблемалы сорауларга мөстәкыйль рәвештә җавап таба белү; әсәр белән башка текстлар, шул исәптән башка сәнгать төрләре арасында ассоциатив бәйләнешләрне күрә алу;

- тикшеренү эшчәнлеге: тулы текстны анализлау; төрле әсәрләрнең проблемаларын яки темаларын чагыштыру, үзенчәлекләрен билгеләү; әсәрләрне үзара чагыштыру, уртак һәм аермалы якларны таба белү; язучыларның иҗатларын, әсәрләрен чагыштырып уртак һәм аермалы якларын аңлата, бәяли белү; татар, рус (яки башка халыкларның) әдәбиятларында бер төрдәге темага язылган әсәрләрне чагыштыру, милли үзенчәлекләрен ачыклау; татар әдәбиятының рус һәм дөнья әдәбияты мәйданындагы урынын һәм ролен бәяләргә омтылу.

УКУЧЫЛАРНЫҢ БЕЛЕМЕНӘ, ЭШ ОСТАЛЫГЫНА ҺӘМ КҮНЕКМӘЛӘРЕНӘ ТАЛӘПЛӘР

Татар әдәбияты предметын үзләштерү нәтиҗәсендә укучы:

милли әдәбиятның иң билгеле язучыларын һәм аларның әсәрләре хакында;
милли әдәбиятның нинди чорларга бүленешен;
сүз сәнгатенең образлы асылын;
әдәби-тарихи барышның төп закончалыкларын һәм әдәби юнәлеш, күренешләрнең төп сыйфатларын;
төр әдәби-теоретик төшенчәләрне

белергә;

әдәби әсәр эчтәлеген кабатлап сөйләү;
әдәби әсәрне әдәбият тарихыннан һәм теориясеннән мәгълүматлар файдаланып анализлау;
әдәби әсәрнең, язучы иҗатының, чор әдәбиятының аерым якларын, элементларын җентекләп тикшерү һәм нәтиҗәләр чыгару;
әдәби әсәрне, язучы иҗатын, чор әдәбиятын иҗтимагый-тарихи контекстта һәм гомумкешелек кыйммәтләре яктылыгында бәяләү;
әдәби әсәрнең төр һәм жанрын, кайсы чорда язылуын билгеләү, чор әдәбиятына хас сыйфатларны табу;
бер чорда иҗат ителгән һәм төрле чорларда иҗат ителгән әдәби әсәрләрне чагыштыру;
әдәби әсәргә карата дәлилле шәхсән мөнәсәбәт белдерә алу;
әдәби әсәрләр хакында төрле характердагы иҗади эшләр башкару

күнекмәләрен үзләштергән булырга тиеш.

УКЫТУНЫ МАТДИ-ТЕХНИК ҺӘМ

МӘГЪЛҮМАТИ ЯКТАН ТӘЭМИН ИТҮ

Укытуның матди-техник яктан тәэмин ителеше белем бирүнең сыйфаты белән турыдан-туры бәйләнгән һәм түбәндәге яссылыкларда аеруча игътибар үзәгендә булырга тиеш:

уку-укыту бинасының һәм кабинетларның төзеклеге, эстетик бизәлешнең укучы зәвыген һәм милли үзаңын, этномәдәни күзаллавын үстерерлек булу;
укытучы эшчәнлеген дөрес оештыру, дәрестән тыш, тәрбия чаралары, мәдәни чаралар (язучыларның юбилейларына, күренекле даталарга багышлап кичәләр, язучылар һәм галимнәр белән очрашулар, иҗади-музыкаль кичәләр, спектакльләр кую, әсәрләрне сәхнәләштерү, яшь иҗатчылар, сәнгатьле уку конкурслары) уздыруга зур игътибар бирү;
мәктәп һәм кабинетның заманча җиһазландырылуы, кабинетта рәсем һәм сынлы сәнгать әсәрләренә репродукцияләр, музыкаль әсәрләр; дәресләрдә куллану өчен таратма һәм күрсәтмә әсбаплар, методик һәм мәгълүмати материалларның җитәрлек күләмдә булуы;
дәресләрдә файдалану өчен, китапханәдә тиешле санда китаплар, дәреслекләр, белешмә әдәбият булдыру, халык авыз иҗаты үрнәкләре тупланган җыентыклар, тарихи чыганаклар, сүзлекләр, энциклопедияләр; балалар өчен чыгарыла торган газета һәм журналлар, яңа әдәби китаплар белән даими тәэмин итү;
лингафон кабинет булдыру, укытучыны техник, телевидение һәм Интернет мөмкинлекләренә мөрәҗәгать итү өчен кирәкле чаралар, шул исәптән аудио-һәм видеоәсбаплар, мультимедиа укыту программалары, электрон дәреслекләр һәм ярдәмлекләр, электрон китапханә, укучыларның белемнәрен тикшерү өчен компьютер программалары белән тәэмин итү;
сәләтле укучылар өчен газета-журналларда, фәнни җыентыкларда мәкаләләр бастыру, конкурсларда, тематик-гамәли конференцияләрдә, семинарларда катнашу өчен шартлар тудыру.

кушымта

Гомуми урта (тулы) белем бирү

мәктәбендә укучы татар балаларына әдәбияттан тәкъдим ителә торган әсәрләр минимумы

Х сыйныф

Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасы (өзекләр).

С. Сараиның «Сөһәйл вә Гөлдерсен» поэмасы (өзекләр).

Кол Шәрифнең «И күңел...» шигыре.

М.Колыйның «Юмартлык бу күңелне рушан кылыр...» хикмәте.

Г.Кандалыйның «Бу илләрдә торып калсам...» шигыре.

Ф.Кәрими «Ауропа сәяхәтнамәсе» (өзекләр).

Г.Ибраһимовның «Яшь йөрәкләр» романы.

Г.Ибраһимовның «Татар шагыйрьләре» тәнкыйть мәкаләсе (өзекләр).

Г.Исхакыйның «Көз» повесте, «Ике йөз елдан соң инкыйраз» повесте (өзекләр).

Г.Тукайның «Өзелгән өмид», «Сәрләүхәсез» шигырьләре.

С.Рәмиевның «Мин», «Пәйгамбәр» шигыре.

Дәрдемәнднең «Кораб», «Без» шигырьләре.

Ф.Әмирханның «Шәфигулла агай» повесте.

М. Фәйзинең «Галиябану» драмасы.

Г.Рәхимнең «Идел» повесте.

Һ.Такташның «Җир уллары» трагедиясе.

ХI сыйныф

М.Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» циклы.

Ф.Хөснинең «Йөзек кашы» повесте.

Х.Туфанның «Иртә төшкән кар» шигырьләре.

Х.Вахитның «Беренче мәхәббәт» драмасы.

Ә.Еникинең «Төнге тамчылар» хикәясе.

А.Гыйләҗевның «Өч аршын җир» повесте.

И.Салаховның «Колыма хикәяләре» романы (өзекләр).

И.Юзеевның «Гашыйклар тавы» драмасы.

М.Мәһдиевнең «Кеше китә - җыры кала» повесте.

Р.Фәйзуллинның «Нюанслар илендә» циклы.

Р.Миңнуллинның «Татарларым» поэмасы.

Р. Харисның «Тукайның мәхәббәт төшләре» поэмасы.

М.Кәбировның «Мәхәббәттән җырлар кала» повесте.

З.Хәкимнең «Гасыр моңы» драмасы.

Р.Зәйдулланың «Без очарга әзерләнгән идек...», «Соңару» шигырьләре.

Н.Гыйматдинованың «Сихерче» повесте.

Ф. Бәйрәмованың «Канатсыз акчарлаклар» повесте.

Предварительный просмотр:

Эчтәлек

ТАТАР ТЕЛЕННӘН УРТА БЕЛЕМ ДӘҮЛӘТ СТАНДАРТЫ

Аңлатма язуы ………………………………………………………………. 4

1. Татар телен өйрәнүнең гомуми мәсьәләләре …………………………….. 5

1.1. Татар теленең педагогик функциясе ……………………………………… 5

1.2. Ана телен өйрәнү максатлары …………………………………………….. 5

1.3. Укыту предметы буларак, татар теле …………………………………….. 7

1.4. Татар теле фәненең эчтәлеге …………………..………………………….. 7

2. Татар теленнән үзгәрмә (инвариатив) белем күләме…………………….. 8

2.1. Тел системасы: фонетика, орфоэпия, орфография………………………... 8

2.2. Лексика һәм фразеология ………………………………………………….. 9

2.3. Сүз төзелеше, сүз ясалышы ………………………………………………… 10

2.4. Морфология …………………………………………………………………. 10

2.5. Синтаксис ……………………………………………………………………. 12

2.6. Телне тирәнтен белү, гамәли куллану (тыңлау, аңлау, уку һәм

сөйләү) ……………………………………..…………………………………….. 16

2.7. Дөрес язу кагыйдәләре – орфография һәм пунктуация…………………... 17

3. Укучыларның белемнәрне үзләштерү дәрәҗәсенә, осталык һәм

күнекмәләренә бердәм таләпләр …………………………………………. 18

3.1. Тел системасы, телне тирән белү буенча …………………………………. 18

3.2. Бәйләнешле сөйләм эшчәнлеге буенча …………………………………… 21

4. Укучыларның белемнәрен үзләштерү дәрәҗәсен бәяләү күрсәткечләре .. 23

4.1. Башлангыч мәктәп өчен (беренче баскыч) ………………………………… 26

4.2. Тулы булмаган урта мәктәп өчен (икенче баскыч)………………………... 31

4.3. Урта мәктәп өчен (өченче баскыч)…………………………………………. 46

ТАТАР ТЕЛЕННӘН УРТА БЕЛЕМ ДӘҮЛӘТ СТАНДАРТЫ

Аңлатма язуы

Тәкъдим ителә торган “Татар теленнән урта белем дәүләт стандарты” татар телендә укытыла торган урта мәктәпләр, гимназияләр, лицейлар, училищелар һәм колледжлар өчен эшләнә. Стандартта татар теле буенча урта белемнең укучы өч баскычта үзләштерергә тиеш булган минималь күләме, укучының шул күләмне үзләштерү дәрәҗәсен билгеләү нормалары күрсәтелә.

Татар теленнән белем бирү күләменең үзгәрми торган варианты урта белемгә ия булу күрсәткече итеп карала.

Киметү ягына үзгәреш ясалмаса да, төрле типтагы урта уку йортлары (гимназия, лицей, училище, колледжлар), үзләренең үзенчәлекләренә туры китереп, татар теленнән бирелергә тиешле теоретик материалны берникадәр киңәйтә, бәяләү күрсәткечләрен күтәрә ала.

Татар теле тирәнрәк өйрәтелә торган сыйныфларда теоретик характердагы яңа материалларга да урын бирелергә мөмкин.

“Дәүләт стандарты”на туры китерелеп, татар теленнән программа һәм дәреслекләр төзеләчәк, укучыларның белемнәрен, осталык һәм күнекмәләрен бәяләү нормалары кабул ителәчәк.

Татар теле фәне татар баласына, ана теле буларак, өч баскычта – башлангыч мәктәптә (1 – 4 нче сыйныфларда), тулы булмаган урта мәктәптә (5 – 9 нчы сыйныфларда), урта мәктәптә (10 – 11 нче сыйныфларда) укытыла.

Беренче баскычта бала ана телендә укырга, язарга өйрәтелә; сөйләмә һәм язма телдә башка фәннәрне ана телендә үзләштерергә әзерләнелә. Икенче баскычта татар теле фәне нигезендә эзлекле үстерелештәге теоретик белем бирелеп, башлангыч мәктәптә алынган белем һәм күнекмәләр тагын да ныгытылып, баланың сөйләмә һәм язма тел культурасы формалаштырыла. Өченче баскычта тел фәнендәге теоретик белемнәр, гамәли күнекмәләр тагын да тирәнәйтелә, ана телен җәмгыятьтә куллану күнекмәләре камилләштерелә.

1. Татар телен өйрәнүнең гомуми мәсьәләләре.

1.1. Татар теленең педагогик функциясе.

Белем һәм тәрбия бирү максатында, укыту татар телендә алып барыла торган башлангыч, тулы булмаган урта һәм урта мәктәпләрдә, гимназияләрдә, лицейләрдә гуманитар предметлар рәтеннән татар теленә беренчел дәрәҗәге әһәмият бирелә – татар теле төп укыту предметы буларак карала. Бу аның иҗтимагый функциясе белән дә аңлатыла: 1992 нче елның 8 нче июлендә Татарстан Җөмһүриятенең Югары Советы "Татарстан халыкларының телләре турында" Татарстан Республикасы Законын, 1994 нче елның 20 нче июлендә “Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасының дәүләт программасы”н кабул итте. Закон нигезендә, татар теле һәм рус теле Татарстан Республикасында тигез хокуклы дәүләт телләре итеп карала. Программада татар теленең татарлар һәм Татарстанда яшәүче башка халыклар арасында үзара аралашу чарасы булуын тәэмин итү максатында, төрле эшләр билгеләнде. Шул сәбәпле, бүгенге көндә татар теленең иҗтимагый функциясе тагын да киңәя, тәрбияви роле үсә.

Татар баласы исә, ана телендә тәрбия ала, үз милләттәшләре белән ара-лаша; алдагы буыннарның бай тормыш тәҗрибәсе, тарихы, гореф-гадәт-йола-лары белән таныша; фикерләү сәләтен үстерә; сөйләмә һәм язма тел культу-расын баета; уку предметларының башкаларын да ана телендә үзләштерә ала.

Боларның барысы да татар укучысын җәмгыятьнең төрле өлкәләрендә актив катнашучы шәхес буларак формалаштырырга ярдәм итә, аның акыл, эмоциональ һәм әхлакый үсешенә йогынты ясый.

1.2. Ана телен өйрәтү максатлары.

Татар теленнән төзелгән дәүләт стандарты укыту программаларын төзүдә төп вариант буларак тәкъдим ителә. Анда күрсәтелгән күләмдәге белем һәм күнекмәләр өч баскычка бүлеп бирелә. Аның күләмен кыскарту ягына үзгәрешләр кертелә алмый, әмма киңәйтү мөмкинлеге бар.

Белем, осталык һәм күнекмәләрнең күләме җәмгыятебезнең иҗтимагый таләпләренә, татар тел гыйлеме үсешенә, ана теленең иҗтимагый функцияләре-нә туры китереп билгеләнә. Төп идеясе - укытуның гамәли нигездә оештыры-луы, телне тирән белү; туган тел ярдәмендә үзара иркен аңлашу, уй-фикереңне һәм хис-тойгыларыңны белдерү һ.б. Ана телен өйрәтүнең максатлары түбәндәгеләр:

1) укучыларның актив һәм пассив сүзлек запасын арттыруга, шул сүзләр-не эзлекле рәвештә куллануга игътибарны киңәйтү аша, укучының сөйләмә һәм язма телен үстерү белән беррәттән, рухи дөньясын баету, реаль чынбарлыкка карашын формалаштыру, тормыш вакыйгаларыннан хәбәрдарлыгын булдыру;

2) татар теленнән алынган теоретик материалны (тел системасын) аңлы үзләштерүне, тел фәнен яхшы белүне тәэмин итү; гамәли тел материалларын хәтердә калдырып һәм тәрбияви максатны күздә тотып, әдәбият дәресләрендә бирелгән һәм сайланган текстларны анализлауны яки язылган изложение һәм сочинениеләр өстендә уй-фикер уртаклашуларны оештыру ярдәмендә, укучыларның хәтер һәм фикерләү сәләтен үстерү, үз-үзләрен бәяләү күнекмәләрен камилләштерү;

3) теоретик материалларны үзләштерү һәм текст өстендә эшләү күнекмәләрен камилләштерү барышында, укучыларның гомуми белем дәрәҗәсен үстерү; информация чыганакларыннан кирәкле мәгълүматларны таба белергә өйрәтү;

4) укучыларда китап (дәреслек) белән эшләү, конспектлар төзү, белешмә әдәбияттан (сүзлекләрдән, фәнни чыганаклардан) дөрес файдалану күнекмәләре булдыру;

5) укучыларның бәйләнешле сөйләм культурасын үстерү өчен, сөйләмне кабул итү, сөйләмнән урынлы файдалану осталыгы (уку, сөйләү, тыңлау, аңлау, язу, сөйләшү, аралашу) күнекмәләрен формалаштыру.

1.3. Укыту предметы буларак татар теле.

Татар теле – гуманитар предметларның берсе һәм иң мөһиме санала. Ул сөйләм эшчәнлеге, теоретик материалларны үзләштерү һәм ныгыту өчен кирәкле гамәли материалларны (сүз, җөмлә, күнегүләр, төрле стильләргә караган әсәрләрдән китерелгән өзекләр һ.б.); татар теле гыйлеменнән тәкъдим ителгән теоретик материалларны – тел системасын (лексика, фразеология, фонетика, орфоэпия, морфология, сүз ясалышы, синтаксис һ.б.) үз эченә ала.

Укучының сөйләмә һәм язма тел культурасын формалаштыру – ана телен өйрәтүнең төп максаты.

Төп максатка ирешү өчен, телне рефлектик үзләштерү генә җитми, бәлки телгә өйрәтүне аңлы рәвештә эзлекле оештыру кирәк. Моның өчен тел системасы ярдәмгә килә: сөйләмә һәм язма формалардагы тел фактлары фәнни яктан нык эшкәртелгән законнар – грамматик аңлатма, билгеләмә һәм кагыйдәләр җирлегендә үзләштерелә.

Белем бирү һәм аны үзләштерүнең шундый системасы укучыларның татар теленнән белем дәрәҗәсен, сөйләм осталыкларын һәм күнекмәләрен бердәй бәяләү нормаларына таянып тикшерергә мөмкинлек бирә.

Татар теленнән белем системасының зур әһәмияте истә тотылып, стандартта алар билгеле бер тәртиптә бирелә.

1.4. Татар теле фәненең эчтәлеге.

Мәктәптә татар теле мөстәкыйль уку предметы, аңа гуманитар предметлар рәтеннән беренчел дәрәҗәдәге әһәмият бирелә; ул ана телендә укытыла торган башка предметларны өйрәнү теле дә, укучының рухи дөньясын формалаштыруның көчле чарасы да. Ана теле ярдәмендә укучы буыннар тәҗрибәсе белән тупланган мәдәният һәм сәнгать кыйммәтләре белән таныша, алардагы уңай сыйфатларны үзләштерә.

Татар теленнән төзелгән дәүләт стандартында укучыларның бәйләнешле сөйләм һәм язма тел культурасын, тулы грамоталылыгын тәэмин итү өчен, ана теленнән иң кирәкле минималь теоретик белем тупланмасы гына китерелә. Анда мәктәптә уку чорында үзләштереләчәк тел системасының бүлекләре күрсәтелә. Алар:

1) тел системасы: туган тел турында кереш, лексика, фразеология, фонетика, орфоэпия һәм орфография, сүз составы һәм сүз ясалышы, грамматика (морфология һәм синтаксис);

2) сөйләм эшчәнлеге: ана телендә бәйләнешле сөйләм үстерү күнекмәләре; бәйләнешле сөйләм төрләре, тип һәм формалары;

3) тулы грамоталылыкны тәэмин итүнең иң катлаулы өлеше буларак, дөрес язу кагыйдәләре – орфография һәм пунктуация.

