Программа "Эркээйи"
рабочая программа (5 класс) на тему

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин уонна наукатын министиэристибэтэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын өйөбүлүнэн үлэлиир «Дьулуур»

оҕо биир сомоҕо хамсааһына

Оҕо, ыччат сайдар эйгэтин тэрийии эркээйитэ

(Эркээйи эргиирэ)

Дьокуускай    2018

Иһинээҕитэ

Киирии

Маҥнайгы салаа

Оҕо сайдар эйгэтин тэрийии

Ыччаты ийэ-аҕа буоларга бэлэмнээһин

Бигэ туруктаах ыал

Иккис салаа

Тус бэйэни “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтигэр сайыннарыы

Сыһыарыы

1.”Эркээйи эргиирин” олоххо киллэрии хайысхалара, ньымалара. ситиһиллиэхтээх түмүк

2.Киһи тыыннаах саҥа оскуола

«Эркээйини» (1995 с.) саҥардан, педагогика билимин дуоктара, СӨ Үөрэҕириитин уонна наукатын миниистирин солбуйааччыта Габышева Ф.В. салалтатынан суруйдулар: Алексеева Ф.И. у.үө.х., Андросова Т.И., Аржакова А.И., Васильев А.Д., Гоголева П.А. б.б.х., Иванов М.Р., Ильина Т.М., Ефимова Д.Г., Каженкин Р.Н., Карпова Н.П., б.б.х., Кондратьев П.П., б.б.х., Корякина Н.А., б.б.х, Неустроева Г.И., Постникова Е.Н., Попова Г.С. – Санаайа, б.б.д., Степанова В.Е., б.б.х., Охлопков Г.И., Чехордуна Е.П., б.б.х., Шишигина В.Р.

Тылын-өһүн чочуйда Васильева С.П., б.б.х., ХИФУ дассыана

Сахаттан нууччалыы тылбаастаата Андросов В.С., ветеран-учуутал.

“Эркээйи эргиирэ” бырагыраама оҕо саадтара, өрөспүүбүлүкэ оскуолалара, орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэрэ, оҕо мөрүөн холбоһуктара, ыал, түөлбэ оҕо сайдар, уһуйуллар үлэтин саҥалыы хайысхалаан үлэлииллэригэр олук буолуо.

“Эркээйи эргиирэ” оҕо сайдыытын туһулуур: а) олох эргииринэн: ыал – оҕо саада – оскуола – түөлбэ – ыал; б) ыал эргииринэн: уол – эр киһи – аҕа; кыыс – дьахтар – ийэ. Олох эргиирэ омук төрүт үөрэҕэр, үгэһигэр, култууратыгар тирэҕирэн, оҕо бэйэтэ сайдарыгар, туругурарыгар, сиэрин-туомун, олоххо аналын булунарыгар ананар.

КИИРИИ

 90-с сылларга үөрэх миниистирэ Е.П.Жирков көҕүлээһининэн-салайыытынан Өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев өйөбүлүнэн национальнай оскуолалары саҥардыы Кэнсиэпсийэтэ бигэргитиллэн Россия, Аан дойду судаарыстыбаларын үрдүк сыанабылын ылбыта.

1992 сыллаахха Оҕо уопсастыбалыы уонна пионердыы тэрилтэлэрин Сойууһун (бэрэссэдээтэл Барашкова Н.А.) көҕүлээһининэн,  уйулҕа билимин дуоктара А.П.Оконешникова салайыытынан саҥалыы ис хоһоонноох, оҕону норуот култууратыгар уһуйуу бырагыраама – «Эркээйи”– оҕону, ыччаты норуот педагогикатыгар, култууратыгар тирэҕирэн иитии, үөрэтии, сайыннарыы бырагыраамата суруллубута. Икки аҥаар сыл Өрөспүүбүлүкэ улуустарын, куораттарын салайааччылара, төрөппүттэрэ, учууталлара, оҕолоро бырагыраама барылын ырытыспыттара, эбэн-байытан биэрбиттэрэ. Көхтөөх үлэ үтүө түмүктэммитэ: 1995 сыллаахха сэтинньи 28 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыытылыстыбатын уурааҕынан «Эркээйи» иитии үлэтин бырагырааматын быһыытынан ылыныллыбыта. «Эркээйи» бырагыраама олоххо киирэрин ситиһээри уонна 1992 сыллаахха Арассыыйаҕа босхо үөрэхтээһини 9 кылааһынан хааччахтыыр уурааҕы утаран Ильина Т.М. салалтатынан, прокуратура көмөтүнэн урукку Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн аан маҥнайгы «Оҕо бырааба» диэн сокуон оҥоһуллубута. От ыйын 1 күнүгэр 1994 сыллаахха “Оҕо бырааба” сокуону Ил Түмэн бигэргэппитэ. Онон Саха Өрөспүүбүлүкэтин эрэ оҕото 11 кылааһы босхо үөрэнэн бүтэрэр кыахтаммыта. Урут буруйу оҥорон холуонньаҕа түбэспит оҕолор атын эрэгийиэнҥэ барбакка дойдуларыгар хаалан иитиллэр буолбуттара. Хатаска анал оскуола аһыллан, онно олорон иитиллэн, үөрэнэн тахсыбыт оҕолор үгүстэрэ көнөн, сайдан, үлэһит дьон буоллулар. Бу икки улахан суолталаах докумуон ити кэмтэн үлэлии турар уонна биллэр-көстөр хамсааһыны таһаарарга төһүү күүс буолбутун билинэбит.

Бастакытынан, «Эркээйи» бырагыраама олоххо киирэн оҕону иитии ис хоһооно саҥа үрдэлгэ тахсан, оҕолор бэйэлэрин омук быһыытынан билинэн сайдалларыгар, олохторун оҥостоллоругар сөптөөх түһүм кэми үөскэппитэ. Оҕолор тус баҕаларын олоххо киллэрэр кыахтаммыттара. Кинилэр бэрт кыра саастарыттан бырайыак, бырагыраама оҥорорго уһуйуллан, араас бырайыак суруйан, көмүскээн олоххо киллэрбиттэрэ: «Эдэр предприниматель», «Эдэр бизнесмен», «Эдэр журналист», «Политолог», «Мин министрбин», «Мин куоратым», уо.д.а. Арассыыйаҕа «Океан», «Орленок» лааҕырга тиийэн, бастыҥ бырагырааманы оҥорон, дьүүллүүр сүбэни сөхтөрөллөрө. Үөрүүлээҕэ, киһи биһириирэ, оҕолор өрөспүүбүлүкэлэрин хайдах сайыннарар, аан дойду таһымыгар таһаарар толкуйдаах үтүө үлэһит дьон буолбуттара.

Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ олохтоох омуктар айылгыларын, үгэстэрин, култуураларын харыстыыр, сайыннарар киэҥ далааһыннаах кэскиллээх үлэни ыытан кэллэ уонна ыыта турар.

«Эркээйинэн» салаллан  оҕолор эрэ буолбакка, оҕолортон көх ылан  түөлбэ ахсын дойду дьоно-сэргэтэ бары төрүт дьарыгы өрө тутан  сайыннардылар. Ол курдук, Өрөспүүбүлүкэ Таатта Баайаҕатын дьоһун-бастыҥ киһитэ Неустроев Б.Ф. – Мандар Уус  норуот маастардарын үөрэтэн, өрө таһааран,  оҕолору уһуйар кыһа тэрийдэ. Баайаҕалар «Мандар уус кыһата», Хатылаевтар «Төрүт дорҕоон» лааҕырдары арыйан, Дьокуускай куорат, араас улуус оҕолорун уһуйан үөрэтэр буоллулар. Айылҕаттан айдарыылаах дьон араас лааҕыры, киини арыйан үлэлэтэллэр. Ити курдук «Эркээйи» сүрүн өйдөбүлэ – төрүт культураны төнүннэрии – олоххо киирэр оҥкула оҥоһулунна.

Үсүһүнэн, учуонайдар, бастыҥ уһуйааччылар араас үтүө бырагыраама суруйдулар, үлэлэттилэр. Ол курдук «Сатабыл» бырагыраама (Кондратьев П. П.), олоҥхо педагогиката, СЭДИП технология (Чиряев К.С., Чехордуна Е.П., Филиппова Н.И.), педагогика Севера (Никитина Р.С., Федоров Г.М.) дириҥ силистэнэн педагогика билимигэр саҥа көрүүнү киллэрдилэр. «Айыы Кыһата» оскуола, «Сэргэлээх» лаборатория-оскуола (Степанова В.Е. салалтатынан) кэм уларыйыытыгар сөп түбэһэр тус бэйэни сайыннарар ис хоһоонноох «Өй- санаа» уонна «Дьарык» эйгэтин тэрийэр суолу түстээтилэр. Ол эбэтэр, оҕо, эдэр ыччат олохтон үөрэнэр үөрэнээччи буолан, бэйэтин кэмин ситиһиилээх киһитэ буола улаатарыгар эйгэ «үлэтэ» үгэс буолбут хаалыыттан тахсар суолун торумнаатылар. Оҕо тус бэйэтин сайыннарар «Өй-санаа» уонна «Дьарык» тыыннаах уһуйаана 1 кылаастан 11 кылааска диэри тэриллэр төрүтэ олохтонно.

«Эркээйи» бырагыраама олоххо киирэн, олохтоох омуктар тыллара, култууралара, оҕону иитэр үгэстэрэ тиллэн сайынна, олоҥхобут аан дойду таһымыгар таҕыста. Оҕолор 5-6 саастарыттан төрүт култуура үгүс көрүҥүн:  олоҥхону, хомуһу баһылыыллара кэрэхсэбиллээх. Хас эмэ сүүһүнэн сылларга сайдан кэлбит култуурабытын хаттаан тилиннэриигэ ситиспит үлэбит аны умнуллуо-сүтүө суоҕа диэн бигэ эрэллэннибит.

М.Е. Николаев этэн турар: «Оҕону 3 сааһыгар дылы ойуунан-бичигинэн, кинигэнэн, хаһыатынан, сурунаалынан муусукаҕа умсугуппатахпытына, хайыы-үйэ хойутуубут, оҕо сайдыытын куоттарабыт».

Билиҥҥи оҕолор сайдан, ситэн-хотон киһи буолан, олохторун оҥостоллоругар ыарахаттар үөскээтилэр.

Бастакыта: сайдыы эйгэтин хас түөлбэ, оскуола, дьиэ кэргэн аайы тэрийии бытаан, ордук «Мин киһибин» («Я – личность”) бэйэм бэйэбин билинэбин,  салайынабын, сайыннарынабын, диэн тус бэйэҕэ туһаайыылаах үөрэх (рефлексивное образование) суоҕун кэриэтэ.

Иккиһэ: төрөппүт, иитээччи, учуутал бэйэтин уһуйааччы таһымыгар таһаарынар өйө-санаата уһукта илик.

Үсүһэ: оҕолор үтүө өйдөрүн-санааларын байытар хамсааһыны аныгы тэрил көмөтүнэн далааһыннаахтык тарҕатар хайысханы толору «тута» иликпит.

Төрдүһэ: дьон-сэргэ, ордук куорат олохтоохторо, куттара-сүрдэрэ уларыйан, оҕо инники кэскилин көрбөккө, күннээҕинэн олоруу, күннээҕинэн астыныы өйө-санаата олохсуйан эрэрэ дьиксиннэрэр.

Бэсиһэ: кэлиҥҥи кэмҥэ үксүн тас тэрээһин таһымынан барар үлэни ыыттыбыт, оҕо, ыччат кута-сүрэ бөҕөх буолар эйгэтин кыайан тэрийбэтибит.

Билиҥҥи кэм өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр уларыйыыны хааччыйар туһуттан бу курдук ирдэбили кытаанахтык туруорунарга:

1) Оскуолаҕа, оҕо уопсастыбаннай тэрилтэтигэр, оҕо саадыгар, дьиэ кэргэҥҥэ, түөлбэҕэ, эбии үөрэхтээһиҥҥэ – бары эйгэҕэ барытыгар, норуот үгэһигэр, төрүт култууратыгар тирэҕирэн – «Оҕо ыччат-киһи тыыннаах, омук майгыннаах дьарык» (Степанова В.Е.) тэрийиитин хааччыйыы.

2) Өрөспүүбүлүкэҕэ олорор норуот барыта кыттыахтаах, бэйэтин тылын, төрүт култууратын, итэҕэлин сайыннарыахтаах.

3) Оҕо быраабын көмүскээһин, оҕо уопсастыбаннай тэрилтэтин өйөөһүн, араас социальнай, гражданскай холбоһугу кытта бииргэ үлэлээһин тэриллиэхтээх.