2. Татар теленнән үзгәрмәс (инвариатив) белем күләме.

2.1. Тел системасы, телне дөрес тою һәм тирән белү.

Тел турында.

Җәмгыятьтә телнең роле. Татар теле, аның башка телләр арасында тоткан урыны.

Татар теле турында галимнәр, язучылар һәм шагыйрьләр әйткән фикерләр; туган тел турында мәкаль һәм әйтемнәр.

Тел белеме – тел турындагы фән. Күренекле тел галимнәре. Тел белеме фәненең төп бүлекләре.

Фонетика. Орфоэпия.

Авазлардан торган сүзләр – уй-фикер белдерүнең төп формасы. Басым, интонация. Әйтелеше ягыннан укучының үз сөйләмен һәм чит кешенекен бәяли алуы.

Фонетиканың өйрәнү предметы. Хәреф һәм аваз төшенчәсе.

Сузык авазлар. А, а хәрефе һәм [а] авазы. Ә, ә хәрефе һәм [ә] авазы. Я, я хәрефе һәм [й + а], [й + ә] авазлары. У, у хәрефе һәм [у] авазы. Ү, ү хәрефе һәм [ү] авазы. Ю, ю хәрефе һәм [й + у], [й + ү] авазлары. О, о хәрефе һәм [о] авазы. Ө, ө хәрефе һәм [ө] авазы. Ы, ы хәрефе һәм [ы] авазы. Э, э хәрефе һәм [э] авазы. Е, е хәрефе һәм [й + ы], [й + э] авазлары. И, и хәрефе һәм [и] авазы. Татар сүзләрендә сузыклар гармониясе (сингармонизм законы).

Тартык авазлар. Тартык авазларның яңгыраулыкта яки саңгыраулыкта ярашуы. П, п хәрефе һәм [п] авазы. Б, б хәрефе һәм [б] авазы. Ф, ф хәрефе һәм [ф] авазы. В, в хәрефе һәм [в], [w] авазлары. К, к хәрефе һәм [къ], [к] авазлары. Г, г хәрефе һәм [гъ], [г] авазлары. Т, т хәрефе һәм [т] авазы. Д, д хәрефе һәм [д] авазы. Ч, ч хәрефе һәм [ч] авазы. Җ, җ хәрефе һәм [җ] авазы. Ш, ш хәрефе, [ш] авазы. Ж, ж хәрефе һәм [ж] авазы. С, с хәрефе һәм [с] авазы. З, з хәрефе һәм [з] авазы. Х, х хәрефе һәм [х] авазы. Һ, һ хәрефе һәм [һ] авазы. Й, й хәрефе һәм [й] авазы. Л, л хәрефе һәм [л] авазы. Р, р хәрефе [р] авазы. [ , ] (хәмзә) авазы.

Борын авазлары. М, м хәрефе һәм [м] авазы. Н, н хәрефе һәм [н] авазы. ң хәрефе һәм [ң] авазы.

Тавышсыз хәрефләр. ь, ъ.

Иҗек. Сүз басымы. Сүзләрнең язылыш һәм әйтелеш үзенчәлекләре. Логик басым.

2.2. Лексика һәм фразеология.

Сүз – телнең төп берәмлеге. Сүзнең фикер формалаштыру һәм хис-тойгы белдерү вазифасы.

Татар теленең сүзлек составы. Сүз байлыгын тулыландыру һәм баету юллары. Диалектлар һәм диалектизмнар.

Туган телнең үз сүзләре һәм алынмалар.

Сүзнең төп һәм күчерелмә мәгънәләре. Сүзнең күпмәгънәлелеге. Синонимнар. Антонимнар. Омонимнар.

Сөйләм стильләре.

Фразеологик берәмлекләр; аларның лексик мәгънәсе, төрле сөйләм стильләрендә кулланылышы һәм сөйләмдәге төп вазифалары.

Төрле типтагы сүзлекләр, алардан файдалану.

2.3. Сүз төзелеше. Сүз ясалышы.

Сүз ясалышы – телнең сүзлек байлыгын өзлексез тулыландыручы төп чыганак.

Сүз төзелеше.

Сүзнең мәгънәле кисәкләре.

Мәгънәле кисәкләренә нигезләнеп, сүзнең лексик һәм грамматик мәгънәләрен ачыклау.

2.4. Морфология.

Морфологиянең өйрәнү предметы.

Сүз төркемнәре турында төшенчә, сүз төркемләүнең төп принциплар.

Исем. Ялгызлык һәм уртаклак исемнәр. Исемнең ясалышы буенча төрләре (тамыр, ясалма, парлы, кушма, тезмә, кыскартылма исемнәр). Исемнең сан белән төрләнеше. Исемнең тартым белән төрләнеше. Исемнең килеш белән төрләнеше. Исемнәргә морфологик анализ ясау. Исемнең җөмләдә кулланылышы. Исемнәргә морфологик-синтаксик анализ ясау. Исемнең төзелешен тикшерү. Антоним, синоним, омоним исемнәр.

Сыйфат. Сыйфатның ясалышы буенча төрләре (тамыр, ясалма, кушма, парлы, тезмә сыйфатлар). Сыйфат дәрәҗәләре. Синоним, антоним сыйфатлар. Сыйфатка морфологик анализ ясау. Сыйфатның җөмләдә кулланылышы. Сыйфатларга морфологик-синтаксик анализ ясау. Сыйфатның исемләшүе. Исемләшкән сыйфатка морфологик һәм морфологик-синтаксик анализ ясау. Сыйфатның төзелешен тикшерү.

Сан. Гарәп һәм рим цифрлары. Санның ясалышы буенча төрләре (тамыр, кушма, парлы, тезмә саннар). Сан төркемчәләре (микъдар, тәртип, бүлем, җыю, чама саннары). Санга морфологик анализ ясау. Санның җөмләдә кулланылышы. Саннарга морфологик-синтаксик анализ ясау. Санның исемләшүе. Исемләшкән санга морфологик һәм морфологик-синтаксик анализ ясау. Санның төзелешен тикшерү.

Рәвеш. Рәвешнең ясалышы буенча төрләре (тамыр, ясалма, кушма, парлы, тезмә рәвешләр). Рәвеш төркемчәләре (саф, күләм-чама, охшату-чагыштыру, вакыт, урын, сәбәп-максат рәвешләре). Рәвешләргә морфологик анализ ясау. Рәвешләрнең җөмләдә кулланылышы. Рәвешләргә морфологик-синтаксик анализ ясау. Рәвешнең төзелешен тикшерү. Синоним, антоним рәвешләр.

Алмашлык. Алмашлык төркемчәләре (зат, тартым, күрсәтү, сорау, билгеләү, билгесезлек, юклык алмашлыклары). Алмашлыкка морфологик анализ ясау. Алмашлыкларның җөмләдә кулланылышы. Алмашлыкларга морфологик-синтаксик анализ ясау. Синоним, антоним алмашлыклар.

Фигыль. Фигыльнең төрчемчәләре (боерык, хикәя, шарт, сыйфат, хәл, исем, инфинитив фигыльләр. Фигыльнең барлык, юклык формалары. Фигыль юнәлешләре. Затланышлы фигыльләр. Затланышлы фигыльләргә морфологик анализ ясау. Затланышлы фигыльләрнең җөмләдә кулланылышы. Затланышлы фигыльләргә морфологик-синтаксик анализ ясау. Затланышсыз фигыльләр. Затланышсыз фигыльләргә морфологик анализ ясау. Затланышсыз фигыльләрнең җөмләдә кулланылышы. Затланышсыз фигыльләргә морфологик-синтаксик анализ ясау. Синоним, антоним фигыльләр.

Бәйләгеч сүз төркемнәре (теркәгеч, бәйлек). Теркәгеч һәм бәйлекләрнең җөмләдә кулланылышы.

Модаль сүз төркемнәре. Кисәкчәнең төрләре, язылышы. Кисәкчәләрнең җөмләдә кулланылышы.

Модаль сүз. Модаль сүзләрнең төркемчәләре. Ымлык. Ымлыкларның төркемчәләре. Ымлыкларның җөмләдә кулланылышы.

Ияртем. Ияртемнәрнең төркемчәләре. Ияртемнәрдән ясалган фигыльләр.

2.5. Синтаксис.

Сөйләм төзелешен өйрәнә торган фән буларак синтаксис. Сөйләмдә сүзләрне, җөмләләрне үзара бәйләү.

Тел һәм сөйләм. Сөйләмнең фикерне формалаштырудагы, фикерне тыңлаучыга җиткерүдәге роле. Сөйләм берәмлекләре. Сөйләмнең аерылгысыз элементы буларак интонация. Җөмләдә сүз тәртибе, сүз тәртибенең роле.

Сүзләр бәйләнеше. Тезүле һәм ияртүле бәйләнешләр. Ияртүле бәйләнешнең төрләре, аларның сөйләм оештырудагы роле.

Сүзтезмә. Сүзтезмәнең номинатив функциясе, төзелеше, төрләре һәм мәгънәләре. Сүзтезмәдә бәйләүче чаралар.

Сөйләмнең төп берәмлеге буларак җөмлә. Җөмлә турында төшенчә. Җөмләнең хәбәр итү һәм чынбарлыкка мөнәсәбәт белдерү функциясе. Җөмләнең грамматик нигезе.

Җөмлә. Гади җөмлә. Ике составлы һәм бер составлы җөмләләр. Җәенке һәм җыйнак җөмләләр. Тулы һәм ким җөмләләр. Хикәя, сорау, боеру, тойгылы җөмләләр.

Җөмлә кисәкләре. Җөмләнең баш кисәкләре. Ия, аның төп билгеләре, белдерелүе, мәгънәләре. Хәбәр, аның төп билгеләре, белдерелүе, мәгънәләре. Ия белән хәбәр арасына сызык кую очраклары.

Иярчен кисәкләр. Аергыч, тәмамлык, хәлләр, аныклагыч, аларның төп билгеләре, белдерелүләре һәм мәгънәләре.

Җөмләнең модаль кисәкләре – эндәш һәм кереш сүзләр, алар янында тыныш билгеләре.

Җөмләнең аерымланган кисәкләре, алар янында тыныш билгеләре.

Җөмләнең тиңдәш кисәкләре, алар янында тыныш билгеләре.

Гомумиләштерүче сүзләр, алар янында тыныш билгеләре.

Кушма җөмлә. Кушма җөмлә турында төшенчә. Кушма җөмләнең тезелеше ягыннан төрләре.

Тезмә кушма җөмлә. Теркәгечле тезмә кушма җөмләләр. Теркәгечле тезмә кушма җөмләдә бәйләүче чаралар. Теркәгечле тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

Теркәгечсез тезмә кушма җөмләләр. Теркәгечсез тезмә кушма җөмләдә бәйләүче чаралар. Теркәгечсез тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

Иярченле кушма җөмлә. Аналитик һәм синтетик иярченле кушма җөмләләр. Иярчен җөмләләрнең мәгънә ягыннан төрләре.

Иярчен ия җөмлә. Аналитик иярчен ия җөмлә. Аналитик иярчен ия җөмләдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик иярчен ия җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен хәбәр җөмлә. Аналитик иярчен хәбәр җөмлә. Аналитик иярчен хәбәр җөмләдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик иярчен хәбәр җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен тәмамлык җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен тәмамлык җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен тәмамлык җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен тәмамлык җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен аергыч җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен аергыч җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен аергыч җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен аергыч җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен хәл җөмләләр.

Иярчен вакыт җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен вакыт җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен вакыт җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен вакыт җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен урын җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен урын җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен урын җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен урын җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен рәвеш җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен рәвеш җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен рәвеш җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен рәвеш җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен күләм җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен күләм җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен күләм җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен күләм җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен сәбәп җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен сәбәп җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен сәбәп җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен сәбәп җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен максат җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен максат җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен максат җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен максат җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен шарт җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен шарт җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен шарт җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен шарт җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен кире җөмлә. Синтетик һәм аналитик иярчен кире җөмләләр. Синтетик һәм аналитик иярчен кире җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик һәм синтетик иярчен кире җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен аныклагыч җөмлә. Аналитик иярчен аныклагыч җөмлә. Аналитик иярчен аныклагыч җөмләдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Аналитик иярчен аныклагыч җөмләгә синтаксик анализ ясау.

Иярчен җөмләләрнең синонимлыгы.

Катлаулы төзелмәләр.

Катлаулы кушма җөмлә. Күп тезмәле катлаулы кушма җөмлә. Күп тезмәле катлаулы кушма җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Күп тезмәле катлаулы кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.

Күп иярченле катлаулы кушма җөмлә. Күп иярченле катлаулы кушма җөмләләрнең төрләре.

Тиңдәш иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә. Тиңдәш иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Тиңдәш иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.

Тиңдәш түгел иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә. Тиңдәш түгел иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Тиңдәш түгел иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.

Бер-бер артлы иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә. Бер-бер артлы иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Бер-бер артлы иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.

Берничә төр иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә. Берничә төр иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Берничә төр иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.

Катнаш кушма җөмлә. Катнаш кушма җөмләләрдә бәйләүче чаралар һәм тыныш билгеләре. Катнаш кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.

Тезем. Теземнең төзелеше. Теземдә санау һәм нәтиҗә бүлекләре. Теземнең интонацион үзенчәлекләре. Анда тыныш билгеләре.

Туры сөйләм. Туры сөйләмнең төп үзенчәлекләре. Кыек сөйләмнең тел үзенчәлекләре. Чит сөйләмле текст турында төшенчә. Туры сөйләмдә тыныш билгеләре. Туры сөйләмне кыек сөйләмгә әйләндерү.

2.6. Бәйләнешле сөйләм эшчәнлеге. Тел фәнен һәм лингвистиканы тирәнтен белү (аңлау, тыңлау, уку һәм сөйләү).

Сөйләм.

Сөйләм – тел чаралары ярдәмендә формалашкан аралашу ысулы. Аралашу өчен кирәкле төп шартлар: сөйләүче, тыңлаучы, сөйләм-предметы, сөйләү сәбәбе (мотивы) һәм уртак тел.

Сөйләм төрләре: формалары буенча – сөйләмә һәм язма; аралашу процессында сөйләүче белән тыңлаучының икесе дә яки тик сөйләүче генә катнашуына карап диалогик һәм монологик сөйләмнәр.

Процесс буларак сөйләм – сөйләм эшчәнлеге, аның нәтиҗәсе буларак текст. Сөйләм эшчәнлегенең төрләре – тыңлау, аңлау, сөйләү, уку һәм язу; фазаларын аралашу шартларын һәм сөйләм предметын белү, фикерне әйтү программасын төзү, шул программаны тормышка ашыру; нәтиҗәсен тикшерү.

Сөйләм культурасы: орфоэпик нормаларны саклап, мөмкин кадәр җыйнак һәм образлы итеп сөйләү, бер тема эчендә читкә китмичә сөйли алу осталыгы, диалогик сөйләмнән актив файдалану (игътибар белән тыңлау һәм дөрес җавап кайтару...).

Текст. Аның төп билгеләре – тема һәм төп уй; фикер агылышы – "сөйләм предметы" һәм "сөйләм яңалыгы" текстның абзацларга бүленеше һәм төзелеше (баш өлеше, урта өлеш, ахыргы өлеш); гади һәм катлаулы планнар; тексттагы җөмлә һәм абзацларның үзара бәйләнү ысуллары һәм чаралары.

Сөйләм стильләре язма һәм сөйләмә стиль, функциональ стильләр: 1) матур әдәбият стиле һәм аның лексик һәм грамматик үзенчәлекләре; 2) вакытлы матбугат теле һәм аның үзенчәлекләре; 3) фәнни стиль һәм аның үзенә хас сыйфатлары; 4) эш кәгазьләре стиле; 5) эпистоляр стиль һәм аның тел тарихында тоткан урыны.

Сөйләм типлары – хикәяләү, тасвирлау (сыйфатлама), фикер йөртү һәм аларның үзенчәлекләре, телдә кулланылышы.

2.7. Дөрес язу кагыйдәләре – орфография һәм пунктуация.

Кешелек җәмгыятендә язма сөйләмнең әһәмияте. Аның грамоталы булуы фикерләрне тиз һәм төгәл аңларга ярдәм итүе. Сүзләрне ачык һем башкалар танырлык итеп язу кирәклеге.

Язуда аваз хәрефләрен дөрес куллану, сүзләрне орфографик принципларга нигезләнеп язу.

Орфографик принципларны белү: I) татар теле өчен төп принцип – фонетик принцип һәм аның үзенчәлекләре; 2) морфологик принцип;

3) график принцип һәм аның кулланылышы; 4) тарихи (традицион) принцип.

Тыныш билгеләре. Аларны язма сөйләмдә тоткан рольләрне. Татар телендә файдаланыла торган тыныш билгеләре – кызыл юл (искәрмә рәвешендә тыныш билгеләренең бер төре итеп карала), нокта, нокталы өтер, ике нокта, күп нокта, сызык, куш тырнаклар, квадрат җәяләр, өндәү билгесе һәм сорау билгесе. Синтаксик күренешләргә хас (гади һәм кушма җөмләләр ахырында, тиңдәш кисәкләр, модаль кисәкләр, туры сөйләм, кушма җөмләләр эчендә, тезем...) тыныш билгеләре, аларның рольләре, куштырнакларның кулланылышы.

3. Укучыларның белемнәрне үзләштерү дәрәҗәсенә, осталык һәм күнекмәләренә бердәм таләпләр.

Татар теле курсы, нигездә, 5-9 нчы сыйныфларда тәмамлана. Шуңа, күрә 9 нчы сыйныф укучыларының белем дәрәҗәсенә, формалашкан осталык һәм күнекмәләренә булган таләпләр санап күрсәтелә.

3.1. Тел системасы. Телне тирән белү буенча.

Фонетика һәм орфоэпиядән.

Әдәби телдә дөрес сөйләү кагыйдәләрен үзләштерү; беренче иҗекләрдә |а| авазын, шулай ук татар теленең үзенчәлекле авазларын (|къ|, |гъ|, |w|, |җ|, |һ|, |ң|) дөрес әйтү; басымсыз иҗекләрдә һәм ике сүз арасында сузыклар кыскару очракларын, ике сузык арасында |къ|, |гъ| һәм |п| – тартыкларының яңгыраулашуын норма буларак гамәли үзләштерү. Сингармонизм законын дөрес файдалану. Төрле телләрдән кергән алынма сүзләрне дөрес итеп әйтү. Дөрес интонация белән сөйләү; сүз басымын, логик басымны һәм фраза басымын дөрес кую. Кыскасы шул: укучылардан әдәби тел нормалары нигезендә дөрес сөйләү таләп ителә.

Графика һәм орфографиядән.

Алфавитны истә калдыру. Хәреф белән авазны бер-берсеннән аера белү; хәрефләрнең исемен белү һәм аларны дөрес язу, сүздәге орфограммаларны аеру.

Орфографик принцип үзенчәлекләрен белү; шуларга нигезләнеп, сүзләрне дөрес язу, бигрәк тә кушма, ясалма, парлы, тезмә һәм кыскартылма сүзләрнең дөрес язылышын аңлата алу; төрле сүзлекләрдән – беренче чиратта орфографик сүзлектән кирәгенчә файдалана белү; үз хаталарын төзәтү күнекмәләренә ия булу.