4) Төрөппүт оҕо сайдарыгар, сатабыла олохсуйарыгар, олоҕор сөптөөх суолу тутуһан, эппиэтинэстээх, сиппит-хоппут киһи буолан тахсарыгар сүрүн күүс буолара халбаҥнаабат ирдэбил.

«Эркээйи эргиирэ» бырагыраама 21 үйэ хардыытыгар олоҕуран, саҥалыы ситэрилиннэ. Бырагыраама  аата уларытыллан «Оҕо, ыччат сайдар эйгэтин эркээйитэ» (Эркээйи эргиирэ) диэн буолла. Ол аата иитии диэн өйдөбүл сайыннарыы диэнинэн солбулунна.

Эркээйи – бэлиэ охсуу, эккирэтиннэрии. Төрөппүт, учуутал, иитээччи бэриллибит эркээйинэн сирдэтэн, бэйэтэ суолу-ииһи, ньыманы талар. Кыра оҕо кинини үтүктэр, эккирэтэр; обургу оҕо тэҥҥэ барсар; улахан оҕо, ыччат арахсан туспа суолун-ииһин булунар.

Аныгы оскуолаҕа, оҕо саадыгар, дьиэ кэргэҥҥэ, түөлбэҕэ оҕону иитии-дьаһайыы үлэтин оннугар уһуйуу, сайыннарыы, сатабылланыы үлэтэ былааннаахтык ыытыллыахтаах. Уларытыы сүрүн ис хоһооно – оҕо, ыччат кыра сааһыттан бэйэтин билинэр, сайдар, ис кыаҕын арына сатыыр, олоххо, дьону кытта сыһыаҥҥа сатабылланар, ырытынар-көннөрүнэр, эппиэтинэстээх буоларга уһуйуллар. Ыал, уһуйаан, оҕо саада, оскуола, түөлбэ дьоно уонна тэрилтэ - бары оҕо тула биир ньыгыл эйгэни тэрийэллэр.

«Эркээйи эргиирэ» «Оҕо сайдар эйгэтин тэрийии», «Ыччаты ийэ, аҕа буоларга бэлэмнээһин», «Бигэ туруктаах ыал» салаалардаах, икки сыһыарыылаах турар.

Билиҥҥи кэмҥэ В.Е.Степанова, А.И.Аржакова иитэр-үөрэтэр үлэҕэ саҥалыы көрүүлэрэ: тус бэйэни «Өй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтигэр сайыннарыы үлэлэрэ – бу бырагырааманы саҥа үрдэлгэ таһаарар. Оҕо сайдыытын хааччыйарга саҥалыы үлэлиир оскуолалар бу көрүүнү олоххо киллэрэллэригэр эрэллээхпит.

Бу бырагыраама олоххо киирэрэ: оҕону төрүөн инниттэн омугун тылын, култууратын, төрөппүтүн тапталын, баҕатын иҥэринэригэр, кыра сааһыттан айылҕаттан айдарыытын булунарыгар, улаатан истэҕин аайы уһуйуллар, бэйэтин бэйэтэ уһуйунар, сайыннарар, салайынар сиэрдээх буоларыгар, атын омук тылын, култууратын баһылыырыгар,  хайа баҕарар омугу кытта тэҥ сыһыаннаах киһи буола үүнэригэр – оҕону анал эйгэҕэ, дьарыкка киллэрэн тэрийэртэн тутулуктаах.

Сайдыы-сайыннарыы үлэтэ идийээлгэ олоҕурар. Биһиги судаарыстыбабыт сүрүн идийээлэ – чаҕылхай өйдөөх, көҥүл (свободный) санаалаах, дьонугар-дойдутугар бэриниилээх, сиэрдээх-туомнаах, киһилии быһыылаах-майгылаах, билиҥҥи эйгэҕэ туруулаһар кыахтаах киһи.

Саҥардыллыбыт “Эркээйи” (“Эркээйи эргиирэ”) кэнники сылларга Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тахсыбыт сокуоннарга, уураахтарга, кэнсиэпсийэҕэ тирэҕирэр. Бырагыраама «Арассыыйа Бэдэрээссийэтэ 2025 сылга дылы иитии үлэтин сайыннарыы стратегиятын» олоххо киллэрэргэ ананар, онон 2028-2030 сс. диэри туттуллуон сөп.

БЫРАГЫРААМА ОЛОҔУРАР, ТИРЭҔИРЭР

1. Олоҕурар

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарыгар:

- №23-1 1/VII – 1994 с. «Оҕо бырааба»;

- №49-II 3/XII – 1998 с. «С.Ө. эдэр ыччат государственнай политиката»;

- №1401-3 №359-V 15/XII 2014 с. «С.Ө. үөрэҕириитэ»; 14/II – 2016 с. “Төрөппүт эппиэтинэһин үрдэтии”.

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сокуоннарыгар:

- концепцияларыгар:

1) Саха АССР Министрдэрин Сэбиэтин Уурааҕа №272 ыам ыйын 23 к. 1991 с. «Саха АССР национальнай оскуолаларын саҥардыы уонна сайыннарыы Конституциятын олоххо киллэрии»;

2) РФ “Оҕо уһуйааннарын сайдыыта” - 04/09/2014;

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин  уураахтарыгар:

1) «СӨ Ил Дарханын 7 сорудахтара»;

2) ыам ыйын 29 к. 2017 с. №240 РФ Президенин «Россия Федерациятыгар оҕо-аймах 10 сылын биллэрии”;

«РФ 2025 с. дылы иитии үлэтин сайыннарыы стратегията»;

3) РФ правительствота № 1493 30/XII 2015 с. «2016-2020 сс. Россия патриоттарын гражданскай иитии»;

4) РФ 29/XI – 2014 с. №2403-р «2025 с. диэри эдэр ыччат государственнай политикатын ылыныы»;

5) СӨ правительствотын уурааҕа №671-р 23/XI – 2015 с. «Оҕо общественнай хамсааһынын сайыннарыы»;

6) СӨ Ил Дарханын Уурааҕа №1769 14/XII – 2012 с. «2012-2017 сс. Оҕо интэриэһин харыстыыр стратегията»;

7) СӨ Правительствотын уурааҕа №1675-р 30/XII – 2016 с. «Патриоттары иитии былаана 2017-2019 сс.».

2. Тирэҕирэр

 - Төрөөбүт тылыгар. Оҕо төрүөн инниттэн ийэ тылын, ырыатын-тойугун истэн, саҥаран улааттаҕына, атын да омук тылын ылынар, ытыктыыр, билэр буолар. Биһиги элбэх омугу кытта бииргэ олорор дьон буоларбыт быһыытынан, бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн, ытыктаһан, тэҥник сыһыаннаһан, ситимнэһэн сайдарбыт төрдө – тылбытын, үгэспитин, култуурабытын билэрбит, ытыктыырбыт, сайыннарарбыт буолуохтаах. Төрөппүт, түөлбэ олохтооҕо, салайааччы, уһуйааччы-иитээччи бары өйдүөхтээх-ситиһиэхтээх: кэнэҕэскибитин хайдах киһи гынан улаатыннарарбытыттан, улуу Арассыыйабыт күүһэ-күдэҕэ биһиги сомоҕолоһорбутуттан тутулуктаах.

- Үтүө үгэстэргэ. Аныгы үйэҕэ бары омук өбүгэтин үтүө үгэстэригэр тирэҕириитэ күүһүрдэ. Үгэс икки суолталаах: бастакыта, былыр былыргыттан, бэрт өртөн олохсуйан, үөрүйэх буолан хаалбыт быһыы-майгы; иккиһэ, үөрэммит үөрүйэх буолбут сиэр, идэ, кэмэлдьи. Оҕо улаатар, сайдар эйгэтин тэрийиигэ үгэс икки суолтатын иккиэннэрин алтыһыннарыы ордук тоҕоостоох.

Үтүө үгэс көрүҥнэрэ.

1. Олох – дьаһах үгэһэ. Ыал укулаатыгар: тутуу, тиэргэн, дьиэ-уот тэрээһинэ; сатабыл бары көрүҥэ. Удьуор ситимин үөрэтиигэ: төрдү-үүһү үөрэтии, ааты-суолу харыстааһын. Дьиэ иһинээҕи үгэс: алгыс, оҕо төрөөһүнэ; уруу, булт; бэйэни көрүнүү-хараныы, суунуу-тарааныы, чэбэр өй-санаа, чөл олох.

2.Хоту омук олох олоруу үөрүйэҕэ. Айылҕаҕа ис тэтим буор уонна тас тэтим халлаан өйдөбүллэрэ, дьүөрэлэһиилэрэ. Олоҕу табыгастаах гына оҥостуу. Күн-ый эргиирэ удьуор утумугар сабыдыала.

3. Үлэ үгэһэ. Үлэ үгэһигэр киирэр: сүөһүнү, сылгыны, табаны иитии, көрүү-харайыы; бултааһын, балыктааһын; уһаныы: маһынан, муоһунан, туоһунан, мууһунан, хаарынан, көмүһүнэн, алтанынан, тимиринэн; астааһын, аһылык; иистэнии: таҥас, тирии, оҕуруо.

Идэлээх буолуу суолтата, ол айылҕаны билиини кытары ситимэ. Өбүгэ дьон идэни талыыга дьайыыта, төрөппүт салайар сатабыла.

4. Сиэр-майгы үгэһэ. Сытыары-сымнаҕас, холку майгы, киэҥ көҕүс; ыалдьытымсах, күндүһүт-мааныһыт буолуу. Сытыы, булугас өй; сүбэһит-амаһыт, ылыннарыылаах тыл-өс, тулуур, дьулуур о. д. а.

Майгы-сигили айылҕалыын алтыһыыта: өҥү-дьүһүнү көрүү, тыаһы-ууһу истии, болҕомтону күүһүрдүү, долоҕойго тутар дьоҕуру сайыннарыы. Эт-сиин уонна өй-санаа тулуурун эрчийии. Эти-сиини чиҥэтии, туругу бөҕөргөтүү.

5. Итэҕэл үгэһэ. Кэрэни олохсутуу: ыраастаныы суолтата. Бүтүн санаанан харыстана, көмүскэнэ үөрэнии. Кырдьыгынан олоруу, куһаҕаны, кирдээҕи, көлдьүнү тумнуу. Атырдьах ыйа – ыраастаныы кэмэ.

6. Оҕону иитии үгэһэ. Ыал сүрүн болҕомтото оҕотугар. Утуму салҕааһын, удьуору уһатыы – оһох уотун сандаардыы.

Айыыһыт үөрэҕэ – дириҥ ис хоһоонноох, үгүс сиэрдээх-туомнаах туспа үөрэх. Айыыһыт үөрэҕин төрдө – алгыс. Алгыс көрүҥэ: аал уокка, оҕолонор дьахтарга, саҥа төрөөбүт оҕоҕо, Айыыһыты атаарыыга, сиргэ-дойдуга о.д.а.

Айыыһыт үөрэҕэ – кэрэ түһэ. Кэрэнэн киһитийии сүүрээнин тарҕатыы. Таптал иэйиитин уһугуннарыы. Таптал – олоҕу сүрүннүүр күүс. Эр киһи дьахтарга, оҕо ийэлээх аҕатыгар таптала тэнийэн атын тапталларга тарҕаныыта.

Ийэлээх аҕа бүөмчү санаалара: олох кэрэтин, үлэ суолтатын, майгы-сигили кэрэмэһин оҕо иҥэринэн бэйэтин аналын билинэр усулуобуйата: ийэни-аҕаны солбуйуу, дьиэни-уоту, сүөһүнү-аһы салгыы сайыннарыы; удьуору утумнааһын, омугу туругурдуу.

Орто дойдуга олох олоро кэлбит аналы ылыныы, ону толорорго дьулуһуу.

7. Норуот айар үгэһэ. Кэрэҕэ уһуйуу – иһит-хомуос, таҥас-сап ойуута-мандара, быһыыта-таһаата, кэрэтэ. Ырыа-тойук, оһуохай арааһа. Норуот тылынан уус-уран айымньытын көрүҥнэрэ: олоҥхо, остуоруйа, таабырын, үгэ, өс хоһооно, чабырҕах, ох тыл о.д.а.

Билиҥҥи кэмҥэ олоҥхо педагогиката СЭДИП технологиятынан туһанар.

3. Саҥардыллыбыт бырагыраама бириинсиптэрэ

1. Оҕо өйө-санаата, майгыта-сигилитэ сайдара төрүт омук уйулҕатын уратыларыгар олоҕурар, норуот иитэр төрүт үгэстэрин тутуһар;

2. Үүнэр көлүөнэҕэ омугун култууратын, өбүгэтин үгэстэрин, кутун-сүрүн, үтүө өйүн-санаатын киһи аймах уопсай култууратын кытта дьүөрэлээн иҥэрэр;

3. Оҕону дьиҥнээх олоххо уонна үлэҕэ бэлэмниир, саҥа кэм ирдэбиллэрин тутуһар.