Лексика һәм фразеологиядән.

Сүзлек составында татар теленең үз сүзләрен, башка телләрдән кергән алынма сүзләрне; төрле тармакка караган сүзләрне аера белү, алардан урынлы файдалану. Синоним, антоним һәм омонимнарның үзенчәлекләрен белү.

Аңлатмалы сүзлек. Фразеология һәм синонимнар, шулай ук башка төр сүзлекләрдән нәтиҗәле файдалану.

Укучының үз сөйләмен һәм чит кеше сөйләгәннәрне сүз һәм фразеологик берәмлекләрне төгәл, стилистик яктан урынлы кулланылуы ягыннан бәяли алуы.

Сүз төзелеше һәм ясалышы буенча.

Сүзнең мәгънәле кисәкләре. Мәгънәле кисәкләренең төп билгеләрен, тамыр һәм нигез сүзләрне, шулай ук кушымчаларны һәм аларның функцияләре буенча төрләрен аера белү; сүзләрне мәгънәле кисәкләргә тарката белү күнекмәләренә ия булу.

Сүз ясалышы төрләрен белү; сүз ясалышы белән форма ясалышы арасында аерманы аңлату.

Морфологиядән.

Сүзләрне төркемләү принципларын аңлата алу; һәр сүз төркеменең төп билгеләрен, төрләнешен, төркемчәләрен (сыйфатта – дәрәҗәләре, ясалышы һәм дөрес язылышын, җөмләдәге хезмәтен белү. Фигыльнең аеруча катлаулы сүз төркеме булуын аңлау, затланышлы һәм затланышсыз фигыльләргә хас үзенчәлекләрне аңлата алу. Морфологик яктан сүзләрне иркен тикшерә алу күнекмәләренә ия булу. Сөйләмдә сүз төркемнәрен дөрес куллану.

Синтаксистан.

Синтаксисның нәрсәгә өйрәтүен, сөйләм берәмлекләрен белү; сөйләмдә сүзләр бәйләнешен һәм аларны формалаштыру чараларын үзләштерү.

Сүзтезмә һәм җөмлә билгеләрен белү һәм аларны мисаллар белән дәлилли алу.

Гади һәм кушма җөмләләрне бер-берсеннән аера белү; әйтелү максатыннан чыгып, җөмлә төрләрен (хикәя, сорау, боеру җөмләләрне), шулай ук тойгылы җөмләне белү аларны дәрес интонация белән укый (әйтә) алу.

Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләрен, аерымланган иярчен кисәкләрне, тиңдәш кисәкләрне, эндәш һәм кереш сүзләрне тану, аларга хас үзенчәлекләрне мисаллар өстендә аңлата алу.

Тезмә кушма җөмлә һәм шулай ук иярченле кушма җөмләләрнең төзелеше һәм мәгънәсе ягыннан төрләрен, аларга хас бәйләүче чараларны аңлату; кушма җөмләләрнең өлешләре арасында тыныш билгеләрен дөрес кую, аларны дөрес интонация белән уку (әйтү) күнекмәләренә ия булу.

Катлаулы төзелмәләрне һәм теземне гамәли рәвештә үзләштерү, һәм дөрес интонация белән укый белү.

Туры һәм кыек сөйләмне, аларга хас интонация һәм тыныш билгеләрен үзләштерү.

Текстны җөмләләре ягыннан тикшерә алу, аерым җөмләләргә тулы синтаксик анализ ясый белү: җөмләнең төре (гади яки кушма; хикәя, сорау һәм боеру җөмлә яки тойгылы җанла; җыйнак яки җәенке, ике яки бер составлы, тулы яки ким җөмләләр; җөмлә кисәкләре – ия, хәбәр, аергыч, тәмамлык, хәл, аныклагыч; башка синтаксик күренешләр – эндәш һәм кереш сүзләр, җөмләнең тиңдәш кисәкләре...

Пунктуациядән.

Тыныш билгеләренең мәгънә ачыклыгы өчен бик кирәкле чара булуын төшенү һәм шуны мисаллар өстендә аңлата алу.

Җөмлә ахырында; кушма җөмлә, катлаулы төзелмә элешләре арасында тыныш билгеләрен дөрес кую һәм шуларга аңлатма бирә алу.

Җөмлә кисәкләре арасында (ия белән хәбәр арасында сузык), җөмләнең аерымланган кисәкләре (аныклагыч һәм хәлләр), модаль кисәкләр (эндәш сүзләр, кереш сүз һәм кереш җөмләләр), тиңдәш кисәкләр; ымлык һәм аваз ияртемнәре, шулай ук әйе һәм юк сүзләре янында тиешле тыныш билгеләрен дөрес кую.

Куштырнакларның куелу очракларын (диалог формасында язылмаган туры сөйләмне аеру; китап, газета, журнал һәм төрле оешма исемнәрен белдерү, ия гадәти мәгънәсеннән башкачарак мәгънә белдергән сүзләрне сиземләтү өчен) гамәли рәвештә белү; шулай ук күп ноктаның роле (текст яки абзац башында – дәвамы булуын, текст эчендә – төшереп калдырылган сүз яки җөмлә булуын, текст азагында сөйләмнең әйтелеп бетмәвен күрсәтү өчен) аңлау.

Шартлы рәвештә тыныш билгесе буларак карала торган кызыл юлның ролен аңлата алу.

3.2. Бәйләнешле сөйләм эшчәнлеге буенча.

Сөйләм эшчәнлеге – сөйләү, уку, тыңлау, аңлау (шартлы рәвештә) һәм язу тел фәненнән алган белемнәрне тирән белү белән тыгыз бәйләнештә карала. Шуңа нигезләнеп, укучыларның уй-фикерләрен сөйләм һәм язма формада кабул итүләренә, белдерү һәм тапшыра алуларына түбәндәге таләпләр куела:

Таныш һәм әлегәчә таныш булмаган әдәби, публицистик һәм фәнни стильдәге текстларны тиешле темпта аңлап уку күнекмәләренә ия булу. Тавыш белән уку, яттан өйрәнелгән өзек һәм шигырьләрне сөйләү техникасын үзләштерү, шулай ук эчтән укып аңлау күнекмәләрен камилләштерә бару. Текстның эчтәлеген текстка якын итеп, берникадәр киңәйтеп яки кыскартып сөйли, язма формада бирә алу; төп уйны аңлау.

Текстка анализ ясау осталыгы һәм күнекмәләренә ия булу: аның темасы, сөйләм тере, төп уе; абзац һәм җөмләләрнең үзара бәйләнеш чаралары…

Тәкъдим ителгән тема чикләрендә сөйләмә һәм язма формада текст төзү. Бу эш тере грамматик биремле дә була. Конкрет темага кечкенә күләмле сочинениеләр төзү.

Изложение текстларына гади һем катлаулы план төзү, шул план нигезендә сөйләү һәм язу.

Сочинение өчен шулай ук гади һәм катлаулы план тезү, материал әзерләү, тәртипкә китерү, ниһаять, язу.

Тексттан яки аерым бер җөмләдән кирәкле орфограммаларны (грамматик категория, форма яки күренеш) табу, аларга телдән аңлатма бирү.

Диалогик сөйләмне аңлау. Диалогик сөйләмдә катнаша алу: башкалар сүзен игътибар белән бүлдермичә тыңлау өчен, аны аңлау, җавап кайтару, сорау бирү; язма тормада диалог төзү.

Монологик сөйләмне мөмкин кадәр образлы итеп төзү (сөйләү), синоним сүзләрдән тиешенчә файдалану, сүз һәм фразаларны урынсызга кабатламау, төрле-төрле төзелештәге җөмләләр белән эш итү, чагыштыру һәм сынландыру кебек сурәтләү чараларын тиешенчә куллану; фикерләрне логик эзлеклелектә һәм мөмкин кадәр җыйнак, шулай ук тыңлаучыга (укучыга) аңлаешлы итеп бирә алу.

Гомумән, диалогик һәм монологик сөйләмдә укучыларның сөйләм культурасына ия булуы – сөйләм этикеты формаларыннан оста файдалануы.

4. Укучыларның үзләштерү дәрәҗәсен бәяләү күрсәткечләре.

Сүз, гомумән, ана телендә укый торган татар урта мәктәпләре укучыларының татар теленнән белем, осталык һәм күнекмәләрен дөрес һәм гадел рәвештә бәяләү нормаларын эшкәртү турында бара. Бу – бик мөһим проблема: бары тик стандартлаштырылган нормалар ярдәмендә урта мәктәп һәм башка тип урта уку йортлары укучыларының татар теленнән белем, осталык һәм күнекмәләр дәрәҗәсен тикшереп билгеләргә мөмкин. Бердәм күрсәткечләр тагын төрле программалар һәм методикалар (методлар) нигезендә укыган аерым сыйныф яки группа укучыларының ана телен ни дәрәҗәдә үзләштерүләрен чагыштыру мөмкинлеген бирә.

Татар теленнән урта белем дәүләт стандартында бәяләү күрсәткечләрен бирүдән төп максат – тел системасы һәм сөйләм эшчәнлеге буенча укучыларның ана теленнән белемен, шулай ук нинди осталык һәм күнекмәләргә ия булу дәрәҗәсен тикшерү нормаларын билгеләү. Бу күрсәткечләр җавап биргән кеше (укучы), мәктәпне тәмамлаганнан соң да, берөзлексез белем бирү (алу) системасында укуын дәвам иттерә алачак.

Мәктәптә сөйләмә һәм язма телне үзләштерү укытуның төп максаты булса, белем системасы һәм тел материалы исә шул сөйләм үстерүнең теоретик нигезе һәм чарасы итеп карала.

Укучыларның татар теленнән белем дәрәҗәсен, осталык күнекмәләрен тикшерү максатында материал сайлаганда, ике максат та күз алдында тотыла.

Теманы йомгаклау яки чирек, ел ахырында гомумиләштереп кабатлау өчен кирәкле материаллар сайлаганда, истә тотыла:

Моңа кадәр укучыларның шул сыйныфта яки алдагы сыйныфларда алган мәгълүматлары, осталык һәм күнекмәләре, хәтта танып белү эшчәнлеге һәм мөстәкыйльлеге искә алына.

Беренчедән, укучылардан татар теле фәненең шул сыйныфта моңа кадәр өйрәнелгән бөтен бүлекләре буенча теоретик төшенчәләрне белү, аларны мисаллар белән дәлилләү сорала;

Икенчедән, укучыларның дөрес язу кагыйдәләрен (орфография һәм пунк-туация) белүләре: бу – сөйләм үстерүнең иң кыен проблемаларыннан берсе;

Өченчедән, сөйләм эшчәнлегендә, ана теленә өйрәтүнең әһәмиятле компоненты булып, коммуникатив юнәлеш санала: укучыларның тел чаралары ярдәмендә аралашу аңлату, фикер һәм хис-тойгылар белдерү максатында стиль төрлелеген, сөйләм типларын һәм төрләрен искә алып, бәйләнешле сөйләм төзи алулары;

Дүртенчедән, татар теленнән урта белем дәүләт стандарты таләпләренә туры китереп, ана теленең тулы курсы буенча (ул IX сыйныфта тәмамлана) укучыларның әзерлек дәрәҗәләрен тикшерү өчен, үз эченә бөтен өйрәнелгәннәрне эченә алган, шулай ук осталык һәм күнекмәләре истә тотылган биремнәр системасы кирәк. Шуңа күрә андый биремнәр үрнәк буларак тәкъдим ителә. Башка сыйныфларга биремнәр аерым-аерым китерелә.

Биремнәр системасында мәҗбүри ике таләп истә тотыла:

1) белем системасын шушы стандарт күләмендә чагылдыру; осталык һәм күнекмәләр, (тел һәм сөйләмгә караган төшенчәләр, атамалар; грамматик кагыйдә, билгеләмә һәм аңлатмалар... карый); 2) материалны үзләштерү – тел материалы өстендә эшләнә: тексттан кирәкле орфограммаларны табу, тану; сүз ясалышын тикшерү, телдән һәм язма рәвештә грамматик анализ ясау, өйрәнелгән теоретик материалларны дифференцияләү, грамматик (фәнни) күренешләрне гомумиләштерү.

Эшнең төренә карап биремнәр төрлечә тәкъдим ителергә мөмкин: тексттан кирәкле сүзләр, җөмләләр, фрагментларны язып алу; сорауларга киңәйтелгән сөйләмә һәм язма формада җавап әзерләү. Өйрәтү характерындагы язма эшләрдән тыш, тагын йомгаклау максатында тема, бүлек, бөтен курска бәйле биремнәр башкару.

Контроль диктантлар ярдәмендә укучыларның грамматика, сүз ясалышы, дөрес язу буенча белемнәре тикшерелә. Бу эшне 5-6 нчы сыйныфларда лексика, фонетика, сүз ясалышы темаларын өйрәнү этабында үткәрү отышлырак. Диктантларны грамматик биремле итеп үткәрергә мөмкин.

Аерым бүлек яки курс буенча укучыларның әзерлек дәрәҗәсен тикшерү максатында изложение һәм сочинениеләр дә яздырыла. Грамоталылык тикшерү белән беррәттән, боларда укучыларның үз сөйләм язма формада төзи алу осталыкларын ачыклауга зур әһәмият бирелә. Бу тар язма эшләрдә фактик, логик һәм сөйләм хаталары да күрсәтелә.

Изложение һәм сочинениеләрне бәяләгәндә, аларга анализ ясау схемасында күрсәтелгәннәр истә тотыла (43 – 46 нчы битләрне кара).

Диктант, изложение һәм сочинениеләрне тикшереп бәяләгәндә, "Татар теленнән программа" да (Татар урта мәктәпләренең 5-11 нче сыйныфлары өчен, Казан: Мәгариф нәшр., 2003) бирелгән "5-11 нче сыйныф укучыларының татар теленнән белемнәрен бәяләү" нормаларыннан файдаланырга кирәк.

4.1. Башлангыч мәктәп өчен

1 нче сыйныф

1 нче вариант

Бирелгән сүзләрдәге сузык авазларга – бер, тартык авазларга ике сызык сызыгыз.

укучы, өстәл, алма, күлмәк, чалбар, кара, зәңгәр, оча, йөзә, күләгә, урындык, колак, кычыткан, эш, элмәк, икмәк, китап, эш

2 нче вариант

Сүзләрне иҗекләргә бүлегез.

укытучы, укыткан, дәфтәр, күлдәвек, күләгә, карга, карарга, бакчачы, бака, көрәк, көрлек, керпе, керүче, тәмләткеч, тәмәке, күплек, күбрәк

3 нче вариант

Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләргә басым куегыз.

1. Бакча ясалмый алма булмый. (Мәкаль)

2. “Алма!” дисәң дә алалар,

Нәрсә соң ул, балалар? (Табышмак)

3. Балалар тауга менә. 4. Менә Кәҗә карап тора тәрәзәдән. (Г.Тукай) 5. – Я, дус, сине алдарга бик оста дип әйтәләр, мине дә алдый алырсыңмы икән, я алдап кара әле! (Әкият) 6. Кара карга, кара карга! (Тиз әйткеч) 7. Карама беләккә, кара йөрәккә. (Мәкаль) 8. Карама агач еш булмый, картлар сүзе буш булмый. (Мәкаль) 9. Бүре дә тук булсын, куй да бөтен булсын. (Мәкаль) 10. Иртәгесен, балтасын алып, басма янына киткән. (Әкият) 11. Пычрак аяк киемең белән идәнгә басма.

12. Син туктасаң – туктый,

Син барсаң – бара.

Ул нәрсә, я уйлап кара!

(Табышмак)

13. Кулдан кулга йөри ул,

Бөтен телдә сөйли ул.

(Табышмак)

2 нче сыйныф

1 нче вариант

Калын һәм нечкә сузыклардан торган сүзләрне баганалап язып алыгыз.

идән, болын, үлән, сулыш, күзлек, саный, тырышлык, чәчәк, ялкын, көндәлек, балыкчы, җөмлә, хикәя, тынычлык, караңгылык, әсәр, шатлык, үсемлекләр

2 нче вариант

Калын сузыктан гына торган сүзләрне – бер, нечкә сузыктан гына торган сүзләрне – икенче, калын һәм нечкә сузыклардан торган сүзләрне өченче баганага языгыз.

Гали, борын, Агыйдел, игътибар, колак, кәрәкә, өрәнге, кармак, әмма, игълан, баһадир, нәрсәдер, кояш, курай, могҗиза, балык, шифа, дөнья, сагыну, елга, мәйдан, сәгать

3 нче вариант

Җөмләләрдәге баш кисәкләрне табып, астына сызыгыз.

Зәңгәр-аксыл болытлар һәр җәйне киң кырларга яңгырлар ташыды. Тагын көз килде. Тагын яфраклар саргайды. Тагын салкын карлар кырлардан кырларга очты. Тагын карлар эреде дә чәчәкләр уянды. Чәчәкләр һәр иртән кояшка табан әйләнде. Алар көн буе күзләрен кояштан алмый карап торды. (Һ.Т.)

3 нче сыйныф

1 нче вариант

Бирелгән сүзләрдәге авазларны квадрат җәядә (транспкрипциядә) күрсәтегез.

шигырь, ашъяулык, яшь, Мәрьям, көньяк, борыч, гадәт, кадәр, егет, эшче, тау, дәү, елан, диңгез, төнге, комлык, матурлык, гыйбарәт, мәсьәлә, мәкалә, тавыш, йөрәк, хаклык, мәгънә

2 нче вариант

Бирелгән сүзләрне күплек санда языгыз.

бармак, урам, бөре, бура, үлән, болан, таң, толым, барган, килгән, уйнаган, алган, ком, кисем, шатлык, күз, сәлам, шагыйрь, дан, нур, хәл, күлмәк, дала, җил

3 нче вариант

Җөмләләрдәге баш һәм иярчен кисәкләрне билгеләгез.

1. Мин бәләкәймен әле. 2. Җиргә сыек зәңгәр төшә башлады. 3. Иртәдән кичкә кадәр түрдән самавыр төшми. 4. Безнең бакчада бер чикләвек куагы үсә. 5. Чикләвек яфраклары бердәм кыштырдап куя. 6. Дөньям шулай ипле генә бара. 7. Үткән атнада гына сыерчыклар белән карлыгачлар бала очырган иде. 8. Әсгать юаш ала үгезне сыер янына куалап китерде. 9. Тау башын куе озын үлән каплаган. 10. Ул яхшы күңелле, матур кеше иде. (М.К.)

4 нче сыйныф

1 нче вариант

Сүзләргә сан һәм төрле килеш кушымчаларын өстәгез.

бәхет, урман, агач, кыш, бала, тәлинкә, Җәмилә, ярдәм, болын, кыз, юлдаш, күләгә, күгәрчен, гореф-гадәт, сер, абый, өлгерлек, күңел, ялган

2 нче вариант

Җәяләр эчендәге исемнәрне тиешле килешкә куеп, җөмләләрне күчереп языгыз. Калын белән бирелгән сүзләрнең төзелешен тикшерергә.

1. Ике-өч көн эчендә юллар… кара чыкты, күпер төпләре…, мәктәп яннары… күлләвекләр ясалды. 2. Бу караш… мәгънәсе… Гамил абый сизми калмады, әлбәттә. 3. Йөз… йомшак канатлы талгын җил бәрә. 4. Тәрәзә төбендәге яран гөле… йодрык кадәрле чәчәге… ак буяулы борыс… алсу шәүлә төшкән. 5. Каз, кыштыр-кыштыр килеп, оясы… төште дә, үз теле… нидер сөйләнә-сөйләнә, ишек… юнәлде. 6. Эшен төгәлләгәч, Гамил, сукмак… ике адым читкә чыгып, көрәк сабы белән кар өсте… язып куйды. 7. – Әһә! Мина… коткарып калган өчен рәхмәтең шулмы? 8. Ә Гөлүсә ерылырга торган авызы… чак җыеп утыра. 9. Барлык каралама кәгазьләре… җыеп бөгәрләде дә, укытучы өстәле… узышлый, чүп савыты… ташлады. 10. Класс… теңкәгә тиюе җитмәгән. 11. Гамил, самавыр… җылымса су агызып, гөл… сипте.

(Г.Сабитовтан)

3 нче вариант

Бирелгән җөмләләргә морфологик-синтаксик анализ ясагыз.

Көн матур, җылы һәм кояшлы. Елга өстендә кояш нурлары уйный, һавада яз исе, яшь яфраклар исе, үләннәр исе аңкый. Кояш әкрен генә түбән тәгәри. Язгы салкынча һава әкрен генә җирне баса. Көзге елак көннәр якынлашты. Еш кына көнозын вак яңгыр сибәләп тора. Ә кайчак, төннәрдә, каты яңгыр шаулап уза. Аның эре тамчылары тәрәзәләргә килеп бәрелә. Өй эче салкын яңгыр исе белән тула. Морҗа төпләренә килеп, җил уйный. Авыр болытлар, берсе артлы берсе сузылып, көнбатышка таба китеп тарала. Кызарып кояш чыга, калдык болытларга, җирдә җыелып яткан яңгыр суларына, юл буенча сузылган тирән көпчәк эзләренә карап көлә. (А.Шамовтан)

4.2. Тулы булмаган урта мәктәп өчен

5 нче сыйныф

1 нче вариант

Бирелгән сүзләрдәге авазларны күрсәтегез.

яка, яшә, ямь-яшел, ерганак, егерме, куян, юка, югыйсә, тою, кыяр, ялкын, заводта, тәмсез, кыйммәт, җәза, кодрәтле, шомырт, өлкәнрәк, гомер, җәмәгать, шаулый, көнбатыш, картрак, берәү, тау, гаеп.

2 нче вариант

Бирелгән сүзләрнең антонимнарын табыгыз.

бар, яз, көн, башлана, быел, төн, юк, көз, бетә, былтыр, кичә, алда, тозсыз, уңда, аста, бүген, артта, сулда, өстә, һәрвакыт, караңгы, һичкайчан, эшчән, якты, кечкенә, тирән, зур, нечкә, сай, кечкенә, калын, юан, күп, иске, юка, аз, яңа, килә, төньяк, тиз, аяз, озын, китә, көньяк, әкрен, болытлы, кыска, тозлы, ялкау

3 нче вариант

Сүзләрнең ясалышы ягыннан төрен билгеләгез.

дөреслек, йокларга, яңгырлы, фотокүргәзмә, болытларны, чынаяк, киңәшче, салкыннар, “Ватаным Татарстан” газетасы, терлек-туар, алъяпкыч, БДБ, өлешчә, батырларча, бераз, автоузыш, бүген, әйберләреңне, яхшылыкны, ТӘСИ, түләргә, кешедәй, ЮС, берничә, ашлыкларны, исән-сау, башкалардан, телетапшыру, ТР, “Казан утлары” журналы

6 нчы сыйныф

1 нче вариант

Диктант

Төн якты һәм тын иде. Бөтен икмәктәй түгәрәк ай вак, җиңел болытлар арасыннан карап көлә. Күкне чуарлаган кысык күзле йолдызлар да, җирдә, өй түбәләрендә, каралты башларында калын түшәк кебек җәелеп яткан кар да, тәрәзә пыяласына чәчәкләнеп кунган бәс тә күңелне дулкынландырып, күз явын алырлык булып, бик матур, бик матур җемелди.

“Нинди матурлык!” – дип уйлады ул, сокланып.

Рәүфә шулай тәрәзә янында, кар каплаган каралтыларга, төнлә шау чәчәккә күмелгән төсле булып күренгән бәсле агачларга, күктәге исәпсез болытларга карап, аларны беренче тапкыр күргәндәй гаҗәпләнеп һәм балаларча сокланып, үз-үзен онытып, бик озак утырды. Ай, вак болытлар арасыннан шуа-шуа, калын болытлар артына кереп посты. Күкне чуарлаган йолдызлар, кинәт күңелсезләнеп, тоныклана төште.

Ерактан, авылның икенче башыннан, беренче әтәч тавышы ишетелде. Һәм, шуны гына көткән кебек, Рәүфәләр әтәче дә сузып кычкырып җибәрде. Берничә минуттан авыл әтәч тавышлары белән тулды.

(А.Шамовтан) (110 сүз)

Бирем. Җөмлә кисәкләренең кайсы сүз төркеме белән белдерелүен күрсәтегез.

2 нче вариант

Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләргә морфологик анализ ясагыз.

Күк йөзенең төньяк почмагында асылташтай якты таң йолдызы – Чулпан җемелди. Чулпан таңны уята, дип җырлыйлар җырларда. Чыннан да, көнчыгышта, зәңгәрләнеп, таң сызыла башлаган иде. Көмештәй ак бәс белән уралган нәфис каеннар башында, аларга сокланып хәйран калгандай, яңа туган ай эленеп тора. Урамда тирән тынлык. Тик әллә нигә бер кар баскан ботак шартлап куя да ботактан ботакка сикергән тиен артыннан кар коелып кала. Тирә-як үтә тын. Әйтерсең, дөньяда берәү дә калмаган.

(Г.Әпсәләмовтан) (60 сүз)

3 нче вариант

Җөмләләрне җөмлә кисәкләре ягыннан тикшерегез. Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләргә морфологик анализ ясагыз.

1. Урамда кояшлы май. Җылы. Кояш нурлары битләрне, муеннарны иркәли. Яңа юып чыгарылган идән төсле чип-чиста күккә карыйм. Кешеләрнең кояш төшүдән нурланган йөзләренә күз ташлыйм. Мондый матур көндә җир йөзендә бәхетсез кеше юктыр кебек.

2. Бәхет бит ул куркак кош кебек. Аны синең ялгыш хәрәкәтең, уйламыйчарак әйтелгән тупас сүзең, һич югы кырыс чыраең куркытырга мөмкин. (Ф.Яруллиннан)

3. Кояш чыкты. Кар белән капланган агач ябалдашдары аның алтын нурларының яктысында таң калырлык матур булып күренде. Аларга, әйтерсең, энҗе сибелгән ак ефәк япканнар да, шул ак ефәк өстендәге энҗеләр хәзер миллион чаткылар белән җемелди. (Г.Әпсәләмовтан)

7 нче сыйныф

1 нче вариант

Җөмләләрне сүзтезмәләргә таркатыгыз.

1. Шатлыкны озаккарак җиткерергә кирәк. 2. Ягымлы елмаеп торган балага наз, иркәләү һәрвакыт күбрәк эләгә. 3. Аталы-аналы кешенең, иң ярлы дигәндә дә, кайтып баш төртер урыны, ашарына кайнар ашы була. 4. Яхшылыкка бездә һәрвакыт шикләнеп карау бар бит. Шул шик гайбәтләр тудыра башлый. 5. Кешеләргә мәрхәмәтле, ата аналарыгызга игелекле, шәфкатьле булып үсегез! 6. Үз милләтеңнең һәр гадәте җанга якын шул. 7. Бу рәнҗү тулы күзләрне нәрсә белән сөртергә? 8. Кайвакыт, башкалардан өскәрәк чыгарга тырышу комсызлыгы кешене харап итеп ташлый. 9. Кеше йокысыннан кояшлы иртәләрне, алсу таңнарны сагынып уяна. 10. Яктылыкта кешене шатландыра, тынычландыра торган сихри көч бар. 11. – Тагын шуңа менеп атландыңмы? (Ф.Яруллиннан)

2 нче вариант

Тыныш билгесен куегыз. Җөмләдәге баш һәм иярчен кисәкләрне билгеләгез.

1. Һәм менә мин кичә генә кайтып төшкән солдат дүрт елдан соң аны җыйнак гәүдәле сөйкемле чырайлы уйчан карашлы кечкенә ханымны очраттым. 2. Чыннан да мин бүген кем кайда мин. 3. Алар исә ул вакыйгалар ул тойгылар барысы да менә шушы шәһәрдә шушы шәһәрне чорнаган һавада шушы шәһәрнең җире суы урманнарында ниһаять шушы шәһәрнең яшьләре арасында туган иде. 4. Исәнме Шәмсинур әби исән сау гынамы сез. 5. Ашлык сугу бөтенесе өчен аеруча хатын кызлар өчен иртәдән кичкә кадәр уен көлке белән уза торган бәйрәмгә охшап китте. 6. Кыш иде шикелле әйе кыш иде. 7. Алар көчле давыл бөгеп киткәннән соң турайган агачлар шикелле акрынлап хәл алдылар аякларына бастылар. 8. Әйе вакыт иң сыналган иң яхшы дәвалаучы ул. 9. Ерактан бик ерактан ак читле күгелҗем болытлар акрын гына йөзеп килә. 10. Елгадагы балыкны сөзеп бетермәдеме икән? (Ә.Еникидән)

3 нче вариант

Изложение

Язгы ташу.

Яңадан язгы ташу вакыты җитте. Гәбенә ташкыннары, авыл урамындагы чүп-чарларны җыеп, каядыр бик еракка, бик еракка алып киттеләр. Бу ташкыннарның кая китеп югалуын бик күп елгаларны күргән, бик күп җирләрдә йөргән карт бурлаклар гына белә. Шуңа күрә язгы ташу вакытында безнең авыл бала-чагалары, аларны сырып алып:

– Сөйлә дә сөйлә! – дип аптыратып бетерәләр. Алар сөйләмичә котыла алмыйлар:

– Әнә теге тауны күрәсезме? – диләр һәм каршыдагы Бөти тауга төртеп күрсәтәләр. – Безнең елга әнә шул тау буеннан борыла-сырыла ага да, кара урман янында, Зөя суына тоташа. Зөя суы – бик киң, бик зур, ә Идел аннан да зуррак, аннан да киңрәк. Менә шулай, безнең ташу сулары Гөбенәдән Зөягә, Зөядән Иделгә барып төшәләр дә көннәр, төннәр агалар. Бик күп көннәрдән, бик күп төннәрдән соң гына иксез-чиксез киң диңгезгә барып төшәләр. Диңгез дигән су шундый зур, аның очы да, кырые да күренми… Ул шундый тирән, андагы балыклар да ат буе…

Авылдан аккан шарлавыкларның әллә кая, бик еракка китүе бала-чагаларны бик гаҗәпләндерә. Алар көндезләрен зур сулар, очсыз-кырыйсыз диңгезләр, ат буе балыклар турында уйлыйлар да төннәрен, әллә нинди төшләр күреп, саташып бетәләр. Андый төшләрнең бик матурлары булган кебек, йөрәк яргыч куркынычлары да була.

Зурлар – сакаллы агайлар да ташкынлы язны, нәкъ элекке еллардагы кебек, дәртләнеп каршыладылар. Кояшка каршы елмаеп яткан тау башындагы карасу яшел уҗымнар турында сөйләшкәннән һәм туйганчы хыялланганнан соң, өйләренә кайтып, сукаларын, тырмаларын һәм башка кирәк-яракларын караштыргаладылар. Аннары тагын, язгы көннәрне кыскартырга һәм туйганчы сөйләшеп утырырга теләп, тимерче алачыгы янына җыелдылар.

Су юлы өстенә җыелган яшь-җилкенчәкләр дә, кызларның йөрәкләрен яндырып, гармун уйнадылар, җырладылар һәм сызгыра-сызгыра биеделәр…

(Афзал Шамовтан) (260 сүз)

Бирем.

Бу ташкыннарның кая китеп югалуын бик күп елгаларны күргән, бик күп җирләрдә йөргән карт бурлаклар гына белә җөмләсендәге җөмлә кисәкләрен билгеләгез. Аларның нинди сүз төркеме белән белдерелүен күрсәтегез.

8 нче сыйныф

1 нче вариант

Тыныш билгеләрен куеп, күчереп языгыз. Кушма җөмләнең төрен әйтегез. Компонентларны үзара бәйләүче чараның астына сызыгыз. Квадрат җәяләр белән җөмләнең схемасын төзегез.

1. Тышта ябалак-ябалак кар ява һәм буран котыра иде. (Р.Сабыр) 2. Ата белән малай балыкка җыенды ә Вәсилә мәктәпкә ашыкты. (Н.Гыйматдинова) 3. Кыңгырау һаман чыңлый елый хәбәр итә ялкын телләре барысын ялмап яндырып килә корбаннарны эзли. (Ф.Бәйрәмова) 4. Җил агайның өрфия канатларын аз гына кымшатуы була җир өстенә яфраклар коела. (Х.Ширмән) 5. Аның күзләре ялтырый үзе бик сәер итеп елмая иде. (Г.Бәширов) 6. Яйңгыр пәрдәсен ярып тагы яшен яшни тагы күк күкри. (Г.Бәширов) 7. Кар инде явудан туктаган тик зәңгәр күкне сәләмә болытлар баскан иде. (Р.Сибат)

8. Әллә чия синең иренең төсле

Әллә иренең синең чия төсле. (Ә.Фәйзи)

9. Чәчәкләр бии болында

Җил курай уйнап тора. (Ф.Яруллин)

2 нче вариант

Тыныш билгеләрен куеп, иярченле кушма җөмләләрне күчереп языгыз. Синтаксик анализ ясагыз.

1. Гайса ишеккә таба узмакчы иде … Мәлихка монысы бөтенләй ошамады. (Ә.Баян) 2. Кышкы юлның мәкере шунда … тәҗрибәсез кешегә ул ышанычлы булып күренә. (М.Юныс) 3. Минем бит әле бер малай да белми торган яшерен серем бар. (М.Галиев) 4. Кем әрсезрәк … шуңа күбрәк эләкте. (Г.Бәширов) 5. Өйгә тәмле аш исе таралгач … Сирай бабай да кузгала. (Г.Сабитов) 6. Печән һәм урак өсләрендә шулай гадәткә кергән инде … син басуда яки болында булырга тиеш. (Ф.Яруллин) 7. Изгелек беткән җирдә явызлык башлана. (Мәкаль) 8. Кешене никадәр азрак белсәң … ул шулкадәр серлерәк бит. (М.Галиев) 9. Вәзир Исхакны шәех Игәнәй яратмады … шуңа карамастан ул аны хөрмәт итте. (М.Хәбибуллин) 10. Сәгатькә дә җан керде … күке оясыннан сигез мәртәбә башын тыгып карады. (М.Галиев)

11. Мин яратам … ахры … бу дөньяны …

Җанда матур яра булганга. (Г.Рәхим)

12. Җидегән чишмәләргә йөзек салдым …

Җидегән йолдыз күреп калсын дип. (Г.Бәширов)

13. Арамыздан китәрелсен яман эшләр …

Шулай булса алга китәр тәмам эшләр. (Г.Тукай)

3 нче вариант

Күренеп үк тора … бу сүзләр аның күңеленә бик ошый. (Ә.Баян) 2. Вакыты шундый … чәчәкләр … бар матурлыгын күрсәтеп … күкрәп чәчәк ата. (Г.Хәсәнов) 3. Кем тамгасы чыкса … нәүбәттәге болын өлеше шул кешегә була. (Г.Бәширов) 4. Әтиләр дә дошман килгәнне әзерлексез генә көтеп ятмыйлар. (М.Әмир) 5. Кайчан таш өскә калка … шул чакта ошбу солых бозылыр. (М.Хәбибуллин) 6. Нури … үз малы җилгә очкандай … ачынып йөзен чытты. (Г.Бәширов) 7. Хәзер инде хәлләр сукырлар да күрерлек дәрәҗәдә ачылды. (Г.Ибраһимов) 8. Безгә тынычлык шуның өчен кирәк … без киләчәктә бәхетле тормыш төзергә телибез. (Р.Сибат) 9. Әгәр һәркем табигатьнең тамырын йолкып китә башласа … җир өсте шәрәләнер иде. (Н.Гыйматдинова) 10. Олылар үз итмәсә дә … балалар бикәне яратты. (Г.Бәширов) 11. Тик бу кешеләрнең кылачак гамәле аның аңына чын булып кереп җитә алмый … дөресрәге акылы ул турыда уйларга теләми … уйлый алмый. (Г.Бәширов)

12. Матурлыкны күрер өчен күзләрем бар …

Шуңа күрә шатлана һәм сөенә күңел. (Ф.Яруллин)

13. Җирдә … күк … кая барсам … шунда

Уем синең белән очраша. (Ә.Баян)

4 нче вариант

Җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

1. Кеше килә, китә кеше –

Еллар кала, юллар кала. (Зөлфәт)

2. Көннәр әле бик ипле тора, күктә бер болыт кисәге юк, кояш нәкъ җәйдәгечә көлә, тик Идел өсте генә каралган кебек. (Г.Әпсәләмов) 3. Ә бит ул яхшы белә: Тырнак чылбырыннан ычкындырылган чакта, ишек алдына кеше түгел, күрше тавыгы да керә алмаячак. (М.Хәбибуллин) 4. Үләннәрдәге чыклар да шундый кызык: кояш төшкән урында алан өсте көзге кырау төшкән кебек ап-ак. (Г.Сабитов)

5. Чын кешеләр җитми, сафлык җитми,

Хакыйкате җитми кайчакта. (Ф.Сафин)

6. Ямьле язлар җиткәч,

Бозлар агып киткәч,

Зәңгәр күлдә аккош кагына. (М.Ногман)

7. Төне матур булса, төн үтүгә,

Таңнар алып килер бураннар. (Һ.Ташташ)

5 нче вариант

Диктант

Ләлә

Вакыт бик, әкрен үтте. Кыз, тын да алмыйча, немец ныгытмалары артындагы сукмакны күзәтте. Яктырып килгән таң аксыллыгында сукмак торган саен ачыграк күренә. Бу сукмактан немецлар еш йөриләр, ахрысы, тапталып беткән. Хәзер анда беркем дә күренми. Көтәргә кирәк.

Ләләнең чаңгыда килгәндә кайнарланган тәне әкрен-әкрен туңа башлый. Декабрь салкыны, тун астына кереп, үзәккә үтә. Аның иңбашлары, терсәкләре сызларга тотына. Торасы, селкенәсе, җайлырак итеп ятасы килә. Ләкин селкенергә дә, кузгалырга да ярамый. Кем белә, бәлки, аргы якта да, карга күмелеп, снайпер ята торгандыр. Бер секунд – бер гомер!