4. Бырагыраама сүрүн сыала-соруга

 - Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһилии тыыҥҥа үөрэнэн, киһини киһи курдук, омугу омук курдук ылынар, сыаналыыр эйгэтин тэрийии.

- Айыы киһитэ буолуу – айыллан үөскээн, этэҥҥэ улаатан айыы дьонун олоҕун уйгутун оҥорсуу.

- Оҕону кыратыттан айылҕаттан айдарыытын арыйан, уһуйан, сайыннаран, сатабылын байытан; бары өттүнэн дэгиттэр сиппит-хоппут, эппиэтинэстээх, бэйэтин киһи уонна омук быһыытынан билиммит-сайыннарыммыт, төрүт уонна атын норуоттар култуураларын, үгэстэрин өйдүүр, ытыктыыр: олоҕун аналын булуммут, Ийэ дойдутугар бэриниилээх, кинини араҥаччылыыр, көмүскүүр күүстээх киһи, Арассыыйа гражданина буоларын хааччыйыы.

5. Эркээйи саҥа хайысхалара

- оҕо, ыччат төрүөн инниттэн 24 сааһыгар диэри сайдар эйгэтин кэҥэтэн тэрийии;

- үөрэх эйгэтигэр сайдыы үлэтин инники күөҥҥэ тутан, оҕо ис кыаҕын билинэн, сайыннаран ситиһиилээх буолар суолларын тобулуу;

- төрөппүт, ыал иитэр-сайыннарар кыаҕын кэм ирдэбилинэн саҥа таһымҥа таһаарыы;

- омук тылын, култууратын билэр, дэгиттэр кыаҕын оҕо саадыттан арыйыы, уһуйуу, бэйэтин бэйэтэ сайыннарынарыгар көмө буолуу;

- түөлбэ, общественнай тэрилтэлэр, судаарыстыба биир сомоҕо соруктары, суоллары-иистэри арыйыы.

МАҤНАЙГЫ САЛАА

1.1. ОҔО САЙДАР ЭЙГЭТИН ТЭРИЙИИ

Саас кэрдиис кэминэн сайдыы ис хоһооно

0 – 3 саас

Уйулҕа үөрэҕэ. Оҕону үөскэтии

Оҕо ийэ киэлитигэр үөскүөҕүттэн тохсус ыйыгар диэри сайдыыта: ахсыс нэдиэлэтигэр киһи таарыйарын билэр, уон төрдүскэ – тирии таһымыгар иһитиннэриини ылар, бэһис ыйыгар – оҕо хамсыыра биллэр, ийэтин илиитин билэр, онон хардарыта сибээс үөскүүр. Оҕо бары уоргана үлэлээбитинэн барар, дьоно киниэхэ сыһыанын, тас эйгэҕэ туох быһыы-майгы буола турарын билэр, онно эппиэттиир кыахтаах. Оҕоҕо туох дьайыы оҥоһуллубута, кини  инники олоҕор уопуту мунньуута буолар, ол кэлин өйүгэр-санаатыгар, уйулҕатыгар, дьону кытары алтыһарыгар сабыдыаллыыр.

Оҕо бастакы мүлчүргэннээх сааһа – күн сиригэр кэлиитэ, төрөөһүнэ: 1) оҕо бэйэтин кыайан көрүммэт, хааччыммат – кини улахан киһитэ суох табыллыбат; 2) оҕо саҥаран бодоруһар кыаҕа суох. Оҕо 1-3 сааһыгар толору ийэ-аҕа көрүүтүгэр сылдьар, кинилэртэн тутулуктанар. Кини айылгытынан дьонун кытта сибээстээх: дьиҥ хайдах баарынан (объективнай) уонна төрөппүт болҕомтотунан, сыһыанынан (субъективнай).

Тутаах үлэ. Оҕо үс-түөрт ыйыттан иэйиитэ киирэр (соһуйуу, долгуйуу); төрдүс ыйыгар өйдүүр, ылынар, иҥэрэр; сабардамнаах толкуйа сайдар;  сэттис ыйыттан «арахсар кутталын» билэр; уон ыйыттан үтүктэр; биир сааһыттан бииргэлэһэр (совместное действие) кыахтанар. Онон кини дьону, тулалыыр эйгэни кытары бодоруһууга наадыйар.

Саҥаны үөскэтии. Оҕо киһи быһыытынан сайдан барар. Биириттэн саҕалаан ийэтин кытары уйулҕа таһымынан сибээһэ чиҥиир.

Оҕо мүлчүргэннээх сааһа – үс саас. Бу кэмҥэ Л.С. Выготскай үс суолу чорботон бэлиэтиир. Бастакыта: кэдэрги, төттөрү быһыы. Оҕо үс сааһын диэки улахан киһи эппитин төттөрү этэр буолар. Иккиһэ, өсөһүү. Оҕо өһөстөҕүнэ, эппитин этэ, оҥорбутун оҥоро турар буолар. Үсүһэ, хадаардаһыы. Бу кэмҥэ оҕо буола турар быһыыны-майгыны ылыммакка, хадаардаһар. Кини бэйэтин санаатынан сылдьыан баҕарар. Күүс өттүнэн элбэхтик оҥотторор түбэлтэҕэ оҕо төттөрүлэһэрэ, хадаардаһара ырылхайдык көстөр.

Этнопедагогика. Бу кэмҥэ төрөппүт оҕотугар тапталын харыстаабакка биэрэр, бэйэтинээҕэр ордук харыстыыр. Оҕоҕо ордук ийэтэ чугас: аһатар, көрөр-харайар, биэбэйдиир;  төрөппүт аныгы педагогика ситиһиилэрин норуот педагогикатын кытары табыгастаахтык дьүөрэлиир. Ийэлээх аҕа оҕоҕо холобур буолар,  ыҥырарга, сааһыгар сөптөөх норуот тылынан уус-уран айымньытын үөрэтэр; төрүччүтүн билиһиннэрэр. Оҕо бу сааһыгар ийэ тылынан саҥаны өйдөөн истэригэр ураты кыһамньы ууруллар.

Норуот педагогикатыгар оҕо  биир сааһыгар диэри кэмин «ньирэй сааһа», 1-3 сааһын  «балчыр сааһа»дииллэрэ.

Быһаарыыта. Бастакы мүлчүргэннээх кэмин этэҥҥэ ааспыт оҕо бэйэтэ өйүнэн оҥоро сатыыр, баҕарбытыгар сөптөөх харданы эрэйэр, тылланар, хаамар. Билэр-көрөр, иэйэр сайдыыта улахан дьон сыһыаныттан тутулуктанар. Оҕо киһи быһыытынан тутулуга суох буолар (биологическая независимость).

4-6 саас

Уйулҕа үөрэҕэ. Сайдыы социальнай быһыыта-майгыта. Оҕо тыла-өһө, интеллегэ сайдарыгар, тугу барытын ылынарыгар тоҕоостоох кэм. Улахан дьону кытары токкоолоһон бодоруһар сааһа (тоҕо? хайдах?). Оҕо билбэтин билэ сатыыр уонна бэйэтин билиһиннэрэр кэмэ.  

Тутаах үлэ. Оонньуу, дьарыгырыы. Бу икки өрүттээх: бастакыта, оҕо дьону, тас эйгэни кытары билсиһэр; иккиһэ, оонньуу кэмигэр өйүгэр оҥорон көрөр дьоҕура үөскүүр уонна сайдар. Оҕо долоҕойго тутарга үөрэнэр.

Саҥаны үөскэтии. Чинчийээччилэр (Д.Б. Эльконин) оҕо уйулҕатыгар үс саҥа көстүү үөскүүрүн бэлиэтииллэр. Бастакыта, сигили, сиэр үөскүүр: «Үчүгэй уонна куһаҕан диэн тугуй?», маны сэргэ кэрэ сайдар: «Кэрэ куһаҕан буолуон сатаммат». Иккиһэ, оҕо дьайыы ис хоһоонун өйдөөн туран оҥорор: дьулуурданар, моһолу туоруур кыахтанар уонна дьон иннигэр иэс диэн баарын билэр. Үсүһэ, дьону кытары сыһыаҥҥа бэйэтин миэстэтин көрдөнөр. Үс саастаах оҕоттон: «Эн хайдаххыный?», – диэн ыйыттахха: «Улахаммын», – диэн эппиэттиэҕэ. Оттон сэттэ саастаах оҕоттон: «Эн хайдаххыный?», – диэтэххэ: «Кырабын», – диэҕэ.

Этнопедагогика. Төрөппүт ыал укулаатыгар бэйэ омугун тыына олохсуйарыгар кыһанар; ийэ тылынан саҥаран, айымньылары үөрэтэн, ыллаан-туойан, хомуска оонньоон оҕону ыраастык саҥарарга, киһилии майгыга уһуйар. Ийэ, аҕа үлэҕэ бастакы үөрүйэхтэри иҥэрэллэр, майгы-сигили олугун охсоллор. Сайынын оҕолору атах сыгынньах сырытыннараллар, дьыл устата салгыҥҥа оонньотоллор. Аҕа уолун сааһыгар сөптөөх дьиэ ис-тас үлэтигэр көмөлөһүннэрэр; эр киһи хатан буолууга болҕомтотун уурар, онуоха сөптөөх ньымалары туһанар. Кыыска ийэтэ кыра үлэни толорторор, дьиэ ис үлэтигэр бэйэтин кытары илдьэ сылдьар, көрдөрөр, такайар.

Быһаарыыта. Оҕо хайдах үүнэн, улаатан, сайдан иһэрин, тулалаан турары ылынарын кэтээн көрөллөр. Бу сааһыгар оҕо саадыгар сылдьан, эйгэтэ кэҥиир.

7-9 саас

Уйулҕа үөрэҕэ.

Сайдыы социальнай быһыыта-майгыта. Бу сааһыгар оҕо оскуолаҕа киирэр. Оҕо сайдыыта учууталыттан тутулуктаах. Интеллегин сайдыытын туруга чуолкайданар, үксүгэр хамсыы-имсии сылдьыан наада.

Тутаах үлэ. Оҕо үөрэнэргэ үөрэнэр; түөрүйэ билиитин олоҕор туһанар. Дьиэтин иһигэр дьонугар, саастыылаахтарыгар сыһыана уларыйар. Араас тэрээһиҥҥэ кыттар; оонньуурга, оонньууга сыһыана уларыйар: оонньуу кэмигэр бастыырга дьулуһар, бэйэтин суолтатын үрдэтинэр, чинчийии, айыы, саҥаны оҥоруу туругар тардыһар.

Саҥаны үөскэтии. Оҕоҕо өй утум-ситим дьайыытын билим өйдөбүлүн ситиминэн  олохсутуллар. Үөрэх көмөтүнэн оҕо бэйэтигэр үтүө уларыйыылар буолалларын өйдүүр. Кыра кылаас үөрэнээччитин уратыта: өйгө оҥорон көрөр кыаҕа киэҥ; бэйэтин санаатынан салайтарар; киһини идийээл оҥостор кыаҕа улахан; билиини оонньуу, чинчийии нөҥүө ылар; халбархай, түргэнник уларыйар чараас майгылаах; баһыйтарымтыа, киһи тылыгар кииримтиэ.

Этнопедагогика. Оҕо учууталыгар сыстар. Кинини төрөппүтүн тэҥэ учуутал иитэр, үөрэтэр; үөрэнээччи быһыытынан сайдар. Үөрэх кэмигэр дьиэтигэр усулуобуйа тэриллэрэ улахан суолталаах. Оҕо этэ-сиинэ аһаҕас, ылынымтыа. Сыыһаны оҥордоҕуна, бырастыы гыннарарга уһуйуллар. Оҕону бэйэтин айылгытыгар сөп түбэһиннэрэн, тулалаан турар айылҕаҕа сыһыаран, улаатыннарар усулуобуйа тэриллэр. Оҕо сөпкө хамсанарга үөрэнэр, илии-атах оонньуутугар сыстар. Айылҕаҕа батыһыннара сылдьан, кэтээн көрөргө үөрэтэн, киэлитин кэҥэтиллэр. Оҕону от үлэтигэр көмөлөһүннэрэллэр. Уолу аҕата батыһыннара сылдьан, саас дурдаҕа хоннорор, бултка илдьэ сылдьар. Кыыһы ийэтэ бэйэтигэр чугаһатан, дьиэ ис-тас үлэтигэр сыһыарар. Оҕолор чараас таҥастарын суунан, тас бодолорун көрүнэргэ үөрэнэллэр. Оҕо судургу этиилэринэн ыраастык саҥарарга кыһанар, оттон норуот тылынан уус-уран айымньытын туһанан, тылын саппааһын кэҥэтэр. Тылы долоҕойугар тутан, өйдүүр дьоҕурун салгыы сайыннарар. Оҕо киэлитин кэҥэтиигэ туһаайыылаах үлэ барар. Былыр бу сааска оҕону «уҥуоҕа хааннырыа» диэн харыстаан, ыараханы үлэлэппэттэрэ.