Кояш чыкты. Кар белән капланган агач ябалдашлары аның алтын нурларының яктысында таң калырлык матур булып күренде. Аларга, әйтерсең, энҗе сибелгән ак ефәк япканнар да, шул ак ефәк өстендәге энҗеләр хәзер миллион чаткылар белән җемелдиләр. Тик Ләләнең генә бу матурлыкка сокланып карап торырга вакыты да, хакы да юк. Ул дошман сукмагыннан күзен алмый. Ләкин сукмак һаман буш. Дөрес, кояш чыгар алдыннан анда бөкрәеп беткән бер немец солдаты күренде күренүен. Ләлә аңа атмады. Бер фриц өчен генә үзен сиздерәсекилмәде.

Көн уртасы үтеп китте. Кар өстенә зәңгәр күләгәләр сузылды. Җил чыкты. Күзәтү кыенлашты. Әгәр башта кояш нурларында җемелдәгән кар аның күзләрен чагылдырса, хәзер йөгерешә башлаган күләгәләр аңа комачаулый иде. Гүя әлеге «хуҗасыз» җиргә дошманның йөзләгән солдаты шуышып килә, гүя анда күләгәләр селкенми, ә ак халатлы гитлерчыларның аркалары кар эченнән күренеп-күренеп китә.

Ләләнең тәне түзә алмаслык булып сызлый, иреннәре ката, тешләре бер-берсенә бәрелеп шыкылдый. Бераздан бу дерелдәү бөтен тәнгә күчә, аны басу кыен. Ләлә иңнәрен, тезләрен кыймылдатып карый. Ләкин моның файдасы аз. Аның керфекләре авырайганнан-авырайды, ул ойый башлады, гүя җылы, йомшак суга чума. Күпне күргән солдатлардан өши башлаган кешенең йоклыйсы килә дип ишеткәне бар иде Ләләнең. Ул да карт чыпчык кебек катып үләрме икәнни? Мондый чакларда тик тормаска, йөрергә киңәш итәләр. Ләлә йөри аламы соң? Саксыз хәрәкәт ясаса да, аңа пуля җибәрәчәкләр бит.

(Г.Әпсәләмовтан) (270 сүз)

Биремнәр.

Бирелгән җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

1. Әгәр башта кояш нурларында җемелдәгән кар аның күзләрен чагылдырса, хәзер йөгерешә башлаган күләгәләр аңа комачаулый иде.

2. Ләләнең тәне түзә алмаслык булып сызлый, иреннәре ката, тешләре бер-берсенә бәрелеп шыкылдый.

3. Саксыз хәрәкәт ясаса да, аңа пуля җибәрәчәкләр бит.

9 нчы сыйныф

1 нче вариант

Диктант

Рухи тормышның бөтенлеге.

Халкыбызның җырларын тикшереп карасаң, искитәрлек фәлсәфә һәм табигать белән бердәмлек. Ата-бабаларыбыз, беркайчан да, үзләрен табигатьтән аерып куймаганнар. Алар терлек-туар, күбәләкләр белән киңәшеп, серләшеп, кайгы-шатлык уртаклашып, әвәрә килеп яшәгәннәр. Бу инде – рухи тормышның бөтенлеге.

Ата-баба сандугач, карлыгач, күке, тургай, кыр казы белән серләшеп гомер кичергән. Бу кошларның һәрберсе кеше күңеленә үзенчә тәэсир иткән, кеше күңеленең аерым халәтенә аерым кош булган. Йә, нинди урман инде ул, карт юкә башында, бәрәңге тукмагы кебек, тып-тын гына утырган ябалагы булмаса? Май аенда урманга керүнең ни яме бар, әгәр анда, вакыт-вакыт, күке, кычкырып, синең гомереңне санап алмаса? (Бер күке кычкырган вакытта, икенчесе катышмый; ялгышып катышса – шундук туктап төзәтәләр. Безгә гыйбрәт!) Нинди уҗым басуы инде ул, ук булып ыргылып күккә тургай күтәрелеп сайрамаса; нинди кыр инде ул, биектә-биектә тилгән тибрәлмәсә?

Авыл халкы шулар белән бай. Кошлар аның рухи дөньясына шулкадәр сеңгән, җәйге җылы кичләрдә кара кулъяулык булып куркыныч очып йөргән ярканат та аның күңелендә кош булган. (М.Мәһдиевтән) (130 сүз)

Биремнәр.

1. Табигать, ата-бабаларыбыз, беркайчан, гомер, яме, вакыт-вакыт, гыйбрәт, шулкадәр сүзләрендәге авазларны күрсәтегез.

2. Бердәмлек, беркайчан, терлек-туар, серләшеп, кыр казы, үзенчә, гомереңне сүзләренең ясалыш ягыннан төрен билгеләгез.

3. Халкыбызның, бөтенлеге, тукмагы, гомереңне, күтәрелеп сүзләрен тамыр һәм кушымчаларга таркатыгыз.

2 нче вариант

Изложение

Исемсез үр.

Химиклар каласының көн һәм кояш баешы ягысында – җирдән калкынып күтәрелгән дүртәр-бишәр катлы игезәк таш йортлардан әллә ни ерак та түгел – дугайланып, сөзәгрәк кенә үр сузылып китә. Чак кына арырак шактый ук тигез һәм киң үзәнлек. Анда әле уңга, әле сулга каерылып һәм ярларының туфрак-ташларын комсызланып җимерә-җимерә, урыны белән талгын, урыны белән шашкын сулы Тойма агып ята. Елга да, аны кочагына сыендырган киң үзәнлек тә еракта Акбалык юнәлешендә күгелҗемләнеп торган урман итәгенә орынып уза да, ерагайган саен, үр-калкулыклар кысрыклавында һаман да тарая-тарая, зәңгәрсу рәшә эчендә мәгърур Чулман-дәрья киңлекләре җәелгән тарафларда күк белән тоташып күздән югала.

Бик борынгыда әлеге үр битләрендә калын нарат урманы шаулап утырган, ә түбәнлектә – уйсу җирләрдә исә, балтасыз-нисез ерып үтә алмаслык куе әрәмәлекләр һәм алар арасында бил тиңентен печәнле хуш исле тугайлар булган, имеш.

Хәзер күренеш бөтенләй үзгә.

Ике-өч чакрымга сузылган үр битләре ялап алгандай шәп-шәрә. Язын биредә – үр кашында, беренче булып, үлән шыта һәм химиклар шәһәрчегенең баласы-чагасы, туп тибеп-нитеп яланаякларын чебиләндерергә, иң әүвәл шунда – борын төрткән яшел чирәмгә ашкына. Карт-коры да калышмый: кышның бетмәстәй тоелган озын айларында муртайган-какшаган буын-сеңерләрен миһербанлы кояшның шифалы нурларында җылындыру һәм әлсерәгән җаннарына рух өрдереп, яңару, ныгу өчен, үр кашының аулаграк, шау-шусызрак өлешләренә чыга. Үр-калкулык язмышында иң күңелле, иң хозур чак бу. Әмма җәй уртасы җитмәс борын ук, бигрәк тә кайнар һавалы атналар тоташтан ялганып та китсә, сөзәк үр йөзе танымаслык булып үзгәрә: ул, әҗәл түшәгендә авыр чәчәк зәхмәтен кичереп яткандай, көеп-саргаеп һәм чи яраларда телгәләнеп, шадраланып кала. Бу инде адәм баласына түгел, җеннәр өеренә генә туй итәргә ярардай урын!

Киң үзәнлектәге хәл дә, күзгә ямь биреп, күңелне әллә ни куандыра алмый. Язгы ташу вакытында ярый әле: Тойма, күбенеп, ярларыннан чыккач, су үзәнлекнең байтак өлешенә, кай елларда үр итәкләренә үк җитеп җәелә дә, изге бер сафлыкта кинәнеп, үзенең ялт-йолт җемелдәве, нурлы балкышы яисә ачулы йөз чытулары, моңсу дулкыннары белән күңелләрне кытыкларга яки шомландырырга тотына. Аның бит шомлануы да үзенчә ямьле. Әмма бу хәл дә алай озакка сузылмый: бер-ике атнадан елга янә үз ярларына кайта, үзәнлек янә калкынып, тырналган, каезланган кара-кучкыл йөзе белән якты дөньяга карый башлый. Дымлы, уңдырышлы җирләрдә берәүләр бәрәңге утыртырга, икенчеләре яшелчә түтәлләре сызарга ашыга. Монысы үзәнлеккә озакламый беркадәр төс кертә кертүен, әмма асты-өскә актарылып, әрлән балчыклы, вак ташлы һәм, шунлыктан кысыр калып, ала-кола торган җирләрнең байтак булуы киң үзәнлекнең дә каты җәрәхәтләрдә авыр сызланып ятуын аермачык сиздерә.

Анда Акбалыктагы «Чулманнефть» идарәсенең икенче промысел җирләре башланып китә, ә нефтьчеләр, мәгълүм ки, җир-ананың куенына үтеп, аннан май кысып чыгарырга гына түгел, аның битен дә артык жәлләмичә каезларга да, актарырга да бик тә сәләтле халык. Моның өстенә сансыз-исәпсез баганалар, скважина җиһазлары, нефть кудыру корылмалары димсең.

Тик Тойма ярларына сыенгай вак әрәмәләр, тәбәнәк сыек үләнле, сирәк чәчәкле телем-телем тугай өлешләре генә әүвәлге табигатьнең мондагы муллыгы, гүзәллеге хакында беркадәр хәбәр саклап, җанга аз-маз азык бирә. Әйе, кайберәүләр: «Шәп әле безнең Тойма буйлары! Анда искитмәле иттереп хушланырга була!» дип куаныша, хәтта.

Борынгы заманнарда Чулман-дәрья киңлекләрендә туган тыгыз һәм дымсу җилләр, калын урманнарны шаулатып, хуш исле тугай-аланнарны, куе әрәмәлекләрне иркәләп-сыйпап, күбрәге шушы үзәнлек буйлата искән. Хәзер дә, бүгенге көннәрдә дә карт заводны һәм аның яшь каласын сафландыручы тыгыз һава дулкыннары, гадәттә, шул ук тарафтан ыргылып килә. Әмма, әлеге дә баягы, табигатьнең үз күренешләре, үз хәлләре генә аяныч та, мескен дә.

Бүген дугайланып сузылып яткан исемсез үр битендә йөзләгән, меңләгән халык, бер көтү машина.

(Э.Касыймовтан) (450 сүз)

Биремнәр.

1. Дымлы, уңдырышлы җирләрдә берәүләр бәрәңге утыртырга, икенчеләре яшелчә түтәлләре сызарга ашыга җөмләсенә морфологик-синтаксик анализ ясагыз.

2. Әмма җәй уртасы җитмәс борын ук, бигрәк тә кайнар һавалы атналар тоташтан ялганып та китсә, сөзәк үр йөзе танымаслык булып үзгәрә җөмләсенә синтаксик анализ ясагыз.

.3. Урта мәктәп өчен

10 нчы сыйныф

1 нче вариант

Диктант

Болытлар сәяхәте.

Мин бакчада утырам. Күк йөзе чалт аяз. Бу җәйге көннәрдә ул юып куйгандай чип-чиста. Әнә ерак офык итәгеннән бер болыт йөзеп чыкты. Әкрен генә, тыныч кына килә. Күңелемне шатлык хисе биләп алды: болыт килә, болыт!

Күрәм, ул болыт мәһабәт ир кешегә охшаган иде. Күктә бик салкын, күрәсең. Әнә ул башына ак колакчын бүрек киеп куйган. Җилкәсендә бөдрә тун. Муенын кат-кат шарф белән ураган, һич шигем юк, бу — Әткә болыт.

Аның янәшәсендә генә тагын бер болыт. Бусы — Әнкә болыт. Зифа буйлы, чәчләре ташкын төсле дулкынланып тора. Менә озак та узмады, Әнкә болыт артыннан янә дә бер кечкенә генә болыт күренде. Ул әле рәтләп йөзә дә белми кебек. Як-якка авышкалап бара да аптырап туктап тора. Әлбәттә, бу – Бала болыт, дидем мин үз-үземә. Әйе, әйе, Бала болыт! Алар өчәү зәңгәр киңлек буйлап сәяхәт итәләр. (Н.Дәүлидән) (135 сүз)

Биремнәр.

1. Итәгеннән, күңелемне, башына, колакчын, җилкәсендә, дулкынланып, өчәү сүзләрен тамыр һәм кушымчаларга аерыгыз.

2. Әнә ерак офык итәгеннән бер болыт йөзеп чыкты җөмләсендәге баш һәм иярчен кисәкләрне табыгыз, җөмлә кисәкләренә морфологик-синтаксик анализ ясагыз.

3. Җәйге, итәгеннән, бер, озак, алар сүзләренә морфологик анализ ясагыз.

2 нче вариант

Татарстан нефте.

Кешелек дөньясының гаҗәеп бер хасияте бар: инде ирешеләсенә ирешелде, тикшереләсе тикшерелде, шуннан ары булмас, дисең. Юк, каяндыр бер тынгы-сыз җан килеп чыга, әнә шул тынгысыз җан дөнья галимнәре белән пычакка пычак килә; үзенчә уйлап, үзенчә фикер йөртеп, үзенчә исәпли башлый. Карыйсың – булмастайны булдыра, адәм ышанмастайга ышандырып куя.

Гасырларга берничә генә туа торган әнә шундый тынгысыз җаннарның берсе – Иван Губкин.

Гаҗәеп кеше булган Михайло малае Иван. Ока елгасы буендагы Муром тирәсе авылларының берсендә туып, бала чагын көтү көтеп уздырган. Бөтеркәч башлы, каш астыннан карап йөри торган үсмер малай, сыерлары чирәм утлап йөргән чакларда, яр өсләреннән түбәнгә шуып төшә. Текә ярлар пычак белән телеп төшергән төсле! Җир кабыгы катлы-катлы. Бу бик тә сәер тоела малайга. Көзен, мал-туар абзарларга ябылгач, Иван мәктәпкә йөри. Зирәклеге, тырышлыгы белән танылып, укытучылар семинариясенә барып керә.

«Бу кеше үз юлын тапты инде, бөтен гомерен балалар укытып уздырыр инде», – дигәннәр авылдашлары. Авыл укытучысы ала торган унбиш сум жалованье сала мужигына буй җитмәс хәзинә булып тоелган. Ләкин Михайло малаеның күңелендә башка уй: актарасы иде тауларны, гизәсе иде дөньяларны!

Укытып алган акчасын ай саен яшерен янчыгына җыя барып, кирәк кадәр мая туплагач, хыялый егет аркасына юл капчыгы аса да Питер каласына юл тота. Анда реаль мәктәп буенча үзлегеннән имтихан тапшырып, Тау институтының мәрмәр баскычларына килеп баса.

Яһу! Бер урынга унар кеше туры килә торган имтиханга генерал балалары, купец-чиновник балалары җыелган чакта, кая инде ул мужик баласына анда борын төртү! Ләкин могҗиза: мужик баласы дигәнебез, белем байлыгы һәм кыю фикерләре белән имтихан алучыларны таң калдырып, институтка уза. Ярлы-ялчы хәлендә яшәп, ял көннәрендә Невада баржалар бушатып, җан-фәрманга тырыша торгач, китә эшләр җайга: сәламәт тәненә җегәр, зирәк башына белем җыйган Иван Михайлович Губкин, 1912 нче елның көзендә тау инженеры дигән беренче дәрәҗәле дипломны күкрәк кесәсенә салып, туп-туры Майкопка юнәлә.

Башлана шуннан тынгысыз эзләнүләр.

Көтүче-академик дип даны чыккан искиткеч зур галим нефть геологиясе буенча дөньяда иң яхшы дәреслекләрне яза. Икенче Баку районнарында – Иделдән алып Уралга хәтле булган гаять зур иңкүлектә – нефть эзли.

Дөньяга даны таралган укымышлылар бәхәсләшә Губкин белән. Ләкин көтүче-академик сүзендә нык тора. Аның кебек алдан күрү, аның кебек прогноз куя белү сәләте берәүдә дә булмый. Егерме еллык авыр хезмәт, егерме ел буена түгелгән маңгай тире бушка китми. 1932 нче елда безнең кардәш республикабыз Башкортстан туфрагында – Ишембайда сигез йөз метр тирәнлектән нефть фонтаны атып, агач буровойны күз ачып йомганчы йомычкага әйләндереп ташлый! Аннары Татарстан җирендә – Шандорлар, Нобельләр, Малакиенколар шөһрәт казана алмаган җирләрдә – Шөгердә, Баулыда, Писмән якларында бер-бер артлы нефть фонтаннары ата.

Әнә шул көннән башлап, иксез-чиксез Ватаныбызның барлык якларыннан олы хәзинә җирләренә илнең осталары җыела башлады. Алар арасында кайчандыр бәхет эзләп чыгып киткән татар эшчеләре дә бар иде.

(Г.Ахуновтан) (455 сүз)

Биремнәр.

1. Бирелгән сүзләрдәге һәм сүзтезмәләрендәге авазларны күрсәтегез.

гаҗәеп, адәм, туып, карап йөри, мал-туар, барып керә, унбиш, килеп баса, сәламәт, тау, тынгысыз, берәүдә, иксез-чиксез

2. Дөньясының, тикшерелде, сигез йөз, үзлегеннән, мал-туар, алучыларны, иксез-чиксез сүзләренә морфологик анализ ясагыз.

3. Әнә шул көннән башлап, иксез-чиксез Ватаныбызның барлык якларыннан олы хәзинә җирләренә илнең осталары җыела башлады җөмләсенә синтаксик анализ ясагыз.

11 нче сыйныф

1 нче вариант

Диктант

Беренче ау.

Аучылар барлыгы йөз егерме кеше булды. Алардан тыш, төп-төгәл мең кешелек каралар җыелды. Болары төрле эшчеләр, сугымчылар, өйчеләр иде. Беренче ауга – тархан авына шуннан да азрак яисә күбрәк кеше алынмый иде.

Иң алдан аучылар китте. Алардан бераз калышып, каралар кузгалды. Алар көнчыгышка карап бардылар. Арттан бик үк көчле булмаган салкын җил исте. Югарыга күтәрелгән саен кечерәеп күренгән аксыл-саргылт кояш яктысында, бер болытсыз чалт аяз күк йөзе астында иксез-чиксез дала жәелеп ятты. Йөзләгән, меңләгән тояклар таптавына җавап итеп, каты җир өсте гүләп-дөпелдәп торды.

Кояш төшлеккә җиткәнче, алар шактый кызу бардылар. Кояш төшлеккә җитеп, түбәнәя башлаганда, аучылар тирә-ягында тәбәнәк таллар, карама куаклары, камышлар үскән елга буена килеп чыктылар. Аркача дип аталган бу елга моннан ике көн ераклыктагы Кара тау арасындагы Кылыч кыя төбеннән, куе урман арасыннан агып чыга иде. Бу тирәдә ул, тигез җирдә җәелеп, тынычланып ага иде һәм монда инде аның ярлары да текә түгел, агымы да кискен, шау-шулы түгел иде. Елганың чит-читләрен бүген төнлә юка боз элпәсе каплап алган иде. (Н.Фәттахтан) (150 сүз)

Биремнәр.

1. Кояш төшлеккә җиткәнче, алар шактый кызу бардылар җөмләсенә синтаксик анализ ясагыз.

2. Аучылар, көнчыгышка, аксыл-саргылт, башлаганда, бераз, эшчеләр, арттан, күк йөзе, меңләгән сүзләренең ясалыш ягыннан төрен билгеләгез.