Быһаарыыта. Оҕо олоҕун тутула: үөрэх – сүрүн дьарык. Ийэни, аҕаны сэргэ учуутал сабыдыала күүһүрэр. Сэттэ саас – мүлчүргэннээх саас. Оҕо бэйэтин билинэр, сыаналанар кэмэ. Кини үөрэҕинэн бэйэтин сыаналанар буолан, сөптөөх сыанабылы кыайан оҥорбот. Кыра эрдэҕинээҕи судургу майгыта уларыйан, толкуйдаан оҥороро элбиир, тугу саныырын кистиэн сөп.

10-12 саас

Уйулҕа үөрэҕэ. Сайдыы социальнай быһыыта-майгыта. Оҕо өйө-санаата, этэ-сиинэ, майгыта-сигилитэ салгыы сайдар, ордук айар дьоҕура тобуллар. Онон  хамсаныылаах даҕаны, толкуйу эрэйэр даҕаны дьарык ахсаана улаатар; мэник-тэник, сытыы-хотуу, атах туппай сааһа. Барыны барытын билиэн-көрүөн баҕарарын үгэнэ. Толкуйдаабакка, ылла да оҥороро элбиир. Оҕоҕо идийээл күүстээх. Дьоруой патриоттары, сымса, күүстээх-уохтаах, өйдөөх дьону күүскэ ылынар. Учууталыгар толору эрэнэр, итэҕэйэр. Кыраттан да куттанар кэмэ. Мөҕүллэриттэн куттанан, сымыйалыан сөп. Ити үгүстүк хатыланар түбэлтэтигэр, куттаҕас уонна сымыйаччы буола улаатыан сөп.

Тутаах үлэ. Үөрэҕэр ылбыт түөрүйэ билиитин олоҕор туһанар. Айан, оҥорон үгүстүк эрчиллэр.

Саҥаны үөскэтии. Оҕоҕо өй утум-ситим салгыы сайдан,  олохсуйар. Оҕо үтүө уларыйыыны өйдүүрүгэр үөрэх сабыдыала күүһүрэр. Кыра кылаастан өйгө оҥорон көрөр кыаҕа, санаатынан салайтарара, киһини идийээл оҥосторо өссө чиҥиир, сайдар.

Этнопедагогика. Бу кэмҥэ киниэхэ дьонун хараҕа хатанар. Оҕо хайдах улаатан эрэригэр дьоно-сэргэтэ бастакы сыанабылы биэрэллэр. Онон уопсастыба хараҕын далыгар киирэр.

Оҕо этэ-сиинэ ситэ илик буолан, атаҕастанар кэмэ. Кини үксүн сорукка сылдьар. Оҕоҕо сабыдыаллыыр күүс элбиир. Аҕа оҕотугар чугасаһара, ордук уолугар, бу кэмҥэ  эрэйиллэр. Ол инникитин кинилэр сыһыаннарыгар улахан оруолланар. Айылҕаҕа сылдьан, чэбдигирии, хатарыныы судургу ньымаларыгар үөрэнэр. Дьиэ ис-тас үлэтиттэн саҕалаан, от, оҕуруот үлэтигэр тиийэ үлэ ис хоһоонун, ньымаларын билэр, үөрүйэхтэри иҥэринэр.  

Оҕо бу сааһыгар тэтимҥэ киирэр, төрөппүт онуоха суолта уурара эрэйиллэр. Уол оҕо 9-14 сааһыгар «эрдэҕэс оҕо» дэнэрэ.  Бу кэмҥэ өйүгэр-санаатыгар утумнааһын туһунан киллэрэр тоҕоостоох.

Быһаарыыта. Оҕо өйдөбүлэ кэҥиир. Кини аан дойду, куйаар, ис тэтим, тас тэтим, сыл, күн-түүн эргиирин, олоҕу оҥорор үлэ ис хоһоонун билэр. Үөрэнэргэ үөрэнэр. Үлэни сөпкө былаанныыр, таба аттарарга сорунар, холонор. Сөбүлүүр үлэтинэн утумнаахтык дьарыктанар.

13-14 саас

Уйулҕа үөрэҕэ. Оҕо улаатан, ону-маны өйдүүр уонна сыаналыыр кэмэ. Кини этэ-сиинэ уларыйар: уол, кыыс уратылаахтарын өйдүүллэр, ол өйдөрүгэр-санааларыгар, майгыларыгар дьайар. Өйдүүр дьоҕура (памята) мөлтүүр, болҕомтото ыһыллар, толкуйдуур өртө ордук сайдар. Бу кэмҥэ оҕо үчүгэйи даҕаны, куһаҕаны даҕаны бэйэтигэр сыһыаран өйдүүр, куһаҕаны ордук ыарыылаахтык ылынар.

Сайдыы социальнай быһыыта-майгыта.

Ийэтигэр, аҕатыгар, доҕотторугар сыһыана уларыйар. Оҕо олоҕор доҕор сабыдыала күүһүрэр.

Улааттаҕына, туох идэлэнэрин былааннанар, баҕатын кыаҕар дьүөрэлээн көрөр; билиэн-көрүөн баҕата өссө күүһүрэр, эрчимирэр. Оҕо бу кэмҥэ сыыһаны-халтыны оҥоруон сөп.

Тутаах үлэ. Оҕо ычатын кэҥэтинэр кэмэ. Айыы дьонун сиэригэр-майгытыгар үөрэнэн, бэйэни кыана туттарга, дьулуурдаах, тулуурдаах буоларга эрчиллэр. Бэйэтин сайыннарар, күннэтэ кэтэнэр, алҕастарын көннөрүнэр, тупсарынар.

Саҥаны үөскэтии

«Мин оҕобун» диэн өйдөбүлтэн сыыйа тэйэн улахан дьон эйгэтигэр киирэргэ, тэҥҥэ сананарга дьулуһар. Онуоха бэйэни сөпкө сыаналаныы улахан суолталанар.

Этнопедагогика. 

Дьиэ үлэтин тэҥҥэ оҥорорсор, эппиэтинэһи ылынар. Айылҕаҕа судургу сиэри-туому тутуһар, толорор. Айылҕаҕа сылдьан чэбдигирии, хатарыныы судургу ньымаларыгар үөрэнэр. Этин-сиинин хатарынар, өбүгэ оонньууларын билэр, оонньуур. Дьиэ ис-тас үлэтиттэн саҕалаан, от, оҕуруот үлэтигэр тиийэ үлэ ис хоһоонун, ньымаларын билэрэ, үөрүйэхтэри иҥэринэрэ салгыы сайдар.  

Оҕо бу сааһыгар олох тэтимигэр сөпкө киирэрэ, төрөппүт онуоха суолта уурара эрэйиллэр. Уол оҕо 9-14 сааһыгар «эрдэҕэс оҕо» дэнэрэ.  Бу кэм утумнааһын өйдөбүлүн өйүгэр-санаатыгар киллэрэргэ тоҕоостоох. Оҕо бу кэмҥэ тэтимҥэ киирэр.

Быһаарыыта. Оҕо бу сааһыгар өйдөбүлэ кэҥиир. Кини аан дойду, куйаар, ис тэтим, тас тэтим, сыл, күн-түүн эргиирин туһунан, олоҕу оҥорор үлэ ис хоһоонун билэр. Үөрэнэргэ үөрэнэр. Үлэни сөпкө былаанныыр, таба аттарарга сорунар, холонор. Сөбүлүүр үлэтинэн утумнаахтык дьарыктанар.

15-17 саас

Уйулҕа үөрэҕэ.  Оҕо саастан ыччат сааска киирии, оскуоланы бүтэрии. Өйө-санаата өссө да олоҕун була илик. Инникитигэр улахан эрэллээх.

Сайдыы социальнай быһыыта-майгыта.

Төрөппүттэригэр, доҕотторугар сыһыана сүрүннэнэр. Олоҕу көрүүтэ, олоххо сыанабыла сайдар. Үөрэххэ сыһыана тугу былаанныырыттан тутулуктанар. 

Саҥаны үөскэтии.

Ытык өйдөбүлэ олохсуйар, олоҕун түһэ чиҥиир, кытаатар. Кыыс, уол сыһыаннара уларыйар: бастакы таптал иэйиитэ уһуктар. Өйө-санаата  сытыырхайар, тобуллар. Майгыта-сигилитэ олохсуйар, сүрүннэнэр.

Ситимнээхтик дьарыктаммыт дьарыгар ситиһиилэнэр. Бу кэм уолга «бөтөҕө киириитэ»: буутун этэ буһар, холун этэ хойдор. Уол сайдыытыгар дьүөрэлээх хамсаныы, үлэ-хамнас тэриллэр. Кыыска ыал ийэтин быһыытынан сыһыан чорботуллар, аналлаах үөрэтии-такайыы барар.

Этнопедагогика. 

Кырдьаҕастарга, кыаммат дьоҥҥо көмөлөһөр, айыы сиэрин-туомун тутуһар, толорор. Этин-сиинин утумнаахтык эрчийэр.

Быһаарыыта. Бу саас ыраланыы, ыраны толкуйдуур кэм. Баҕа санаата үгүс, ону олоххо киллэрэргэ дьулуһар.

18-24 саас

 Уйулҕа үөрэҕэ.  Ыччат бэйэтин олоххо булунар. Сөбүлүүр, баҕарар идэтигэр үөрэнэр, боччумурар, оттомнонор. Доҕотторун кытта биир санаанан салайтаран, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөн олороллор.  

Сайдыы социальнай быһыыта-майгыта.

Бэйэтин аҥарын булан, ыал буолар. Ийэ, аҕа буоларга, төрөөбүт дойдутун көмүскүүргэ, сайыннарарга эппиэтинэһэ улаатар, үтүө үгэстэри ылынар, салгыырга куоһанар.

Саҥаны үөскэтии.

Ыччат бу кэмҥэ сир хаһаайына буоларга өйө-санаата ситэр, чэгиэн-чэбдик олоххо толору бэлэмнээх буолар. Сайдан, үлэлээн дьонун хааччыйар, үлэ ырыынагар туруулаһар кыахтанар. Кини уопсастыбаҕа бэйэтин булунар: олоҕу көрүүтэ көдьүүстээх, идэлээх, сайдыылаах.

Этнопедагогика. 

Уол, кыыс сыһыаннара: табаарыстаһыы, доҕодоһуу, таптал. Саха өйдүүрүнэн таптал арааһа:

сексуальнай (таҕыл таһаарар), көрсүүлэһии таптала. Ол – үйэтэ суоҕа.

Өйү-төйү тутан таптаһыы – биир санааланыыга, биир интириэскэ, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүүгэ олоҕурбут, уопсай сорукка төрүттэммит таптал.

Оҕоҕо баҕаран таптал – ыал буоларга аналлаах таптал. Тапталы тоҕо уокка холууллара.

Бу кэмҥэ куом диэн төрүт өйдөбүл олохсуйар.

Быһаарыыта. 

Ыччат бу сааһыгар ыал быһыытынан олоҕун былааннанар, ыраны толкуйдуур. Баҕа санаата үгүс, ону олоххо киллэрэргэ дьулуһар. Ыал буолууга педагогика ирдэбиллэрин билсиһэр, билэр.

1.2. Ыччаты ийэ-аҕа буоларга бэлэмнээһин

Бырагыраама аныгы олоххо тоҕооһо: 18-24 саастаах ыччат үксүгэр идэ ылар үөрэххэ уһуйулла сылдьан, төрөөбүт-үөскээбит сириттэн-дойдутуттан, көмүс-ньээкэ уйатыттан, алаһа дьиэтиттэн тэйбит кэмигэр ыал буолан оҕо төрөтөр. Маннык ыал олоҕор ордук ыарырҕатар.

Сүрүн өйдөбүллэрэ: уолан киһи, кыыс куо, анал, таптал, билсии, эрэл, олох доҕоро, олох олорорго бэлэмнэнии, ыал буолуу, оҕо оҥоруу, оҕо күүтүү.

Сүрүн билии: олох сүрүн үөрэҕэ – ыал буоларга бэлэмнэнии. Бу үөрэх өбүгэ саҕаттан баар Айыыһыт үөрэҕэ. Киһи олоҕун ис хоһооно – аналы булан, ыал буолан оҕо төрөтөн аат ааттатыы, туйах хатартарыы, олох уотун салҕааһын. Олох дьоло - оҕо. Ыал олоҕун отуора дьиэ иһинээҕи сыһыантан тутулуктаах. Кэргэннии дьон доҕордуу буолар үгэстээх. Эр ойох икки бэйэ бэйэлэригэр бигэтик эрэнсэн дуоспуруннарын кэһиспэттэр. Оҕо күүтэр эдэр ыал төрүөхтээх оҕолорун куттаах-сүрүн үргүппэккэ, үгэс курдук сытыары сымнаҕас майгыларынан, айыы сиэринэн, айыы тапталынан угуттанан, айыы тыынынан күрүөтэнэн нам-бааччы олороллор.

Сыала: эдэр дьон олоххо аналларынан көрсөн, үгэс быһыытынан миннэрин үчүгэйдик билсэн, бигэ туруктаах ыал буоларга бэлэмнэнэр кэмнэригэр үөрэтэн  көмөлөһүү, үөрүйэх оҥостон уопут мунньуу.

Соруктара: үөрэнэр матырыйаал, ньыма ситимэ булунан билии мунньунуу, урукку билиини хаҥаттан чиҥэтинии; ылбыт билиини тус олоххо туттан көрөн үөрэх, үөрүйэх оҥостуу; табыллыбыт өттүн олох уопута оҥостон ыал буоларга бэлэмнэнии.

Ньымата: уһуйааччы, иитээччи, үөрэтээччи, үөрэнээччи көҥүлүгэр, таһымыгар уонна сатабылыгар олоҕурар. Сүрүн ньыма итэҕэтиилээх кэпсэтии, сүбэ-ама, олохтон холобурдар, өс хоһооннорунан, айымньыларынан толкуйдатар ыйытыылар, хоруй-харда булуу, ырытыылар, куолаан мөккүөр, тус олоххо туттан көрөн түмүккэ кэлии.

Ис хоһооно:

1. Ийэ буоларга бэлэмнэнии.
2. Аҕа буоларга бэлэмнэнии.
3. Ыал буоларга бэлэмнэнии.
4. Ийэ иһигэр үөскээн төрүүр оҕоҕо сыһыан (перинатальная педагогика)

Бырагыраама ис хоһооно

1. Ийэ буоларга бэлэмнэнии.

• салгын куту салайына үөрэнии (иэйии эйгэтин байытыныы, ыал буолар өй-санаа олохсуйуута, сыһыан эйгэтин олохсутуу, сиэрдээх майгыны иҥэринии);
• буор куту бөҕөрүтүнүү (эти-сиини көрүнүү, харыстаныы, дьахтар киһи айылҕатынан анал эрчиллиилэр, сылаастык таҥныы, бэйэ ийэ айылҕатыгар сөптөөхтүк аһаан-таҥнан этэҥҥэ сылдьыы, төрүт аһы-үөлү ыйдарынан тутуһан аһааһын – дьыл тымныы кэмигэр тоҥ ас, эт, үүт; сылаас кэмҥэ үрүҥ ас, балык, сир аһа; сокуонунан ыал буолуохха диэри кыыс ырааһы, ымай ырааһы сүтэримии, даамы биэримии);
• ийэ куту ииттинии (ийэ буолар төрүт өйү уһугуннарыныы, бэйэни иһиллэнии, Айыыһыт тардыы, дьахтар киһи Айыыһытын аҕалыныы, оҕомсох буолуу, кыылга-сүөлгэ, дьиэ сүөһүтүгэр ийэлии сыһыан).

2. Аҕа буоларга бэлэмнэнии.

• салгын куту салайына үөрэнии (иэйии эйгэтин байытыныы, ыал буолар өй-санаа олохсуйуута, сыһыан эйгэтин олохсутуу, сиэрдээх майгыны иҥэринии);
• буор куту бөҕөрүтүнүү (эти сиини көрүнүү, харыстаныы, анал эрчиллиилэр, сылаастык таҥныы, бэйэ ийэ айылҕатыгар сөптөөхтүк аһаан-таҥнан этэҥҥэ сылдьыы, төрүт аһы-үөлү ыйдарынан тутуһан аһааһын – дьыл тымныы кэмигэр тоҥ ас, эт, үүт; сылаас кэмҥэ үрүҥ ас, балык, сир аһа; сокуонунан ыал буолуохха диэри Кыыс даамын харыстыыр төрүт өйү кытаанахтык тутуһуу);
• ийэ куту ииттинии (аҕа буолар төрүт өйү уһугуннарыныы, бэйэни иһиллэнии, эр киһи Иэйэхситин эргитинии, оҕомсох буолуу, кыылга-сүөлгэ, дьиэ сүөһүтүгэр аҕалыы сыһыан).

3. Ыал буоларга бэлэмнэнии (уоллаах кыыс билсиилэрэ).

- салгын кутунан билсии; ийэ кутунан билсии; буор кутунан билсии.

Сыһыан:

- эр киһи уонна дьахтар дуоспуруннара; ытыктабыллаах сыһыан; кырдьыктаах сыһыан;  истиҥ сыһыан; чугас сыһыан; эр-ойох сыһыана; доҕордуу, эрэллээх сыһыан; дьиэ кэргэн сыһыана.

           4. Ийэ иһигэр үөскээн төрүүр оҕоҕо сыһыан.

Аҕа оҕотугар сыһыана:

 “Үөскээн төрүөхтээх оҕо ийэ кутун аҕатын төбөтүн оройунан айыылар үрэн киллэрэллэр” диир төрүт билии ис хоһоонун арыйан өйдөөһүн. Тус бэйэ чөл туругун тутуһуу. Чөл куттаах-сүрдээх, доруобай оҕону үөскэтэн төрөтүү сүрүн тирэхтэрин билии. Үөскээн төрүөхтээх оҕону кытта тыын эйгэҕэ ситимҥэ киирии. Дьиэ иһигэр истиҥ-иһирэх сыһыаны олохтоон оҕо кутун уйатын тутуу. Таптал уотун, айыы уотун, аал уоту оттунуу, алаһа дьиэни тэринии.

Ийэ оҕотугар сыһыана:

Тапталы биллэрии. Дьиэ иһигэр нус-хас, ыраас эйгэни үөскэтии. Ийэ киһи этэ-сиинэ, өйө санаата ыраас буоларын тутуһуу, хааччыныы. Таптал уотун, айыы уотун, аал уоту араҥаччылааһын, иэримэ дьиэни иччилээһин.

Ситиһэр түмүктэр

• кыыстаах уол аналларынан көрсөн сүрэхтэригэр айыы уота умайар; саҥа ыал үөскүүр; кыыс куо аналынан эргэ сүктэн кийиит киһи аатыран ийэ буолар; уолан уол аналынан ойох ылан күтүөт киһи аатыран аҕа буолар; күн сиригэр үс куттаах үтүө-мааны саҥа киһи төрүүр үөрүүтэ өрөгөйдүүр.

1.3. Бигэ туруктаах ыал

Айар анал (Сыал): Айыы киһитэ буолуу - айыллан үөскээн, этэҥҥэ улаатан айыы дьонун олоҕун уйгутун оҥорсуу.

Күн сиригэр ким бары маннык аналлаах (сыаллаах), ол аналын толорорун туһугар омук ахсын Төрүт култуура диэн баара уларыйа-тэлэрийэ, сайда-кэхтэ турар.

Тутуһар тутаах (сүрүн бириинсип): Кыра эрдэхтэн Төрүт култуураҕа сыстан бэйэ омугун ылынан, ыаллыы омуктардыын тэҥҥэ алтыһан, Аан дойду култууратын эйгэтигэр көҥүл тахсыы.

Айар аналы толорор суол: Оҕо төрүт култууратын уруккутун билэн, билиҥҥитин туттан, инникитигэр кыһаллан айыы киһитэ буолар.

Төрүт билии: айдарык айылгыга (ийэ кукка), оттон дьоҕур уйулҕаҕа (салгын кукка) кутуллан оҕо ахсын айыллыахтан бааллар; айдарыгы таба тайанан аһан арыйыллар, оттон дьоҕуру дьарыгыран көҥүл сайыннарыллар. Айдарык аһыллан киһиэхэ үксүгэр идэ буолан ситэр-хотор. Саха идэни үс диэн ааҕар: уус идэтэ, тыл идэтэ, эмчит идэтэ.

Маныаха бастыҥ ньыма-албас сүнньүнэн дьарык, дьарыгырыы. Маҥнай утаа улахан дьону, идэлээхтэри батыһа сылдьан үтүктэр, онтон улам бэйэтэ дьарыгырар. Дьарыгы тэҥэ оонньуу иккини, айымньы иккини эмиэ аһан арыйар, сайыннарар аналлаахтар - норуот оонньуулара, норуот айымньылара ордук табыгастаахтар, олорор айылҕаҕа, киһи ис айылҕатыгар дьүөрэ таҥыллыбыт, үйэлэргэ чочуллубут буоланнар.

Ити курдук киһиэхэ бары айыллыаҕыттан идэтэ олорбут буолар. Идэ уруу-аймах дьонтон батыһыылаах - оҕо кими эмэ батар. Оҕо сэттэ сааһын эргин идэтэ түһэр. Салгыы куулаттаран барар, оччоҕуна айар-тутар суолун көрдөнөн сыыйа көҕө мустар. Куулаттарыы киһиэхэ үйэтигэр үстэ киирэн ааһар. Ол этэҥҥэ аастаҕына киһи үөрэнэн идэтин тутар. Салгыы уһуйуллан үөрэнэн ылбыт билиитин үөрүйэх оҥостон сатаан туттар буолар. Түмүгэр киһи идэтин баһылаан иҥэринэр. Бэйэтэ уһуйааччы таһымнанар. Удьуор идэни салҕаан туйах хатарааччы, аат ааттатааччы буола ситэр-хотор.

Оҕо үөскээн төрүөҕүттэн үһүгэр диэри ыалга, дьиэҕэ сайдыыта

 Сыал: Оҕо айылгытыгар уйаланан баар айылҕаттан анаппыт айдарыгын аһан арыйан,  уйулҕатын уһугуннаран дьоҕурун сайыннаран, ис кыаҕын таба туһанан идэлээх киһи буолан иитиллэн тахсарыгар бастакы олугу ууруу.

"Эркээйи" олуктара:

Ыал буоларга бэлэмнэнии.

Оҕо ийэ иһигэр үөскүөҕүттэн үһүгэр диэри сайдыыта.

Түөлбэ уонна тулалыыр эйгэ сабыдыала.

Ыал буоларга бэлэмнэнии (18 - 24 саас)

Ыал буолуу диэн олох ис хоһооно. Киһи бэйэтин кэнниттэн оҕо хаалларар туһугар олох олорор. Бу төрүт өй кэһиллэн, билиҥҥи кэмҥэ ыал арахсыыта, ыарыһах оҕо төрөөһүнэ, эбэтэр букатын сулумах хаалыы, аҥаардас сылдьыы элбэҕэ улахан кыһалҕа буолла.

Тугу гыныахха? Дьиэ кэргэн, детсад, оскуола, түөлбэ, нэһилиэк, тулалыыр эйгэ бары биир өйүнэн-санаанан салайтаран үлэлээтэхтэринэ, бигэ туруктаах, чөл олохтоох, дэгиттэр сайдыылаах, сатабыллаах ыал үөскүүр.

Дьиэ кэргэҥҥэ кыыстаах уол ийэ-аҕа буолар аналларын арыйарга күннээҕи олоххо тэҥҥэ сыһыаран, оҕо эрдэхтэн төрүт култуураҕа тирэҕирэн, өйдөтүү өттүн дьарыкка дьүөрэлиир үгэһи туттуллар: оҕо кыра сааһыттан “ыраас-чэнчис” буоларыгар такайыы, төрдү-ууһу, утуму, ийэни-аҕаны, эбэни-эһэни, аймахтары толору билиһиннэрэн туран ийэ-аҕа буолар анал ис хоһоонун ханалытан кэпсээн, сэрэтэн-таайтаран, быһааран, оргууй-наллаан, нарылаан биэрэн иһии.

Улаатан, сааһын ситэн олоҕор аналын көрсөрүгэр, кини таптыыр киһитин сиэрин-майгытын, төрүччүтүн, чөл туругун, ыал буоларга бэлэмин чинчилээн билэн, чөл куттаах-сүрдээх доруобай оҕону төрөтөн, олоххо бэлэмнээх киһини иитэн таһаарар диэн ыччат дьон бигэ ыал буоларын туһугар дириҥ ис хоһоонноох утумнаах үлэ. Бу үлэ сүнньэ сахаҕа "Айыыһыт үөрэҕэ", "Холумтан үөрэҕэ" диэн аатынан үйэтийэн, аныгы кэмҥэ сурукка тиһиллэн баар. Саастарын ситэн баран кыайан ыал буолумуна сулумах сылдьар ыччат, саас ортолоох да дьоҥҥо Суорумньу көмөтө эмиэ биир үтүө үгэс буолан аныгы кэмҥэ сэргэнэн сылдьар. Маннык үөрэхтэр бары омукка чочуллан сайда, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамса иһэр тустаахтар. Онуоха саҥа ыал бу үгэс буолбут үөрэхтэри сүһэн ылан тутан, олохторугар туттан, салгыы оҕолоругар, сиэн ыччаттарыгар туттаран, ситими быспат ыйаахтаахтар.