3. Елганың чит-читләрен бүген төнлә юка боз элпәсе каплап алган иде җөмләсендәге баш һәм иярчен җөмлә кисәкләрен табыгыз.

2 нче вариант

Изложение

Әкияти манзара.

Зариф урман юлына аяк басуга, ут шары офыкка алсу пәрдә элеп юкка чыкты. Урман тын кебек иде. Очларын күккә төбәгән усак агачларының өске ябалдашлары, ялкын телләрен хәтерләтеп, айкалып-чайкалып тора. Аяк астындагы абага үләне, мулла чалмасы, бакра гөл, кыңгырау чәчәкләр, курай, балтырган, юл читенә елышкан киң яфраклы тигәнәк – һәммәсе, үз төсләрен югалтып, кичке шәфәкъ нурыннан әкияттәге гөлләргә охшап калганнар. Каршыдагы Рә тавы үсеп-зураеп киткән сыман, шуларның барысыннан да күңелгә шөбһә иңә, йөрәккә шом төшә. Ул да түгел, тау артыннан ялангач ай калыкты, тирә-юнь чынлыгын югалтып, күз күрә алган һәммә нәрсә әкият манзараларына әверелде. Рә тавы – гүя Каф тавы, урман исә – балта-пычкы тимәгән карурман.

Күк йөзенә төнге пәрдә сарды, йолдызлар җемелди башлады. Тын кебек иде, ләкин дикъкать белән тыңласаң, күрәсең-ишетәсең: баш өстеннән генә ярканат очып уза, аның канат җиле битеңне ялман ала; ирексезләп, кулың сакка күтәрелә. Биредәге һәр тавыш, һәр аһәң гаммадай көчәеп, яңгырап, куәтләнеп китә, күңелнең иң нечкә кылларына кагыла, йөрәккә әллә ниткән шом сала, ниндидер мизгелдә, барча тавыш юкка чыга; йөрәк тибүең ишетәсең. Ләкин бу тынлык озакка бармый, урманны яңгыратып, тартай кычкырып җибәрә, аңа байгыш ухылдавы өстәлә, кыр-басу ягыннан бытбылдык аваз сала, аларга бакалар кушыла. Түбән карасаң, черек агач төбендә ут коңгызлары җемелди, сөрсеп, кибеп беткән яфрак астында сукыр тычкан кыштырдый.

Зарифка боларның барчасы да якын. Алты яшеннән ул, таң белән торып, зөбәрҗәттәй чыклы үләнне ерып, чылана-калтырый, төнгелек кармакларын карарга төшә иде. Ык буе, аның саф суы, сөзәк ярларына утырып, аякларын сәлендереп, көннәр озын бөке калкавычка карап утырулары, тал чыбыкка тезеп, кәрәкәләр, комкорсаклар, кушбашлар алып кайтулары.

Зариф, урманны узып, болынга килеп чыкты. Ай яктысында алиһәдәй җәелеп яткан болын! Күл буенда атлар пошкыра, кырыкмыш кешнәп куя, таен янына дәшеп, карт бия кешни. Карамалы халкы өчен бу болын – печән. Ә печән ул мал-туар, димәк, ит-сөт дигән сүз. Болынга ялганып, Зур күл ялтырый. Күл ярына килеп җиткән усак урманы биек дивардай тора. Яз килдеме, Ык ташый. Тау-уйдыклардан, чокыр-чакырлардан агып төшкән язгы сулар Ык бозларын күтәрә. Күп тә үтми, мунча биеклек бозлар, яман тавышлар чыгарып, шушы усак урманына ташлана. Ястык-ястык бозлар, этешә-төртешә, бер-берсенә бәрелешкән саен уала-чәрдәкләнә; урман авызындагы шомырт-баланнарны, гөлҗимеш-карлыганнарны егып, гаскәр кебек тезелеп торган усакларга ябырылалар. Яшәү дәверләрендә бик күп язларны, хәтәр ташуларны күргән бозлар бәрелгәннән кәүсә-кайрылары яраланып беткән агачлар ыңгырашып куялар. Шартлап, ботаклары сына, яшел күлмәкләре уела, әмма бозларга юл бирмиләр. Бозлар ачу аталар, берсе өстенә берсе үрмәләп менә торгач, ярылып китәләр һәм ухылдап мәтәлеп төшәләр. Буыла, тыгыла елга; су үзенә юл эзли башлый. Анда ташлана, бире ургыла, ахыр килеп, бәрәңге бакчалары, тыкрыклар аша авылга керә.

Ташу шәп, куәтле елларда урам-тыкрыклардан өстәл чаклы бозлар аккан язлар була. Мондый язларда Карамалы халкының түбән очта яшәүчеләре бала-чагаларын, мал-туарларын алып, ындыр артына менәләр, өй-каралтыларына күз-колак булырга көймә белән генә төшәләр. Бәхеткә каршы, бу хәл озакка бармый. Ике-өч көн үтүгә, урман авызына тыгылган бозларны калдырып, су үзенә юл таба, сәгате-минуты белән урам-тыкрыкларга кергән ташу суы юкка чыга. Кешеләр шундук өйләренә ашыгалар, бүселеп чыккан идән сайгакларын, ишелгән морҗаларын күреп, осталарга чабалар. Усак урманы авызында тукталган, әсир төшкән бозлар май аена чаклы шунда яталар, эссегә түзә алмыйча, әрнешеп елыйлар.

Ташу китүгә, сынып-имгәнеп беткән агачларны күрергә, аннан бигрәк, чокыр-чакырларда, уйдык-тугайчыкларда бүленеп калган балыкларны тотарга болынга малай-шалай сибелә. Бу көннәрдә Карамалы халкы атна-ун көн буена балык ашый. (М.Хәбибуллиннан) (500 сүз)

Биремнәр.

1. Күк йөзенә төнге пәрдә сарды, йолдызлар җемелди башлады җөмләсенә синтаксик анализ ясагыз.

2. Ике-өч көн үтүгә, урман авызына тыгылган бозларны калдырып, су үзенә юл таба, сәгате-минуты белән урам-тыкрыкларга кергән ташу суы юкка чыга җөмләсенә морфологик-синтаксик анализ ясагыз.

Предварительный просмотр:

Профессиональный стандарт педагога

Педагог – ключевая фигура реформирования образования. «В деле обучения и воспитания, во всем школьном деле ничего нельзя улучшить, минуя голову учителя» (К.Д. Ушинский). В стремительно меняющемся открытом мире главным профессиональным качеством, которое педагог должен постоянно демонстрировать своим ученикам, становится умение учиться. Готовность к переменам, мобильность, способность к нестандартным трудовым действиям, ответственность и самостоятельность в принятии решений – все эти характеристики деятельности успешного профессионала в полной мере относятся и к педагогу.

Утвержден профессиональный стандарт для педагогов (воспитателей, учителей) в сфере дошкольного, начального общего, основного общего и среднего общего образования

Приказ Минтруда России от 18.10.2013 N 544н "Об утверждении профессионального стандарта "Педагог (педагогическая деятельность в сфере дошкольного, начального общего, основного общего, среднего общего образования) (воспитатель, учитель)"

Профессиональный стандарт - это характеристика квалификации, необходимой работнику для осуществления определенного вида профессиональной деятельности.

Профессиональные стандарты применяются:

- работодателями при формировании кадровой политики и в управлении персоналом, при организации обучения и аттестации работников, разработке должностных инструкций, тарификации работ, присвоении тарифных разрядов работникам и установлении систем оплаты труда с учетом особенностей организации производства, труда и управления;

- образовательными организациями профессионального образования при разработке профессиональных образовательных программ;

- при разработке федеральных государственных образовательных стандартов профессионального образования.

Стандартом "Педагог (педагогическая деятельность в сфере дошкольного, начального общего, основного общего, среднего общего образования) (воспитатель, учитель)" установлено, что в функции педагога входят:

- разработка и реализация программ учебных дисциплин в рамках основной общеобразовательной программы;

- осуществление профессиональной деятельности в соответствии с требованиями федеральных государственных образовательных стандартов дошкольного, начального общего, основного общего, среднего общего образования;

- участие в разработке и реализации программы развития образовательной организации в целях создания безопасной и комфортной образовательной среды;

- планирование и проведение учебных занятий;

- систематический анализ эффективности учебных занятий и подходов к обучению;

- организация, осуществление контроля и оценки учебных достижений, текущих и итоговых результатов освоения основной образовательной программы обучающимися;

- формирование универсальных учебных действий;

- формирование навыков, связанных с информационно-коммуникационными технологиями;

- формирование мотивации к обучению;

- объективная оценка знаний обучающихся на основе тестирования и других методов контроля в соответствии с реальными учебными возможностями детей.

Возможные наименования должностей по данной профессии: "учитель", "воспитатель".

Требования к образованию и обучению - высшее профессиональное образование или среднее профессиональное образование по направлениям подготовки "Образование и педагогика" или в области, соответствующей преподаваемому предмету (с последующей профессиональной переподготовкой по профилю педагогической деятельности), либо высшее профессиональное образование или среднее профессиональное образование и дополнительное профессиональное образование по направлению

деятельности в образовательной организации. Требования к опыту практической работы не предъявляются.

Зачем нужен профессиональный стандарт педагога ?

Стандарт – инструмент реализации стратегии образования в меняющемся мире.

Стандарт – инструмент повышения качества образования и выхода отечественного образования на международный уровень.

Стандарт – объективный измеритель квалификации педагога.

Стандарт – средство отбора педагогических кадров в учреждения образования.

Стандарт – основа для формирования трудового договора, фиксирующего отношения между работником и работодателем.

Необходимость наполнения профессионального стандарта учителя

новыми компетенциями:

Работа с одаренными учащимися.

Работа в условиях реализации программ инклюзивного образования.

Преподавание русского языка учащимся, для которых он не является родным.

Работа с учащимися, имеющими проблемы в развитии.

Работа с девиантными, зависимыми, социально запущенными и социально уязвимыми учащимися, имеющими серьезные отклонения в поведении.

Учитывая особое место и роль в общем среднем образовании таких предметов, как математика и русский язык, обязательность их сдачи в форме ЕГЭ для всех без исключения выпускников школ, в приложениях к документу отдельно выделяются профессиональные стандарты педагога по этим специальностям.

Профессиональный стандарт педагога отражает структуру его профессиональной деятельности: обучение, воспитание и развитие ребенка.

Стандарт выдвигает требования к личностным качествам учителя, неотделимым от его рофессиональных компетенций, таких как: готовность учить всех без исключения детей, вне зависимости от их склонностей, способностей, особенностей развития, ограниченных возможностей.

3.1 Квалификация педагога – отражает уровень профессиональной подготовки учителя и его готовность к труду в сфере образования. Квалификация учителя складывается из его профессиональных

компетенций.

3.2 Профессиональная компетенция – способность успешно действовать на основе практического опыта, умения и знаний при решении профессиональных задач.

3.3 Профессиональный стандарт педагога: документ, включающий перечень профессиональных и личностных требований к учителю, действующий на всей территории Российской Федерации.

3.4Региональное дополнение к профессиональному стандарту:документ, включающий дополнительные требования к квалификации педагога, позволяющие ему выполнять свои обязанности в реальном

социокультурном контексте.

3.5 Внутренний стандарт образовательной организации: документ, определяющий квалификационные требования к педагогу, соответствующий реализуемым в данной организации образовательным программам.

3.6 Ключевые области стандарта педагога: разделы стандарта, соответствующие структуре профессиональной деятельности педагога: обучение, воспитание и развитие ребенка.

3.7 Профессиональная ИКТ-компетентность: квалифицированное эффективность (самоанализ урока).

4. Владеть формами и методами обучения, выходящими за рамки уроков: лабораторные эксперименты, полевая практика и т.п.

5. Использовать специальные подходы использование общераспространенных в данной профессиональ-ной области в развитых странах средств ИКТ при решении профессиональных задач там, где это необходимо.

3.8 Аудит: систематический, независимый и документируемый процесс получения свидетельств аудита и их объективного оценивания в целях установления степени выполнения требований.

3.9 Внутренний аудит: аудит, осуществляемый самой организацией или другой организацией от ее имени для внутренних целей. Например, внутренний аудит может быть проведен для подтверждения

результативности системы менеджмента или оценки квалификации работников, а также оценки соответствия предъявляемым к ним профессиональным требованиям.

3.10Внешний аудит: аудит, проводимый независимой от образовательной организации стороной. Внешний аудит может быть осуществлен надзорными органами или организациями, представляющими

интересы потребителей.

Содержание профессионального стандарта педагога

4.1.обучение

Педагог должен:

1. Иметь высшее образование. Педагогам, имеющим среднее специальное образование и работающим в настоящее время в дошкольных организациях и начальной школе, должны быть созданы условия для его

получения без отрыва от своей профессиональной деятельности.

2. Демонстрировать знание предмета и программы обучения.

3. Уметь планировать, проводить уроки, анализировать их к обучению, для того чтобы включить в образовательный процесс всех учеников: со специальными потребностями в образовании; одаренных учеников; учеников, для которых 10 русский язык не является родным; учеников с ограниченными

возможностями и т.д.

6. Уметь объективно оценивать знания учеников, используя разные формы и методы контроля.

7. Владеть ИКТ-компетенциями (подробные разъяснения в отношении ИКТ-компетенций приведены в Приложении 1).

4.2. воспитательная работа

Педагог должен:

1. Владеть формами и методами воспитательной работы, используя их как на уроке, так и во внеклассной деятельности.

2. Владеть методами организации экскурсий, походов и экспедиций.

3. Владеть методами музейной педагогики, используя их для расширения кругозора учащихся.

4. Эффективно регулировать поведение учащихся для обеспечения безопасной образовательной среды.

5. Эффективно управлять классами, с целью вовлечения учеников в процесс обучения и воспитания, мотивируя их учебно-познавательную деятельность. Ставить воспитательные цели, способствующие развитию учеников, независимо от их происхождения, способностей и характера, постоянно искать педагогические пути их достижения.

6. Устанавливать четкие правила поведения в классе в соответствии со школьным уставом и правилами поведения в образовательной организации.

7. Оказывать всестороннюю помощь и поддержку в организации ученических органов самоуправления.

8. Уметь общаться с детьми, признавая их достоинство, понимая и принимая их.11

9. Уметь находить (обнаруживать) ценностный аспект учебного знания и информации и обеспечивать его понимание и переживание учащимися.

10. Уметь проектировать и создавать ситуации и события, развивающие эмоционально-ценностную сферу ребенка (культуру переживаний и ценностные ориентации ребенка).

11. Уметь обнаруживать и реализовывать (воплощать)воспитательные возможности различных видов деятельности ребенка (учебной, игровой, трудовой, спортивной, художественной и т.д.).

12. Уметь строить воспитательную деятельность с учетом культурных различий детей, половозрастных и индивидуальных особенностей.

13. Уметь создавать в учебных группах (классе, кружке, секции и т.п.) детско-взрослые общности учащихся, их родителей и педагогов.

14. Уметь поддерживать конструктивные воспитательные усилия родителей (лиц, их заменяющих) учащихся, привлекать семью к решению вопросов воспитания ребенка.

15. Уметь сотрудничать (конструктивно взаимодействовать) с другими педагогами и специалистами в решении воспитательных задач (задач духовно-нравственного развития ребенка).

16. Уметь анализировать реальное состояние дел в классе, поддерживать в детском коллективе деловую дружелюбную атмосферу.

17. Уметь защищать достоинство и интересы учащихся, помогать детям, оказавшимся в конфликтной ситуации и/или неблагоприятных программу условиях.

18. Поддерживать уклад, атмосферу и традиции жизни школы, внося в них свой положительный вклад.12

4.3. Часть третья: развитие (Личностные качества и профессиональные компетенции, необходимые педагогу для осуществления развивающей деятельности)

1. Готовность принять разных детей, вне зависимости от их реальных учебных возможностей, особенностей в поведении, состояния психического и физического здоровья. Профессиональная установка на оказание помощи любому ребенку.

2. Способность в ходе наблюдения выявлять разнообразные проблемы детей, связанные с особенностями их развития.

3. Способность оказать адресную помощь ребенку своими педагогическими приемами.

4. Готовность к взаимодействию с другими специалистами в рамках психолого-медико-педагогического консилиума.

5. Умение читать документацию специалистов (психологов, дефектологов, логопедов и т.д.).

6. Умение составлять совместно с другими специалистами индивидуального развития ребенка.

7. Владение специальными методиками, позволяющими проводить коррекционно-развивающую работу.

8. Умение отслеживать динамику развития ребенка.

9. Умение защитить тех, кого в детском коллективе не принимают.

10. Знание общих закономерностей развития личности и проявления личностных свойств, сихологических законов периодизации и кризисов развития, возрастных особенностей учащихся.

11. Умение использовать в практике своей работы психологические подходы: культурно-исторический, деятельностный и развивающий.

12. Умение проектировать психологически безопасную и комфортную образовательную среду, знать и уметь проводить профилактику различных форм насилия в школе.13

13. Умение (совместно с психологом и другими специалистами) осуществлять психолого-педагогическое сопровождение образовательных программ начального и среднего общего образования, в том числе программ дополнительного образования.

14. Владение элементарными приемами психодиагностики личностных характеристик и возрастных особенностей учащихся, осуществление совместно с психологом мониторинга личностных

характеристик ребенка.

15. Умение (совместно с психологом и другими специалистами) составить психолого-педагогическую характеристику (портрет) личности учащегося.

16. Умение разрабатывать и реализовывать индивидуальные программы развития с учетом личностных и возрастных особенностей учащихся.

17. Умение формировать и развивать универсальные учебные действия, образцы и ценности социального поведения, навыки поведения в мире виртуальной реальности и социальных сетях, навыки поликультурного общения и толерантность, ключевые компетенции (по международным нормам) и т.д.

18. Владение психолого-педагогическими технологиями (в том числе инклюзивными), необходимыми для работы с различными учащимися: одаренные дети, социально уязвимые дети, попавшие в трудные жизненные ситуации, дети-мигранты, дети-сироты, дети с особыми образовательными потребностями (аутисты, СДВГ и др.), дети с ОВЗ, дети с девиациями поведения, дети с зависимостью.

19. Умение формировать детско-взрослые сообщества, знание их социально-психологических особенностей и закономерностей развития.

20. Знание основных закономерностей семейных отношений, позволяющих эффективно работать с родительской общественностью.14

4.4. Часть четвертая: профессиональные компетенции педагога, отражающие специфику работы в начальной школе

Педагог начальной школы должен

1. Учитывать своеобразие социальной ситуации развития первоклассника в связи с переходом ведущей деятельности от игровой к учебной, целенаправленно формировать у детей социальную позицию

ученика.

2. Обеспечивать развитие умения учиться (универсальных учебных действий) до уровня, необходимого для обучения в основной школе.

3. Обеспечивать при организации учебной деятельности достижение метапредметных образовательных результатов как важнейших новообразований младшего школьного возраста.

4. Быть готовым, как самый значимый взрослый в социальной ситуации развития младшего школьника, к общению в условиях повышенной степени доверия детей учителю.

5. Уметь реагировать на непосредственные по форме обращения детей к учителю, распознавая за ними серьезные личные проблемы. Нести ответственность за личностные образовательные результаты своих учеников.

6. Учитывать при оценке успехов и возможностей учеников неравномерность индивидуального психического развития детей младшего школьного возраста, а также своеобразие динамики развития учебной деятельности мальчиков и девочек.