Эдэр ийэ-аҕа доруобай оҕону төрөтөр оҥкуллара.

Оҕоҕо таптал диэн күн сирин хатыламмат күндүтэ, айыы киһитин биир сүрүн иэйиитэ, олоҕу салгыыр айыы уота, тыын эйгэ дьиҥэ. Эдэр ыал саҥа оҕолонуор диэри  оҕо үөскээн сайдар усулуобуйатын  тэрийэр туһуттан үгэс буолбут суоллары  көрдөөн булан үөрэтэн билэр, тутуһар. Чуумпу, нус-хас эйгэни үөскэтэр, чөл туругун харыстанар. Кэргэннии дьон тапталлара, итэҕэллэрэ дириҥиир, бэйэ-бэйэлэрин "Доҕоор", - диэн истиҥник ыҥырсан, күүтэр оҕолорун: “Биһиги тапталбыт, кэнэҕэскибит”, - дии-дии ийэ киһи иһин имэрийэн, сылаастык сыллаан, ийэ тылынан кэпсэтэн, дьиэ иһигэр истиҥ-иһирэх сыһыаны олохтууллар. Эһэ-эбэ сүбэтэ, ийэ киһи ыарахан дьахтарга сөптөөх гына аһаан-таҥнан, туран-олорон, хамсанан, анал эрчиллиилэри үөрэтэн билэн толороро, чэбдик салгынынан тыынара, киэҥ-холку киһилии майгыта, маныаха эбии психолог көмөтө, эмчит көрүүтэ-истиитэ - бу барыта доруобай оҕо төрүүрүгэр көмөлөөх.

Оҕо ийэтин иһигэр  улаатар-сайдар кэмигэр имэрийэн-томоруйан, ыраас-чуолкай тылынан-өһүнэн кэпсэтэн, сэһэргэһэн күүтэри, таптыыры биллэрэ сылдьыллар. Оҕо төрүөн инниттэн, олоҥхоҕо этиллэринэн, икки сэттэ хонно да эт кулгааҕынан киһи саҥатын, тыаһы-ууһу, муусуканы истэн киирэн барар. Ийэтэ-аҕата кинини кытта кэпсэтэр кэмигэр хамсаан, оргууй аҕай тэбиэлэнэн эҥин истэрин биллэриэн сөп. Ити курдук оҕо айыы тыынын иҥэриниитэ, айдарыытын аналынан кэрэҕэ уһуйуллуута ийэ иһигэр сылдьар кэмиттэн саҕаланар.

Эдэр ийэ үөрэҕэ

Оҕо ийэ иһигэр үөскүөҕүттэн ийэтэ кини сайдар суолун ыйан-кэрдэн биэрэр чугас дьонуттан, көмөлөһөөччүлэриттэн анаан-минээн үөрэнэр, сүбэлэтэр, ыйыы-кэрдии ылар үгэстээх. Дьиэ иһигэр итинник дьон үгэс курдук кийиит кыыс ийэ хотуна, саастаах дьахталлар, эбэ, кырдьаҕас дьон буолаллар. Аныгы кэмҥэ бу үгэс сайдан, дьиэ кэргэҥҥэ аналлаах "Эбэ-эһэ сүбэтэ" кулууп, эдэр ийэлэр түмсүүлэрэ, араас ис хоһоонноох көрсүһүүлэр, бэсиэдэлэр, быыстапкалар, дьаарбаҥкалар, дьоро киэһэлэр, күөн күрэстэр, көрүүлэр төрүөхтээх оҕо чөл кутун-сүрүн харыстыыры ааһан, хара ааныттан талаанын аһан арыйар, дьоҕурун сайыннарар сыаллаахтар. Дьиэ кэргэн чөл туруктаах, оттон эдэр ийэ бигэ тирэхтээх буоларыгар анаан оҕо саада, оскуола, эмп уонна култуура тэрилтэлэрэ, түөлбэ, уопсастыбаннас түмсүүлэрэ бары биир сыалы-соругу тутуһан үлэлииллэр. Эдэр ийэҕэ бүттүүн кыһаллыы төрүөхтээх оҕоҕо хайаан даҕаны үтүө дьайыылаах буолар.

Оҕо ийэ иһигэр үөскүөҕүттэн үһүгэр диэри сайдыыта

0-3 саастаах оҕону  көрүү-истии, үүннэрии-сайыннарыы

Тутуһар тутаах (сүрүн бириинсип): Киһи: айылҕа, оонньуу, үөрэх, дьарык – оҕо сайдыытын быстыспат ситимэ.

Норуот төрүт үөрэҕэ, төрүт култуурата 0-3 саастаах оҕоҕо аналлаах өрүттэрэ: Оҕоҕо сыһыан эйгэтин сааһылааһын, тапсан ситэрсии суоллара. Үөрэтии-такайыы ис хоһоонун кэлим утума.

Ыал саҥа төрөөбүт оҕотун норуот үгэһин тутуһан, биһик ырыатынан утутан,  эйэҕэс мичээринэн уһугуннаран, ийэ тылынан иһирэхтик кэпсэтэн, амарахтык сыһыаннаһан, эмиий үүтүнэн эмсэхтээн, араас илии-атах эрчиллиилэрин оҥоро үөрэтэн, имэрийэн-томоруйан, ыйынан көрөн оҕоҕо аналлаах айымньылары ааҕан, үөрэтэн, чөл олоҕу тутуһан, иҥэмтэлээх аһы аһаан, дьиэ ис-тас үлэтин эр киһи, дьахтар киэнэ диэн көрөн үллэстэн үлэлээн, дьиэ кэргэн иллээх олохтонон, доруобай, үтүө майгылаах-сигилилээх оҕону улаатыннарар.

Оҕону ийэ-аҕа дэттэрииттэн саҕалаан, ырыа ыллаан, музыка иһитиннэрэн, ийэ тылынан хомоҕой хоһооннору ааҕан, ырааһы-кэрэни санаан, үчүгэйи-үтүөнү ыраланан, айылҕаҕа илдьэ сылдьан, төрүт аһы-таҥаһы аһаан-таҥнан, сөпкө туран-олорон, дьиэни-уоту сатаан тутан олоруу - чөл куттаах доруобай оҕону үөскэтии-төрөтүү, этэҥҥэ улаатыннарыы үгэс буолбут төрдө.  

Бу кэмҥэ оҕо бэйэтин айылҕаттан айыллыбыт айылгытын, уйулҕатын уратытын билэн тутуһар үгэс, харыстабыллаах сыһыан улахан оруоллаах. Оҕо кутун көтүппэккэ, сүрүн баттаабакка, тоһуппакка, минин кэспэккэ, көҥүлүн күөмчүлээбэккэ, кыра аайы хаһыытаан-ыһыытаан улахан айдааны таһаарбакка, эргиччи тапталынан иитийэхтиир үгэстэниллэр.

Дьиэ кэргэн оҕо сайдар усулуобуйатын оҕону бэйэтин кытта тэҥҥэ  тэрийэр. Оҕо толкуйдуур, тутан-хабан көрөн бэйэтэ оҥорор, дьарыктанар эйгэтин тэрийиллэр. Оҕоҕо аналлаах кинигэ мунньунан ааҕар, ойуутун көрдөрөн сэһэргэһэр үгэстэнии үчүгэй. Оҕоҕо сөптөөх оонньуулары, оонньуурдары хааччыныллар. Оҕону оонньуурга үөрэтиллэр, оонньуу сылдьан оҕо барыга үөрэнэр, билэр, сайдар - ону этэллэр "Оҕо оонньоон киһи буолар", - диэн. Аныгы кэмҥэ үгэс буолбут норуот оонньууларын, оонньуурдарын сэргэ оҕо сайдыытыгар сөптөөх музыкальнай, дидактическай, предметнэй оонньуурдары хааччынар. Оонньууга иҥэриллэн айар анал үйэтийэн, хараллан сылдьар - оонньуу төрдө айыы, айымньы.

Оҕо тыла, саҥарар саҥата үс сааһыгар диэри күүскэ сайдар. Сыыһа саҥарар оҕо сыыһа толкуйдуурун ааһан, суобаһа-майгыта кытта сыыһа салаллар дииллэр. Ийэ тыл ураты минньигэһэ, ууһа, баайа - ыал күннээҕи олоҕор иитиллэн тиллэр, оҕоҕо иҥэр. Ийэ тыл биһигэ - ыал. Дорҕооннору сыыһа саҥарарын күннэтэ көннөрөн этитэн, араас тыл оонньууларынан, дорҕоон дьүөрэтин таба тутуһан, тэттик хоһооннору үөрэтэн, ырыа ыллаһан, оҕо сааһыгар сөптөөх норуот тылынан уус-уран айымньытын (судургу таабырыны, кылгас өс хоһоонун, чабырҕахтары) үөрэтэн оҕо төрөөбүт тылынан саҥарарын ситиһиллэр. Олоҥхо дьоруойдарын билиһиннэрии оҕо саҥарар саҥатыгар эрэ буолбакка, толкуйдуур, өйдөөн хаалар дьоҕурун сайыннарар, саҥаттан саҥа тыллары, эттиктэри, өйдөбүллэри билэригэр олук уурар. Олоҥхо төрүт билиитэ ийэ тылынан таҥыллыбыт бэлэм технология буолар.

0-3 саастаах оҕо сайдыыта.

Тарбахтарын былчыҥнара сайдар, өҥү билсэр, туттар матырыйаал бары көрүҥүн боруобалаан, тутан-хабан, айаҕар уган салаан көрөн, тыаһатан, истэн сайдар. Оонньуурдары, эттиктэри, бары баары, хамсыыры таба көрөр, харбыалыыр, таба тутан булар, эргим-ургум көрө тутар-хабар, айаҕар уган көрөр, быраҕар, онтон эмиэ ылар.

Оҕо истэр, былдьыгырыыр, сыыллар, үнэр, ат буолар, турар, хаамар, тылланар, саҥарар, киһи тылын истэр, кэпсэтэр. Ийэтин-аҕатын, дьиэтээҕилэрин күннэтэ көрөн билэр, иһиттэн таптыыр, эбэтин-эһэтин билэн тардыстар, убана, убаастыы улаатар, эдьиийин-убайын сэмдэйдэһэн, дьиэ таһынааҕы ыалларын оҕолорун кытта билсэн бииргэ оонньуур, алтыһар, бодоруһар.

Күннэтэ дьиэ иһинээҕи дьонун кытта кэпсэтэн, сэһэргэһэн, ыйыталаһан, токкоолоһон, хоһоон ааҕан, ырыа үөрэтэн, остуоруйалаһан тулалыыр эйгэтин билсэр. Киһи сирэйин-хараҕын кэтээн көрөр, сыныйар. “Ийэ”, “Аҕа”, “Эбэ”, “Эһэ” диэн тыллары саҥара үөрэнэр. Киһиэхэ ону-маны, оонньууру эҥин уонна аһыттан бэрсэн утары уунан: "Мэ!" - дии үөрэнэр. Атын киһини көрдөҕүнэ атыҥырыыр, ытыыр, хоргутар оҕо баар буолар. Оннук оҕону күүһүлээн туран ыксаппат ордук. Сыыйа үөрэнэн дьон-сэргэ киһитэ буолар. Л.А. Афанасьев-Тэрис "Һоп-паа!" диэн кинигэтигэр норуот кыра оҕону кытта кэпсэтэр тыла-өһө, оонньуутун арааһа олус бэркэ, талааннаахтык суруллубут.

Оҕо үс сааһыгар диэри саҥарар саҥата күүскэ сайдар. Оҕо дорҕооннору чуолкайдык саҥарарга дьиэтээҕилэриттэн үөрэнэр. Оҕо биирдэ сыыһа саҥарбытын, атыннык истибитин көннөрөр уустук эрээри хайаан да дьаныһан туран көннөрөр ордук. Бу кэмҥэ оонньуурун бэйэтэ хомуйар, ыраастык туттар, бэйэтэ таҥнар, суунар-тараанар, атаҕын таҥаһын кэтэр, тимэхтэнэр, бэрээдэктээхтик аһыыр, ньуосканан, биилкэнэн сатаан туттар, платогун суунар, ийэтин, аҕатын, эбэтин, эһэтин, эдьиийин-убайын, онтон да атын дьиэ дьонун аатын билэр, тылларын истэр, “аптаах” амарах эйэҕэс тыллары туттар, ыалларын оҕолорун кытта тапсан оонньуур, кэпсэтэр, сэһэргэһэр, бодоруһар.