4.5. Часть пятая: профессиональные компетенции педагога дошкольного образования (воспитателя), отражающие специфику работы на дошкольном уровне образования.

Педагог дошкольного образования должен

1. Знать специфику дошкольного образования и особенности

организации образовательной работы с детьми раннего и дошкольного

возраста.15

2. Знать общие закономерности развития ребенка в раннем и

дошкольном детстве; особенности становления и развития детских

деятельностей в раннем и дошкольном возрасте.

3. Уметь организовывать ведущие в дошкольном возрасте виды

деятельности: предметно-манипулятивную и игровую, обеспечивая развитие

детей. Организовывать совместную и самостоятельную деятельность

дошкольников.

4. Владеть теорией и педагогическими методиками физического,

познавательного и личностного развития детей раннего и дошкольного

возраста.

5. Уметь планировать, реализовывать и анализировать

образовательную работу с детьми раннего и дошкольного возраста в

соответствии с ФГОС дошкольного образования (ФГТ).

6. Уметь планировать и корректировать образовательные задачи

(совместно с психологом и другими специалистами) по результатам

мониторинга, с учетом индивидуальных особенностей развития каждого

ребенка раннего и/или дошкольного возраста.

7. Реализовывать педагогические рекомендации специалистов

(психолога, логопеда, дефектолога и др.) в работе с детьми, испытывающими

трудности в освоении программы, или детьми с особыми образовательными

потребностями.

8. Участвовать в создании психологически комфортной и

безопасной образовательной среды, обеспечивая безопасность жизни детей,

сохранение и укрепление их здоровья, поддерживая эмоциональное

благополучие ребенка в период пребывания в образовательной организации.

9. Владеть методами и средствами анализа психолого-

педагогического мониторинга, позволяющего оценить результаты освоения

детьми образовательных программ, степень сформированности у них

необходимых интегративных качеств детей дошкольного возраста,

необходимых для дальнейшего обучения и развития в начальной школе. 16

10. Владеть методами и средствами психолого-педагогического

просвещения родителей (законных представителей) детей раннего и

дошкольного возраста, уметь выстраивать партнерское взаимодействие с

ними для решения образовательных задач.

11. Владеть ИКТ-компетенциями, необходимыми и достаточными

для планирования, реализации и оценки образовательной работы с детьми

раннего и дошкольного возраста.

5. Методы оценки выполнения требований профессионального

стандарта педагога

5.1. Общие подходы

Итоговая оценка профессиональной деятельности педагога

производится по результатам обучения, воспитания и развития учащихся.

Производя такую комплексную оценку, необходимо учитывать уровни

образования, склонности и способности детей, особенности их развития и

реальные учебные возможности.

Так, в оценке работы педагога с сохранными, способными учащимися в

качестве критериев могут рассматриваться высокие учебные достижения и

победы в олимпиадах разного уровня.

По отношению к учащимся, имеющим особенности и ограниченные

возможности, в качестве критериев успешной работы педагогами совместно

с психологами могут рассматриваться интегративные показатели,

свидетельствующие о положительной динамике развития ребенка. (Был –

стал.) Или, в особо сложных случаях (например, ребенок с синдром Дауна), о

сохранении его психоэмоционального статуса.

Профессиональная деятельность педагога дошкольного образования

оценивается только комплексно. Высокая оценка включает сочетание

показателей динамики развития интегративных качеств ребенка,

положительного отношения ребенка к детскому саду и высокой степени 17

активности и вовлеченности родителей в решение образовательных задач и

жизнь детского сада.

Интегративные показатели оценки деятельности педагога преобладают

и в начальной школе.

5.2. Оценивая профессиональные качества педагога, необходимо

обеспечить обратную связь с потребителями его деятельности. В качестве

таких потребителей выступают сами учащиеся и их родители. Отсюда

следует, что оценка деятельности учителя выходит за узкие ведомственные

рамки и требует закрепления организационных форм и соответствующего им

порядка проведения, обеспечивающего общественное участие в этой

процедуре.

5.3. Возможные способы достижения и демонстрации учителем

соответствия требованиям настоящего профессионального стандарта

приведены в Приложениях № 1–2.

5.4. Оценка соответствия требованиям, предъявляемым к учителю,

может быть проведена посредством внутреннего аудита, включающего

анализ планов и отчетов, посещение проводимых им уроков, или в иной

форме. Сбор данных для оценивания может быть осуществлен посредством

результативного опроса, выслушивания, наблюдений и анализа документов,

записей и данных.

6. Заключительные положения

Введение профессионального стандарта педагога предоставляет

регионам РФ и образовательным организациям дополнительные степени

свободы, вместе с тем накладывая на них серьезную ответственность.

Региональные органы управления образованием совместно с

профессиональным сообществом могут разработать дополнения к нему. В

свою очередь, образовательные организации имеют возможность

сформулировать свои внутренние стандарты, на основе которых нужно будет

разработать и принять локальные нормативные акты, закрепляющие

требования к квалификации педагогов, соответствующие задачам данной

образовательной организации и специфике ее деятельности.

Профессиональный стандарт педагога, помимо прочего, – средство

отбора педагогических кадров в образовательные организации.

Очевидно, что повсеместное введение профессионального стандарта

педагога не может произойти мгновенно, по команде сверху. Необходим

период для его доработки и адаптации к нему профессионального

сообщества. В связи с этим к документу прилагаются рекомендации по

процедуре внедрения профессионального стандарта учителя. 19

Приложения

Приложение № 1

Расширенный, ориентированный на перспективу перечень ИКТ-

компетенций педагога, которые могут рассматриваться в качестве

критериев оценки его деятельности при создании необходимых и

достаточных условий

Важные, но фрагментарные элементы ИКТ-компетентности учителя

входят в принятые в конце 2000-х гг. квалификационные требования. За

прошедшее время российская школа в целом быстро развивается в

направлении информатизации всех процессов, становится цифровой.

Большинство педагогов пользуются компьютером для подготовки текстов,

сотовым телефоном для отправки кратких сообщений. В своих выступлениях

педагоги используют проектор, дают задание учащимся по поиску

информации в Интернете, рассылают информацию родителям по

электронной почте и т.д.

Во многих регионах России разрешаются или директивно вводятся

электронные журналы и дневники, обеспечивающие частичное погружение

образовательного процесса в информационную среду (ИС). Более полное

погружение (предполагающее размещение в ИС основной информации

образовательного процесса) обеспечивает дополнительные педагогические

возможности, владение этими возможностями – базовый элемент

педагогической ИКТ-компетентности, наряду с умением квалифицированно

вводить текст с клавиатуры и формулировать запрос для поиска в Интернете.

ФГОС для начальной школы (как и для других ступеней общего

образования) содержит в качестве требования к условиям образовательного

процесса профессиональную ИКТ-компетентность учителя, в частности

работу в ИС. Опыт подготовки учителей для работы по ФГОС в 2010–2011

гг. и последующих показывает реальность формирования профессиональной

ИКТ-компетентности у абсолютного большинства учителей начальной

школы крупного региона.20

Профессиональная ИКТ-компетентность

Профессиональная ИКТ-компетентность – квалифицированное

использование общераспространенных в данной профессиональной области в

развитых странах средств ИКТ при решении профессиональных задач там,

где нужно, и тогда, когда нужно.

В профессиональную педагогическую ИКТ-компетентность входят:

Общепользовательская ИКТ-компетентность.

Общепедагогическая ИКТ-компетентность.

Предметно-педагогическая ИКТ-компетентность (отражающая

профессиональную ИКТ-компетентность соответствующей области

человеческой деятельности).

В каждый из компонентов входит ИКТ-квалификация, состоящая в

соответствующем умении применять ресурсы ИКТ.

Профессиональная педагогическая ИКТ-компетентность

Основана на Рекомендациях ЮНЕСКО «Структура ИКТ-

компетентности учителей», 2011 г.

Предполагается как присутствующая во всех компонентах

профессионального стандарта.

Выявляется в образовательном процессе и оценивается

экспертами, как правило, в ходе наблюдения деятельности учителя и анализа

ее фиксации в информационной среде.

Отражение требования ФГОС к условиям реализации

образовательной программы в требованиях к профессиональной ИКТ-

компетентности педагога и ее оцениванию

Описание профессиональной педагогической ИКТ-компетентности и

отдельных ее элементов дается для ситуации, когда выполнены требования

ФГОС к материальным и информационным условиям общеобразовательного 21

процесса. Если те или иные требования ФГОС не выполнены, то элементы

ИКТ-компетентности могут реализовываться и оцениваться (проверяться) в

соответственно измененном виде. Также как временная мера возможно

оценивание элементов ИКТ-компетентности вне образовательного процесса,

в модельных ситуациях.

Компоненты ИКТ-компетентности учителя

Общепользовательский компонент

Использование приемов и соблюдение правил начала,

приостановки, продолжения и завершения работы со средствами ИКТ,

устранения неполадок, обеспечения расходуемых материалов, эргономики,

техники безопасности и другие вопросы, входящие в результаты освоения

ИКТ в основной школе.

Соблюдение этических и правовых норм использования ИКТ (в

том числе недопустимость неавторизованного использования и навязывания

информации).

Видеоаудиофиксация процессов в окружающем мире и в

образовательном процессе.

Клавиатурный ввод.

Аудиовидиотекстовая коммуникация (двусторонняя связь,

конференция, мгновенные и отложенные сообщения, автоматизированные

коррекция текста и перевод между языками).

Навыки поиска в Интернете и базах данных.

Систематическое использование имеющихся навыков в

повседневном и профессиональном контексте.

Общепедагогический компонент

Педагогическая деятельность в информационной среде (ИС) и

постоянное ее отображение в ИС в соответствии с задачами:22

Планирования и объективного анализа образовательного

процесса.

Прозрачности и понятности образовательного процесса

окружающему миру (и соответствующих ограничений доступа).

Организации образовательного процесса:

o выдача заданий учащимся,

o проверка заданий перед следующим занятием, рецензирование и

фиксация промежуточных и итоговых результатов, в том числе в

соответствии с заданной системой критериев,

o составление и аннотирование портфолио учащихся и своего

собственного,

o дистанционное консультирование учащихся при выполнении

задания, поддержка взаимодействия учащегося с тьютором.

Организация образовательного процесса, при которой учащиеся

систематически в соответствии с целями образования:

o ведут деятельность и достигают результатов в открытом

контролируемом информационном пространстве,

o следуют нормам цитирования и ссылок (при умении учителя

использовать системы антиплагиата),

o используют предоставленные им инструменты информационной

деятельности.

Подготовка и проведение выступлений, обсуждений,

консультаций с компьютерной поддержкой, в том числе в

телекоммуникационной среде.

Организация и проведение групповой (в том числе

межшкольной) деятельности в телекоммуникационной среде.

Использование инструментов проектирования деятельности (в

том числе коллективной), визуализации ролей и событий.23

Визуальная коммуникация – использование средств наглядных

объектов в процессе коммуникации, в том числе концептуальных,

организационных и др. диаграмм, видеомонтажа.

Предсказание, проектирование и относительное оценивание

индивидуального прогресса учащегося, исходя из текущего состояния,

характеристик личности, предшествующей истории, накопленной ранее

статистической информации о различных учащихся.

Оценивание качества цифровых образовательных ресурсов

(источников, инструментов) по отношению к заданным образовательным

задачам их использования.

Учет общественного информационного пространства, в

частности молодежного.

Поддержка формирования и использования

общепользовательского компонента в работе учащихся.

Организация мониторинга учащимися своего состояния здоровья.

Предметно-педагогический компонент

После формулировки элемента компетентности в скобках указаны

предметы и группы предметов, в которых этот элемент используется.

Постановка и проведение эксперимента в виртуальных

лабораториях своего предмета (естественные и математические науки,

экономика, экология, социология).

Получение массива числовых данных с помощью

автоматического считывания с цифровых измерительных устройств

(датчиков) разметки видеоизображений, последующих замеров и накопления

экспериментальных данных (естественные и математические науки,

география).

Обработка числовых данных с помощью инструментов

компьютерной статистики и визуализации (естественные и математические

науки, экономика, экология, социология).24

Геолокация. Ввод информации в геоинформационные системы.

Распознавание объектов на картах и космических снимках, совмещение карт

и снимков (география, экология, экономика, биология).

Использование цифровых определителей, их дополнение

(биология).

Знание качественных информационных источников своего

предмета, включая:

o литературные тексты и экранизации,

o исторические документы, включая исторические карты

(все предметы).

Представление информации в родословных деревьях и на линиях

времени (история, обществознание).

Использование цифровых технологий музыкальной композиции

и исполнения (музыка).

Использование цифровых технологий визуального творчества, в

том числе мультипликации, анимации, трехмерной графики и

прототипирования (искусство, технология, литература).

Конструирование виртуальных и реальных устройств с

цифровым управлением (технология, информатика).

Поддержка учителем реализации всех элементов предметно-

педагогического компонента предмета в работе учащихся.

Способы и пути достижения учителем профессиональной ИКТ-

компетентности

Оптимальная модель достижения педагогом профессиональной ИКТ-

компетентности обеспечивается сочетанием следующих факторов:

Введение Федерального государственного образовательного

стандарта (любой ступени образования, например – начального).25

Наличие достаточной технологической базы (требование ФГОС):

широкополосный канал-интернет, постоянный доступ к мобильному

компьютеру, инструментарий информационной среды (ИС), установленный в

школе.

Наличие потребности у учителя, установки администрации

образовательного учреждения на действительную реализацию ФГОС,

принятие локальных нормативных актов о работе коллектива

образовательного учреждения в ИС.

Начальное освоение педагогом базовой ИКТ-компетентности в

системе повышения квалификации с аттестацией путем экспертной оценки

его деятельности в ИС образовательного учреждения.

(Указанная модель реализуется в московском образовании при

массовом переходе на ФГОС начиная с 2010 года.)26

Приложение № 2

Психолого-педагогические требования к квалификации учителя

Настоящее Приложение относится к требованиям, которые

установлены в пунктах 4.3–4.5 профессионального стандарта педагога.

1. Для эффективного выполнения указанной трудовой функции

учителю необходимо усвоить ряд фундаментальных понятий из психологии

личности, возрастной и педагогической психологии, определяющих

результаты образовательного процесса, степень развития метапредметных

компетенций, уровень и показатели социализации личности, ее развития, в

том числе следующие:

Гражданская и социальная идентичность.

Уважение прав и свобод личности.

Система ценностей личности.

Образцы и нормы просоциального поведения, в том числе в

виртуальной и поликультурной среде.

Показатели стадий и параметры кризисов возрастного и

личностного развития.

Развитие коммуникативной компетентности обучающихся.

Формирование системы регуляции поведения и деятельности

обучающихся.

Формирование и становление учебной мотивации и системы

универсальных учебных действий.

Особенности освоения и смены видов ведущей деятельности.

Формирование детско-взрослых сообществ.

Становление картины мира.

2. Существует несколько способов получения и освоения указанных

знаний путем получения специального образования и освоения

образовательных программ (в классических и педагогических

университетах):27

Основных образовательных программ ВПО по направлению

«Психолого-педагогическое образование» уровня бакалавриата по профилям

педагог дошкольного образования, учитель начальных классов.

Профильных программ магистратуры по направлению

«Психолого-педагогическое образование» по работе с одаренными детьми,

детьми с особыми образовательными потребностями, детьми с ОВЗ и т.д.

Программ последипломного образования в форме

педагогической и психолого-педагогической интернатуры.

Программ профессиональной переподготовки, дающих

дополнительную квалификацию по психолого-педагогическому профилю в

университетах и центрах профессионального образования педагогов.

Программ повышения квалификации.28

Приложение № 3

Настоящее Приложение состоит из части А, которая устанавливает

профессиональные требования к учителю математики и информатики, и

части Б, которая устанавливает профессиональные требования к учителю

русского языка.

Введение

Учитель-предметник должен соответствовать всем квалификационным

требованиям профессионального стандарта педагога. Вместе с тем

существуют специальные компетенции, которые необходимы для

преподавания именно данного предмета, связанные с его внутренней логикой

и местом в системе знаний.

Учитель-предметник, как и любой другой педагог, решает задачи

обучения, воспитания и развития. Но делает это, прежде всего, средствами

своего предмета. Отсюда следует, что, перечисляя профессиональные

компетенции учителя-предметника, нет необходимости дублировать те

требования к его квалификации, которые распространяются на всех

педагогов без исключения. Поэтому, во избежание повторений, следует

сосредоточиться на том, как триединая задача педагога (обучение,

воспитание и развитие) преломляется и находит решение в его предметной

деятельности.

Учитывая особое место выделенных предметов в системе знаний

учащихся, их роль в будущей жизни всех без исключения выпускников, вне

зависимости от избранной после окончания школы профессии и видов

деятельности, можно говорить как минимум о двух уровнях освоения этих

предметов.

Первый уровень – функциональная грамотность (математическая и

языковая).

Второй уровень – овладение культурой (математической и

лингвистической).29

Разумеется, границы между этими уровнями подвижны, а результаты

обучения претерпевают изменения на разных уровнях образования. Но такое

разделение позволяет дифференцировать требования к учителю-

предметнику.

Для достижения первого уровня достаточно компетенций,

зафиксированных в общих требованиях к педагогу (знание предмета,

учебных программ и т.п.).

Достижение второго уровня, необходимого не только при обучении

учащихся, осваивающих программы повышенной сложности, требует

осознания педагогом своего места в культуре. Математическая и

лингвистическая культура – неотъемлемые части общей культуры

современного человека.

Такое осознание, с одной стороны, позволяет педагогу подняться над

узким предметоцентрическим подходом к своей деятельности, побуждая к

продуктивному сотрудничеству с коллегами, работающими в других

областях знаний. А с другой стороны, конкретизирует задачи воспитания и

развития учащихся в специфическом предметном преломлении.

Эти важнейшие задачи решаются в первую очередь в сфере углубления

мотивации детей к изучению данного предмета. Отсюда, наряду с

профессиональными компетенциями учителя-предметника, в отдельный

раздел выделяются профессиональные компетенции, повышающие

мотивацию к обучению и формирующие математическую и языковую

культуру.

Учитывая различия в уровнях подготовки учителей-предметников, в

настоящее время термин «должен», означающий обязательность выполнения

требований, распространяется только на требования, зафиксированные в

профессиональном стандарте педагога, который определяет минимальную

рамку квалификации.

Вместе с тем педагог, рассматривающий профессиональный стандарт

как инструмент повышения качества отечественного образования и выхода 30

его на международный уровень, не может не повышать собственный

профессионализм.

Поэтому в приложениях, раздвигающих минимальные рамки

стандарта, наряду с термином «должен» применяется термин

«рекомендуется», означающий, что данные требования пока не являются

обязательными для всех педагогов, но к их выполнению нужно стремиться,

повышая свою квалификацию.

Часть А

Профессиональный стандарт учителя математики и информатики

Общие положения

Учитель математики и информатики должен соответствовать всем

квалификационным требованиям профессионального стандарта учителя.

Формулируемые в настоящем разделе требования стандарта относятся (если

явно не оговорено противное) также к учителю начальной школы в части его

компетентности в преподавании математики и информатики.

Вместе с тем существуют специальные компетенции, которые

необходимы для преподавания данного предмета, связанные с его

внутренней логикой и местом в системе знаний, что выдвигает перед

учителем особые задачи.