Дьиэ сүөһүтүн, көтөрүн, тыа кыылларын, көтөрүн-сүүрэрин, сибэкки, үүнээйи араастарын, айылҕа араас өҥүн арааран көрөр, ааттарын билэр, сытыргыыр, кэрэхсиир. Дьоно батыһыннара сылдьан үөрэтэн-такайан сэһэргэһэ сылдьаллар.

 Оҕо олорон эрэ уруһуйдуурун, пластилинынан, туойунан имитэн-хомутан тугу эмэ оҥорорун, кумааҕыны үтүктэн кырыйарын, кинигэ ойуутун көрөрүн, хомулуктары ыһарын-хомуйарын, оҕуруо тиһэрин, быаны тардан таһаарар эҥин иирбэ-таарба соҕус, толкуйдатар оонньуурдарынан оонньуурун сөбүлүүр. Оттомо улаатан олохсуйар, ол - кини үлэлиир дьоҕура сайдар бастакы олуга.

Оҕо оонньуу үөрэнэр, оонньуу сылдьан барыны сатыы үөрэнэр, арааһы билэрэ элбээн, сайдар. Хайдах оонньуурун кэтээн көрөн туох айдарыылаах, туохха дьоҕурдаах буолуоҕун билгэлиэххэ сөп.

4-6 саастаах оҕо сайдыыта

Оҕону такайыы, батыһыннара сылдьан дьарыгырдыы. Оҕо саада

Сүрүн сыал:  

Оҕо айылҕаттан ылбыт айдарыытын арыйар, дьоҕурун сайыннарар, сэргиир-сэҥээрэр киэҥ эйгэни тэрийиигэ олук ууруу.

Соруктар: Оҕону норуот төрүт үөрэҕэр, култууратыгар тирэҕирэн иитии, сайыннарыы:  4-6 саастаах оҕо сайдыытыгар төрөппүт, иитээччи, тулалыыр эйгэ, оҕо сыһыаннарын сааһыта, тапсан ситэрсэр суоллара; иитии-үөрэтии икки ис хоһоонун биир кэлим тутан, уһуйуу бастакы олугун ууруу.

Төрүт билии: Уһуйуу диэн тылынан ыйан-кэрдэн, ирдээн, модьуйан эҥин иитэртэн-үөрэтэртэн атын ньыма. Былыргыга идэлээх киһи идэтигэр уһуйар: ууска, иччилээх-хомуһуннаах тылга, ойууҥҥа (эмчиккэ). Уһуйар киһи талаана тахсыбыт, ортону үрдүнэн маастар таһымнаах буолар. Оттон уһуйуллааччы кинини кытта биир тыллаах, биир тыыннаах, биир дьарыктаах буолар. Уһуйуу кэмин уһуна идэ уратытыттан, уһуйуллааччы бэлэмиттэн, төһө ылынарыттан тутулуктанар. Кинилэр биир үлэни-дьарыгы иккиэн бииргэ толороллор, ол кэмҥэ уһуйуу, уһуйуллуу барар.

4- 6 саастаах оҕо айылгытын, уйулҕатын сайдыыта.

"Чөмчүүк" сааска оҕо киһи да, омук да быһыытынан олуга ууруллар, түһэ түстэнэр кэмэ. Бу кэмҥэ оҕо айар иэйиитин уһуктуута, дьоҕурун сайдыытын төрдө дьиҥнээх саха култууратыгар, норуот тылынан айымньытыгар уонна төрөөбүт айылҕаҕа тирэҕирэр. Норуот матыыптарынан ырыа-үҥкүү, уруһуйдаан, мэһийэн, сыһыаран, аттаран оҥорор маҥнайгы үөрүйэхтэри, сатабыллары, билиини оҕо аан бастаан дьиэ кэргэҥҥэ ылар. Үлэҕэ үтүктэн үөрэнэр, улахан дьону кытта тэҥҥэ кыттан астынар. Оҕо бу кэмҥэ элбэхтэ хаамар, кэлэр-барар, сүүрэр-көтөр. Айылҕалыын алтыһара киһилии сиэрин олохсутар.

Оҕо саадыгар сылдьар, үөрэх/дьарык сатабылларын ылынар, үлэ арааһын барытын үтүктэ үөрэнэр. Оонньуур эйгэтэ кэҥиир, оҕолору кытта бодоруһар, анал дьарыктарга кыттар, эт-хаан өттүнэн сайдар. Саҥаны ылынарга бэйэтэ  кыһаллар, көрдөнөр, түмүктэри оҥостор, киһи тылын дьиҥ бэйэтин буолатынан ылынар. Сайдар эйгэтин бэйэтэ таларга талаһар буолар. Оҕо үлэлиир сирин, бииргэ үлэлиир оҕотун бэйэтэ көрдөнөр, бэйэтэ талар, хонтуруолланар, бириэмэтин аттарынар. Чинчийэр, ырытар, мындырдык толкуйдуурга үөрэнэр, билиитин хаҥатынар, бэйэ бэйэҕэ көмөлөсүһэ үөрэнэр, атын оҕо үлэтин көрөн сыаналыыр. Кимтэн баҕарар көмө ылара көҥүл. Бииргэ сылдьар оҕолоругар үтүө сыһыаны өйдүүр, оҕо ортотугар сэрэхтээх буолар, сиэр диэҥҥэ үөрэнэр. Оҕо атын оҕону кытта тапсан, кыттыһан, тэҥҥэ үлэлииргэ, көмөлөөн оҥорорго уһуйуллар.

Маннык дьарыктар оҕо сиэр-майгы өттүнэн иитиллэригэр көмөлөөхтөр. Оҕо болҕомтолоох, бэрээдэктээх, харыстанньаҥ, үлэҕэ интэриэстээх, туруммут сыалын ситиһэр, дьоҕурдаах киһи буола улаатар. Уустук түгэнтэн тахсар суолу көрдөнө үөрэнэр, санаатын түмүнэр, кыраттан сылтаан ханнан хаалбат. Кэрэни кэрэхсиир, умсугуйар, бары дьоҕурун сайыннарар, тус бэйэтин көрүүтүн сатаан этэр, тириэрдэр буолар.Тутан-хабан оҥорор дьарыктар оҕо бэйэтин кыаҕар эрэниитин улам күүһүрдэллэр, айар талаанын уһугуннараллар. Оҕо толорбут үлэтиттэн астынар, сүргэтэ көтөҕүллэр, өрө күүрэр. Умсугуйан барар.

Ыал эйгэтэ

Төрөппүт оҕотун иитэригэр сөптөөх суолу тутуһарга дьулуһар: үлэҕэ бастакы үөрүйэхтэри иҥэрэр, майгы-сигили олугун охсор, тулалаан турары сөпкө ылынарыгар бастакы уһуйааччы, үөрэтээччи кини буолар. Маныаха анал үөрэҕи да барбатар, олохтон үөрэнэн, анал литэрэтиирэни, норуот педагогикатын бэйэ ааҕан, дьону көрөн үтүө холобур туттан, оҕо сааһы санаан кэлэн бэйэ төрөппүттэрин мындырын сүһэн ылан, алҕастарын-сыыһаларын даҕаны араҥалаан, үөрэх оҥостуллар.

Оҕоҕо ийэ тыл илгэтин төрөппүт иҥэрэр. Оҕотун сайдыытын кэтээн көрөн чинчийэр, ырыҥалыыр, быһаарар, бодоруһар, этии киллэрэр, көмөлөһөр, тэрийэр, сайыннарар, күннэтэ кэтээн көрөн бэлиэтэнэн иһэр - учуутал бу анал ньымаларын төрөппүт ньыма оҥостор. Оҕо тыла сайдарын туһугар төрөппүт киһи оҕотун кытта өрүү кэпсэтэ сылдьара, оҕо бүппэт элбэх ыйытыытыгар, билиэн-көрүөн баҕарар кэмин куоттарбакка, санаатын самнарбакка, кэпсэтэн, быһааран, кыалларынан эппиэттээн иһэрэ наада. Тылы байытынар, тыл баайданар, өйдөммөт тыллары быһаартарар, суолтатын өйдүү сатыыр баҕа оҕоҕо төһө төрүттэнэн эрэрин кэтээн көрө сылдьан ону көҕүлэнэр. Оҕоҕо араас мал-сал, эттик аатын, быһыытын-таһаатын, өҥүн, тугу гынарын, туохха аналлааҕын, хайааһын хаһан ханна хайдах оҥоһулларын көрдөрөр тыллары кэмигэр биллэрэн иһиллэр. Тыл саппааһын байытыныы диэн тус сыал туруорунан, күннээҕи олох бары түгэнигэр, хайа баҕарар кэмҥэ, оонньууга, кэпсэтиигэ тирэҕирэр үчүгэй. Оҕо оонньуу-оонньуу чэпчэкитик ылынар, түргэнник өйдүүр.

Оҕо үчүгэйдик уонна таба саҥарар буоллаҕына, толкуйа сөп, инньэ гынан талаана арыллар, дьоҕура сайдар. Сыыһа саҥарбытын бэйэтэ истэн араара үөрэннэҕинэ ол аата оҕо сайдыыта үчүгэй. Өбүгэ үгэһин тутуһуу иитиигэ-үөрэтиигэ холобур буолар, саҥа ньыманы көрдөөн буларга көмөлөөх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕынан, сааһыгар сөп түбэһиннэрэн, уолун-кыыһын арааран, тус уратытын аахсан айа-тута, оҥоро үөрэтии - билиҥҥи олох сүрүн ирдэбилэ. Оҕону удьуор идэ хайысхатыгар уһуйар улахан туһалаах, кэлин удьуор идэтин таба тайанан ыларыгар, устунан айдарыга арылларыгар сүрүн төһүү буолуон сөп.

Сайынын оҕолору атах сыгынньах сырытыннарар, дьыл кэмин аайы ыйдарынан көрөн үгэһи батыһыннара салгыҥҥа оонньотор туһалаах.

Аҕа дьиэ тэрилин, күрүөтүн-хаһаатын, саха туттар сэбин-сэбиргэлин оҕолоро оонньууругар сөптөөхтүк тэрийэр. Оҕо туттарыгар сөптөөх матырыйаалларынан көрөн  өтүйэ, сүгэ, күрдьэх эҥин оҥорон биэрэн үлэлэтэ оонньотор.

Ийэтэ кыыска иһити-хомуоһу, таҥаһы-сабы ыаллаах оонньууругар анаан тэрийэн биэрэр, көмөлөһөр. Дьиэҕэ-уокка төрөөбүт ийэ тылынан саҥаран, тэттик айымньылары үөрэтэн, ыллаан-туойан, хомуска оонньоон оҕону төрөөбүт тылга, киһилии майгыга ийэлээх аҕа уһуйаллар. Олоҥхоттон оҕоҕо сөптөөх алаһа дьиэ, айыы дьоно (күн күбэй ийэ, аар тойон аҕа, Ньургун Боотур бухатыыр, Туйаарыма Куо, Үрүҥ Уолан), Аал луук мас, ыһыах, алгыс, Үрүҥ Айыы тойон, абааһы бухатыыра курдук сүрүн өйдөбүллэри билиһиннэрэллэр.

Ийэ-аҕа бу кэмҥэ оҕону кытта мэлдьи кэпсэтэн, сүбэлээн-амалаан, хайҕаан-такайан, көҕүтэн, ымсыырдан, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, уоскутан, ону тэҥэ соруйан мындырдаан моһоллору үөскэтэн, көҕүлээн, сөбүгэр көрөн ирдээн, бүөбэйдээн, умсугурдан, кэрэхсэтэн, өйдөтөн, эрэнэн-итэҕэйэн, итэҕэйсэн туһулаан иитэр. Оҕо сайдар эйгэтин дьиэҕэ муҥутуурдук тэрийэр. Оҕо бу сааһыгар уһуйааҥҥа сылдьан алтыһар эйгэтэ кэҥиир. Киниэхэ төрөппүтүн тэҥэ иитээччи улахан сабыдыалы оҥорор, ол иһин төрөппүт иитээччини кытары ыкса билсэр, биир сыалы туруорунан оҕо туһугар кыһаллаллар.

7-10 сааска оҕо айдарыгын арыйыы, дьоҕурун сайыннарыы,

оҕону кытта тэҥҥэ дьарыктаныы

Сүрүн сыал: Оҕо сүрэҕэ сөбүлүүр дьарыгын булан астына дьарыктанар, ньыматыйар  сөптөөх эйгэтин тэрийсии, оҕо бэйэтин «Мин бэйэм» дэнэрин арыйыы.