Главным образовательным результатом освоения математики и

информатики учащимся является формирование:

способности к логическому рассуждению и коммуникации,

установки на использование этой способности, на ее ценность,

способности к постижению основ математических моделей

реального объекта или процесса, готовности к применению моделирования

для построения объектов и процессов, определения или предсказания их

свойств.

Указанные способности реализуются в математической деятельности, в

которой приобретаются и используются:31

конкретные знания, умения и навыки в области математики и

информатики, в том числе умения:

* формировать внутреннюю (мысленную) модель математической

ситуации (включая пространственный образ),

* проверять математическое доказательство, приводить

опровергающий пример,

* выделять подзадачи в задаче, перебирать возможные варианты

объектов и действий,

* пользоваться заданной математической моделью, в частности

формулой, геометрической конфигурацией, алгоритмом, прикидывать

возможный результат моделирования (например – вычисления),

* применять средства ИКТ в решении задачи там, где это эффективно;

способность преодолевать интеллектуальные трудности, решать

принципиально новые задачи, проявлять уважение к интеллектуальному

труду и его результатам.

Основная задача учителя – сформировать у учащегося модель

математической деятельности (включая приложение математики) в

соответствии со ступенью (общего) образования, включая дошкольную.

Принципиальной особенностью школьной математики на начальной и

основной ступени является наличие в ней целостной основной линии

содержания, выраженной более рельефно и последовательно, нежели в

других предметах. Пропуск любого значительного фрагмента в этой линии

приводит к существенному снижению возможности дальнейшего учебного

продвижения. В частности, содержание математического образования в

старшей школе опирается на все математическое образование в начальной и

основной школе. Следовательно, выявляемые пробелы в освоенном

материале должны быть ликвидированы в степени, достаточной для освоения

последующего материала и формирования у учащегося чувства уверенности

в знаниях на соответствующую тему. На дошкольной ступени также

формируются необходимые элементы упомянутых выше результатов. 32

Откладывание этого формирования до более поздних периодов приводит к

снижению результативности обучения и качества образования.

Математическая компетентность и упомянутые выше более общие

свойства математической культуры используются как в других школьных

предметах, так и в повседневной жизни учащегося.

Роль учителя

Учитель математики ведет образовательный процесс в области

математики и информатики (в том числе арифметики, алгебры, геометрии,

вероятности, анализа данных, информатики). Он также участвует в

межпредметных проектах, требующих математической компетентности, и в

оценивании математического содержания работ по другим предметам,

размещенным в информационной образовательной среде (ИС).

Предпосылки работы учителя

Соответствие ФГОС всех ступеней школьного образования:

o в метапредметных и личностных результатах, включая грамотное

и эффективное использование русского языка и языка преподавания,

o в предметных результатах, относящихся к математике и

информатике,

o в применении математики в других школьных предметах и

необходимых для этого результатах из других предметов.

Наличие высшего образования классического

университета/технического/педагогического вуза, соответствующего

специальности.

Предметная компетентность учителя математики и информатики

Учитель должен:

Уметь решать задачи элементарной математики соответствующей

ступени образования, в том числе те новые, которые возникают в ходе 33

работы с учениками, задачи олимпиад (включая отдельные новые задачи

регионального этапа Всероссийской олимпиады).

Устойчиво выполнять задания открытых банков на уровне,

который может устанавливаться в зависимости от аттестационной категории

учителя (приближение ближайшего периода для высшей аттестационной

категории – решение случайно выбираемых заданий из открытого банка

девятого класса на уровне не хуже 90% выпускников, из открытого банка

одиннадцатого класса – на уровне не хуже 80% выпускников, для учителя

начальной школы – из открытого банка для четвертого класса – не хуже 95%

выпускников).

Владеть основными математическими компьютерными

инструментами:

o визуализации данных, зависимостей, отношений, процессов,

геометрических объектов,

o вычислений – численных и символьных,

o обработки данных (статистики),

o экспериментальных лабораторий (вероятность, информатика).

Квалифицированно набирать математический текст.

Иметь представление о широком спектре приложений

математики и знать доступные учащимся математические элементы этих

приложений.

Использовать информационные источники, периодику, следить

за последними открытиями в области математики и знакомить с ними

учащихся.

Иметь канал консультирования по сложным математическим

вопросам.

Профессиональные компетенции, повышающие мотивацию к

обучению и формирующие математическую культуру

Учитель должен:34

Уметь совместно с учащимися строить логические рассуждения

(например, решение задачи) в математических и иных контекстах. Понимать

рассуждение ученика. Анализировать предлагаемое учащимся рассуждение с

результатом: подтверждение его правильности или нахождение ошибки и

анализ причин ее возникновения; помогать учащемуся в самостоятельной

локализации ошибки, ее исправлении. Если это целесообразно, то помогать в

улучшении (обобщении, сокращении, более ясном изложении) рассуждения.

Формировать у учащихся убеждение в абсолютности математической истины

и математического доказательства. Предотвращать формирование модели

поверхностной имитации действий, ведущих к успеху, без ясного понимания

смысла. Поощрять выбор различных путей в решении задачи.

Сотрудничать с другими преподавателями математики и

информатики, с преподавателями физики, экономики, языка и др., уметь

выполнять задания этих предметов, где существенным является

математическое содержание, выполнять совместные межпредметные

проекты, рецензировать размещенные в информационной среде работы

учащихся по другим предметам с математической точки зрения.

Совместно с учащимися анализировать учебные и жизненные

ситуации, в которых можно применить математический аппарат и

математические инструменты (например, динамические таблицы), то же –

для идеализированных (задачных) ситуаций, описанных текстом. Поощрять

инициативы учащихся по использованию математики.

Совместно с учащимися применять методы и приемы понимания

математического текста, его анализа, структуризации, реорганизации,

трансформации.

Совместно с учащимися анализировать данные, получаемые в

естественных (эксперимент) и общественных (опрос) школьных курсах,

данные, предлагаемые самими учащимися, в том числе приводимые в СМИ.

Выявлять недостоверные и малоправдоподобные данные.35

Создавать самому и вместе с учащимися и использовать

наглядное представление математических объектов и процессов, рисуя

наброски от руки на бумаге и классной доске, с помощью компьютерных

инструментов на экране, строя объемные модели вручную и на компьютере

(с помощью 3D-принтера).

Вести диалог с одним учащимся или с группой (классом) в

процессе решения задачи, выявлять сомнительные места, подтверждать

правильность решения.

Организовывать исследования – эксперимент, обнаружение

закономерностей, доказательство в частных и общем случаях. Проводить

различия между точным математическим доказательством и

«очевидностью», в частности, компьютерным приближенным измерением,

вычислением.

Поддерживать баланс между самостоятельным открытием,

узнаванием нового и технической тренировкой, исходя из возрастных и

индивидуальных особенностей каждого учащегося, характера осваиваемого

материала.

Формировать материальную и информационную

образовательную среду, содействующую развитию математических

способностей каждого ребенка и реализующую принципы современной

педагогики; профессионально использовать ее элементы, знать о

возможностях новых элементов такой среды, отсутствующих в конкретном

образовательном учреждении. Использовать в своей работе с детьми

информационные ресурсы, в том числе ресурсы дистанционного обучения,

помогать детям в освоении и самостоятельном использовании этих ресурсов.

Содействовать формированию у учащихся позитивных эмоций от

математической деятельности, в том числе от нахождения ошибки в своих

построениях как источника улучшения и нового понимания. Содействовать

мотивации и результативности каждого учащегося, используя такие свойства

предмета, как:36

o красота (в том числе неожиданность) в соотнесении с опытом и

предшествующей информацией,

o объяснение и предсказание реальности,

o преодоление трудности, получение завершенного результата,

o соревновательность с собой и другими учащимися.

Формировать позитивное отношение со стороны всех учащихся к

интеллектуальным достижениям товарищей по классу, независимо от

абсолютного уровня этого достижения.

Формировать представление учащихся о том, что математика

пригодится всем, вне зависимости от избранной специальности, а кто-то

будет заниматься ею профессионально.

Содействовать подготовке учащихся к участию в математических

олимпиадах, конкурсах, исследовательских проектах, интеллектуальных

марафонах, шахматных турнирах и ученических конференциях.

Распознавать и поддерживать высокую мотивацию и развивать

способности ученика к занятиям математикой, предоставлять ученику

подходящие задания, вести кружки, факультативные и элективные курсы для

желающих и эффективно работающих в них учащихся.

Предоставлять информацию о дополнительном образовании,

возможности углубленного изучения математики в других образовательных

учреждениях, в том числе с применением дистанционных образовательных

технологий.

Консультировать учащихся по выбору тех профессий, где нужна

математика.

Достигать того, чтобы на любом занятии в классе и при

выполнении домашнего задания каждый учащийся получил результат в

решении хотя бы одной задачи.

Обеспечивать помощь учащимся, не освоившим необходимый

материал (из всего курса математики), в форме предложения специальных 37

заданий, индивидуальных консультаций (в том числе дистанционных);

осуществлять пошаговый контроль выполнения соответствующих заданий,

при необходимости прибегая к помощи других педагогов, в частности

тьюторов.

Использовать специальные подходы и источники информации

для обучения математике детей, для которых русский язык не является

родным и ограниченно используется в семье и ближайшем окружении.

Использовать специальные коррекционные приемы обучения для

детей с ограниченными возможностями здоровья.

Обеспечивать коммуникативную и учебную «включенности»

всех учащихся в образовательный процесс (в частности, понимание

формулировки задания, основной терминологии, общего смысла идущего в

классе обсуждения).

Работать с родителями, семьей, местным сообществом по

проблематике математической культуры.

Общепедагогическая компетентность учителя математики и

информатики

Учителю рекомендуется реализовывать в своей деятельности

следующие процессы:

Определение (диагностика) совместно с учащимся достигнутых

результатов (на основе анализа его работ, зафиксированных в

информационной среде) и их динамики, выявление трудностей и

препятствий, формирование и проверка гипотез об их преодолении;

многокритериальное оценивание результата отдельной работы и текущего

состояния учащегося (относительно предшествующего) и сообщение ему об

этом.

Определение на основе анализа учебной деятельности учащегося

оптимальных (в том или ином образовательном контексте) способов его

обучения и развития.38

Определение совместно с учащимся, его родителями, другими

участниками образовательного процесса (социальный работник, психолог,

дефектолог, дистанционный методист и т.д.) зоны его ближайшего развития,

предсказание и планирование его «коридора ближайшего развития».

Определение, на основе анализа собственной деятельности (в

частности, по ее фиксации в ИС), с помощью (при необходимости)

методической службы, оптимальных моделей педагогической деятельности,

подверженных постоянному развитию и изменению.

Планирование образовательного процесса для группы, класса

детей на основе имеющихся типовых программ и собственных разработок с

учетом специфики состава учащихся, уточнение и модификация

планирования.

Организация деятельности учителя ребенка и группы (класса)

детей, в том числе индивидуальная и коллективная смена форм деятельности,

индивидуализация заданий, получение, анализ домашних работ до начала

следующего занятия.

Организация применения ИКТ учителем и учащимися в

образовательном процессе: для его фиксации и как инструмента

деятельности, анализ домашних работ в ИС.

Совместное с учащимися использование иноязычных

источников информации, инструментов перевода, произношения.

Организация олимпиад, конференций, турниров, математических

игр в школе.

Часть Б

Профессиональный стандарт учителя русского языка

Введение

Учитель русского языка должен соответствовать всем

квалификационным требованиям профессионального стандарта учителя.

Русский язык в большей степени, чем большинство других школьных

предметов, является прикладной и жизненно важной дисциплиной.

Русский язык формирует мышление и речь учащихся. От овладения им

зависят уровень освоения национальной культуры, обретение российской

гражданской идентичности.

Главным образовательным результатом освоения русского языка

учащимся является развитие:

коммуникативной способности,

установки на использование этой способности.

В современном мире коммуникация предполагает существенное

расширение текстовой (устной и письменной) коммуникации, как за счет

традиционных и архаичных инструментов (жест, танец, модуляция голоса),

так и основанных на ИКТ – гипермедиа, то есть системе текстовых,

изобразительных, звуковых объектов и связей, ссылок между ними. В

настоящее время сообщение для детей и учителя – это, как правило,

гипермедиа: объект и его предъявление с использованием экрана,

видеоаудиоисточников и инструментов с возможным участием человека.

Дополнительным образовательным результатом является

компетентность в лингвистике (науке о языке), прежде всего в лингвистике

русского языка, в частности умение применять лингвистические знания в

практике коммуникации.

Указанные результаты уточняются ФГОС на всех уровнях общего

образования.

Ряд базовых понятий, используемых при лингвистическом описании

языковых явлений, осваиваются учащимся в математике и информатике

(например, понятия, относящиеся к структуре цепочек). Коммуникативная 40

компетентность применяется и формируется во всех школьных предметах,

прежде всего в литературе.

Предметная компетентность учителя русского языка

Учитель русского языка должен:

Соблюдать контекстную языковую норму. Не допускать в устной

и письменной речи массовых ошибок: «слов-паразитов», канцеляризмов,

ошибочных ударений и форм в словах, используемых в работе с учащимися.

Осуществлять автокоррекцию. При сомнении, чьем-то

замечании, столкновении с альтернативой обращаться к толковым и

орфоэпическим источникам Интернета.

Знать и использовать стандартное общерусское произношение и

лексику, демонстрируя их отличия от местной языковой среды.

Проявлять позитивное отношение к местным языковым

явлениям, отражающим культурно-исторические особенности развития

региона.

Проявлять позитивное отношение к родным языкам учащихся,

представленных в классе. Владеть методами и приемами обучения русскому

языку как не родному.

Использовать специальные коррекционные приемы обучения для

детей с ограниченными возможностями здоровья.

Вести постоянную работу с семьями учащихся и местным

сообществом по формированию речевой культуры, фиксируя различия

местной и национальной языковой нормы, культуру кратких текстовых

сообщений, использование средств телекоммуникации и работу с интернет-

источниками.

Давать этическую и эстетическую оценку языковых проявлений в

повседневной жизни: интернет-языка, языка субкультур, языка СМИ,

ненормативной лексики.41

Учителю рекомендуется осуществлять квалифицированный (по

скорости, безошибочности и используемым приемам) текстовый ввод, в

частности транскрибирование (расшифровку аудиозаписи).

Учителю рекомендуется использовать информационные

источники (в Интернете и др.), в том числе иноязычные, пользуясь

средствами автоматизированного перевода и звукового воспроизведения.

Являться активным квалифицированным постоянным читателем

и зрителем (литературной периодики, новинок литературы, кино и театра).

Профессиональные компетенции учителя русского языка,

повышающие мотивацию к обучению и формирующие

лингвистическую культуру

Учитель должен:

Поощрять формирование эмоциональной и рациональной

потребности учащихся в коммуникации как жизненно необходимого для

человека процесса.

Реализовывать установку учащихся на коммуникацию в

максимально широком контексте, в том числе в гипермедиа-формате.

Стимулировать сообщения учащихся о событии или объекте

(рассказ о поездке, событии семейной жизни, спектакле и т.п.), анализируя их

структуру, используемые языковые и изобразительные средства.

Обучать учащихся методам понимания сообщения: анализ,

структуризация, реорганизация, трансформация, сопоставление с другими

сообщениями, выявление необходимой для анализирующего информации.

Формировать культуру диалога, организуя устные и письменные

дискуссии по проблемам, требующим принятия решений и разрешения

конфликтных ситуаций. Организовывать публичные выступления учащихся,

поощряя их участие в дебатах на школьных конференциях и других форумах,

включая интернет-форумы и конференции.42

Обсуждать с учащимися образцы лучших произведений

художественной и научной прозы, журналистики, судебной практики,

рекламы и т.п. Поощрять индивидуальное и коллективное литературное

творчество, в том числе культивировать у них стилистическое следование

существующим литературным образцам, включая упомянутые.

Поощрять участие учащихся в театральных постановках,

стимулировать создание ими анимационных и других видеопродуктов.

Совместно с учащимися находить и обсуждать изменения в

языковой реальности и реакции на них социума. Формировать у учащихся

«чувство меняющегося языка».

Совместно с учащимися использовать источники языковой

информации для решения практических или познавательных задач, в

частности этимологической информации, подчеркивая отличия научного

метода изучения языка от так называемого «бытового» подхода («народной

лингвистики»).

Моделировать те виды профессиональной деятельности, где

коммуникативная компетентность является основным качеством работника,

включая в нее заинтересованных учащихся (издание школьной газеты,

художественного или научного альманаха, организация школьного радио и

телевидения, разработка сценария театральной постановки или видеофильма

и т.д.).

Формировать у учащихся культуру ссылок, цитирования,

сопоставления, диалога с автором, нетерпимое отношение к нарушению

авторских прав, недобросовестным заимствованиям и плагиату. Знакомить

учащихся с современными методами обнаружения этих этических и

правовых нарушений.

Общепедагогическая компетентность учителя русского языка

Учителю русского языка рекомендуется реализовывать в своей

деятельности следующие процессы: 43

Определение (диагностика) совместно с учащимся достигнутых

результатов (на основе анализа его работ, зафиксированных в

информационной среде) и их динамики, выявление трудностей и

препятствий, формирование и проверка гипотез об их преодолении;

многокритериальное оценивание результата отдельной работы и текущего

состояния учащегося (относительно предшествующего) и сообщение ему об

этом.

Определение совместно с учащимся, его родителями, другими

участниками образовательного процесса (социальный работник, психолог,

дефектолог, дистанционный методист и т.д.) зоны его ближайшего развития;

предсказание и планирование его «коридора ближайшего развития».

Определение, на основе анализа собственной деятельности (в

частности, по ее фиксации в ИС), с помощью (при необходимости)

методической службы, оптимальных моделей педагогической деятельности,

подверженных постоянному развитию и изменению.

Планирование образовательного процесса для группы, класса

детей на основе имеющихся типовых программ и собственных разработок с

учетом специфики состава учащихся, уточнение и модификация

планирования.

Организация деятельности учителя ребенка и группы (класса)

детей, в том числе индивидуальная и коллективная смена форм деятельности,

индивидуализация заданий, получение, анализ домашних работ до начала

следующего занятия.

Организация применения ИКТ учителем и учащимися в

образовательном процессе: для его фиксации и как инструмента

деятельности, анализ домашних работ в ИС.

Совместное с учащимися использование иноязычных источников

информации, инструментов перевода, произношения

Организация олимпиад. конференций, турниров, лингвистических игр в школе.

Предварительный просмотр:

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Мне нравится

Навигация

Библиотека

Норматив документлар
материал на тему

Скачать:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Норматив документлар

Список учащихся МБОУ Гимназия № 32 , выполнивших норматив ГТО на золотой знак 201-2015 уч. г.

Укытучының норматив документлары

Обзор нормат-правовых документов, определяющих необходимость воспитания

Мас рестлинг. норматив

Атестация өчен документлар

Хоҡуҡи-норматив документтар

Навигация

Библиотека

Норматив документларматериал на тему

Скачать:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Норматив документлар

Список учащихся МБОУ Гимназия № 32 , выполнивших норматив ГТО на золотой знак 201-2015 уч. г.

Укытучының норматив документлары

Обзор нормат-правовых документов, определяющих необходимость воспитания

Мас рестлинг. норматив

Атестация өчен документлар

Хоҡуҡи-норматив документтар

Норматив документлар
материал на тему