Төрүт билии: оҕо бу сааһыгар өйүгэр оҥорон көрөр, уобарастаан толкуйдуур дьоҕура сайдар, билэр-көрөр мэйии буолан айар талаана арыллар - барыны бары оҥорон көрөн ылынар: тутан-хабан көрөн, хат-хат оҥорон көрөн, тала сылдьан барынан бары дьарыгыран көрөн. Саха "көр" диир үгэһэ бу сааска чуо тоҕооһор.

7-10 саастаах “Айылҕа оҕото” сайдыыта.

Оҕо билэр-көрөр, өйүгэр оҥорон көрөн толкуйдуур өйө олохсуйар. Истэр, болҕойор, ырыҥалыыр, тэҥнээн көрөр, оҥорон-айан көрөр, онон бары дьоҕура күүскэ сайдар. Бэйэтин биирдэм киһи быһыытынан сананан, атын дьонтон тус уратылааҕын баардыланан билинэр, атын оҕолору кытта бодоруһа, алтыһа сатыыра саҕаланар. Киһи быһыытынан сайдар кэмэ. Омугунан уратытын баардыланар. Онон бу кэрдиис сааска оҕо киһи быһыытынан киэнэ, дуоспуруна, дьоһуна олохсуйар, дьон тэҥэ сананара туруктанар.

Оҕо бу сааһыгар этэ-сиинэ аһаҕас, ылынымтыа буолар - бу кини буор кутун туругар биллэр. Оҕо сөпкө хамсанарга үөрэнэр, илии-атах оонньуутугар сыстар. Сымса буолуу өй, толкуй сайдарыгар быһаччы сабыдыаллаах: "        Сымса оҕо - өйдөөх оҕо", - дэнэр. Хабыгас, табыгас, бэргэн буолуу эмиэ оннук сыаналанар.

Айылҕаҕа дьонун батыһа сылдьан, кэтээн көрөргө үөрэнэн, ис айылгытын киэлитэ кэҥиир. Кэтэнии, санаабыты толоруу, ырыҥалааһын - бу эмиэ толкуй сатабылын иҥэринэргэ киирсэр бэлиэлэр.

Оҕо оскуолаҕа киирээт музыка, эстетика өттүнэн анал куруһуоктарга эбии дьарыктанан барар - ити аата кини салгын кута сайдар. Аҥардас тылынан айымньынан эрэ муҥурдаммакка, аныгы оҕо бэйэ омугуттан саҕалаан, аан дойду култууратын, урамньытын билсэрин таһынан, аан дойду омугун култууратыттан хайа эмэ көрүҥүн бэйэтэ толорор буоларын ситиһэр.

Кыргыттарга ритмика, үҥкүү, саахымат, дуобат, национальнай таҥас, иис, сценическай култуура эрэ курдук эйгэҕэ буолбакка, олоҕу кытта тэҥҥэ барсан, күн аайы саҥаттан саҥа өйдөбүллэри арыйан, бэйэ сатабыла элбииригэр бастакы хардыылары тэҥҥэ үктэһиллэр.

Уол оҕону бу сааһыгар маһынан, тимиринэн, туоһунан, о.д.а матырыйаалларынан туттар тээбириннэри, малы-салы, национальнай киэргэллэри, араас оҥоһуктары оҥорорго сыһыарар сөп. Бу дьарыктарга оҕолор чопчу сатабылларын тургутунар, сыаналанар буолалларын хааччыйыллар. Бу барыта инникитин оҕо айдарыга кэмигэр арылларыгар көмөлөөх - ол эбэтэр ийэ кут иитиллэригэр.

"Саһарҕа" саастаах оҕо төрөөбүт көмүс ньээкэ уйатыгар дьоллоох оҕо сааһа.

Оҕо оскуолаҕа киирэн, үөрэнэр кэмигэр дьиэҕэ муҥутуур үчүгэй усулуобуйа тэриллэрэ ураты улахан суолталаах. 7-10 саастаах оҕолору кытта араас ньымаларынан хаһыат, араадьыйа, телевидение төрүт үгэһи кэпсиир-көрдөрөр  матырыйаалларын ааҕарга, көрөргө уһуйуу, угуйуу, ыйан-кэрдэн биэрии, концертарга, музейдарга, быыстапкаларга дьиэнэн сылдьар үгэстэнии үчүгэй.

Оҕо бу сааһыгар киһилии майгыга уһуйуллар. Онон оҕону бэйэтин айылгытыгар сөп түбэһиннэрэн, тулалаан турар тыыннаах эйгэҕэ сыһыаран улаатыннарар усулуобуйа тэриллэр. Айылҕаҕа батыһыннара сылдьан, кэтээн көрөргө үөрэтэн, ис эйгэтэ, киһилии киэлитэ кэҥэтиллэр.

Олорор бөһүөлэгин, түөлбэтин уратытын билиһиннэрэр, кэрэ-бэлиэ миэстэлэригэр, ытык сирдэригэр сырытыннарар, билиһиннэрэр эмиэ булгуччулаах суол. Дойду тыына оҕоҕо бу сааһыттан иҥэн улуу таптал буола силигилии ситиэхтээх.

Уолу аҕата батыһыннара сылдьан, от үлэтигэр көмөлөһүннэрэр, саас дурдаҕа хоннорор, булка илдьэ сылдьар. Булт ньымаларын дьаалытынан баһылыырыгар көҥүл биэрэр. Уол оҕоҕо аҕата, эһэтэ, чугас эр дьоно туттар тэрилин көрүнэр, оҥостор, уһанар гына эйгэ тэрийэллэр - бу кини эр киһилии айылгытын олохсутар. Дьиэҕэ-уокка анал үлэлээх, онно тус эппиэттиир буолар. Улахан дьон көмөтө суох ис-тас үлэни холкутук толорор. Үгэс курдук эр оҕо 9 сааһыгар улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиир буолар. Былыр бу сааска оҕону “уҥуоҕа хааннырыа” диэн харыстаан, ыараханы үлэлэппэттэр этэ - бу үгэһи умнар сатаммат эрээри, букатын үлэлэппэт диэн оҕо иннин быһыы, кэскилин сарбыйыы. Киһи үлэттэн эрэ айыы киһитэ буоларын оҕо өйдөөн улаатара - ол кини инники олоҕор бигэ тирэҕэ. Удьуор айар дьарыкка уолу эмиэ аҕата сыһыарар.

Кыыһы ийэтэ бэйэтигэр чугаһатан, дьиэ ис-тас үлэтигэр сыһыарар, онон кини тус анал үлэлээх буола улаатар. Дьиэ кыылын-сүөһүтүн саҥа төрүөҕүн, үүнээйи, оҕуруот аһын көрөн-харайан үүннэрэргэ көҥүл биэрэн сыһыаран барыллар - бу кини Айыыһытын тардар быһыы. Оҕо тус бэйэтин удьуорун утумун сиһилии үөрэтэн билэр иэстээх. Уруу-аймах үгэһин убаастыы улаатыах тустаах. Оҕоҕо төрүччүтүн көмөлөөн  билиһиннэрэн, суох буоллаҕына бииргэ оҥорон туран билэрин ирдиир, кэпсэтиннэрэр, чинчийэр, киэн тутуннарар куолу. Бу дьарык оҕо бэйэтин ис кыаҕын, уйулҕатын уратытын билэригэр, бэйэтин этин-хаанын сайыннарарыгар, мөлтөх өрүтүн туоратарга турунан утумнаахтык үлэлэһэригэр тускулуур. Оттон удьуорунан талаанын, идэтин батыһыннарар, утумнуур гына салайан биэрэр. Төрүччүгэ араас баар буолар, хаанынан бэриллэ турар мөкү удьуору кистиир, быһар, ханыннарар ньымалар норуокка баалларын билэр кыах билигин толору баар.

Кыра кылаастан уол-кыыс икки ардыгар айылҕатынан сыһыаны биллэрэ үөрэтэр, кыыһы ийэ, уолу аҕа буоларга эрдэттэн бэлэмниир гына сэһэргэһэр, итэҕэтэр. Тулалыыр эйгэни, айылҕа кыылын-харамайын төрүүр-ууһуур эйгэтин харыстыыр сыһыаҥҥа сыһыарар. Бу үөрэх Айыыһыт оонньууларын көмөтүнэн мындырдык иҥэриллэр. Ыаллаах буола оонньуур саас бу кэмҥэ кэлэрэ айылҕатынан анала.

Дьиэ кэргэн  оскуоланы кытта ыкса сибээһи тутуһар, бэйэтин оҕото үөрэнэр кылааһыгар куруһуоктары ыытар, тулалыыр айылҕаҕа сыһыаннаах үлэҕэ-дьарыкка көҕүлүүр, кылаас оҕолоругар араас айар ис хоһоонноох тэрээһиннэргэ кыттар. Оҕото инники идэтин баһылыырыгар интэриэһи үөскэтэн, дириҥэтэн, сыал-сорук туруорунан араас хайысханан дьарыгын кэҥэтэр. Оҕо олоххо дьулуура бары үлэни баҕаран, таптаан, тардыстан туран үлэлиир буоларыттан тутулуктаах.

11-14 саас

Сүрүн сыал: тымтык сааска оҕо дэгиттэр дьарыкка сыстан,  улдьаарбакка, куһаҕаҥҥа сыстыбакка, ис дьулуура, нэгирэ көҥүлүнэн сөптөөх суолу тутуһарын ситиһии.

Соруктар:

Оҕо бэйэтин төрөөбүт тылын сүмэтин-сөлөгөйүн илгэлээхтик иҥэринэр, Ийэ тылынан сайа саҥарар, атын омук тылынан кэпсэтэр, айар-тутар эйгэтин тэрийии.

Оҕо баҕарар, санаата сытар дьарыктарыгар усулуобуйа тэрийии.

Оҕону үлэ араас ньыматын баһылыырга уһуйуу, тулуурдаах, дьулуурдаах буоларга угуйуу.

Хас биирдии оҕо ураты, хатыламмат эйгэ буоларын өйдөөн туран оскуолаҕа кини харгыһа суох салгыы сайдарыгар сөптөөх усулуобуйаны  тэрийии.

Оҕо төрөөбүт түөлбэтин, иитиллэр эйгэтин, уруу-аймах дьонун бары үтүө өрүтүн утумнууругар усулуобуйа тэрийии.

Төрүт билии: Оҕо ис кыаҕа, дьоҕура, талаана арылларыгар аналлаах эйгэ удьуордааһыҥҥа, утумнааһыҥҥа быһаччы тирэҕирэр. Удьуорунан бэриллибит тэһитэ кэйэн сөптөөх түгэҥҥэ арыллан кэлэр, оттон утумнааһын тустаах түөлбэ, оскуола, төрөппүт хайдах тэринэн, тугу сэргээн олоҕун укулаатын оҥосторуттан. Ааспытын ахтар, уруккутун умнубат эрэ омук киэҥ кэскиллээх диэн бэргэн этии баар. Утумнуур ыччаттаах буолар туһугар инники күөҥҥэ тутар, ытыктыыр дьоммутун - саарыннарбытын тирэх оҥостобут. Улара киирэ сылдьар оҕо тулалыыр эйгэҕэ дьон тыыннаах холобурун дэбигис ылынар, үтүктэр, батыһар.

Тымтык саастаах оҕо дьиэтээҕи олоҕо.

11-14 саастаах оҕо дьиэ кэргэн бары кыһалҕатын, майгытын-сигилитин, кыаҕын, киниттэн ирдэниллэр, күүтүллэр дьайыылары өйдүүр сааһа, онон бу сааһыгар оҕону кытта тэҥнээх курдук сыһыаннаһар үчүгэй. Дьиэ кэргэҥҥэ эһэ, эбэ, ийэ, аҕа,  оҕо  ытыктаммат, өрө тутуллубат буоллаҕына оҕо сөптөөх иитиини ылбата чуолкай.

Оҕо ис кыаҕа арылларыгар, дьоҕура, айдарыга харгыһа суох сайдарын тэрийэр эйгэ.

Ыал (интэриэһинэн) дьарыга. Хайа да түгэҥҥэ оҕо үксүгэр дьонун  үтүктэр, онон ыал үлүһүйэн туран дьарыктанар дьарыга, олоҕун  укулаата  оҕо дьоҕура сайдарыгар  сүрүн эйгэ, төһүү буолар. Ол аата сөбүлээн дьарыктанар дьарыгар улахан киһи  оҕону тэҥҥэ илдьэ сылдьан көҕүлүөх тустаах.

Ийэ иискэ-күүскэ, ас астааһыныгар, оҕуруот аһын, үүнээйи олордуутугар, сүөһү-ас көрүүтүгэр, сир астааһыныгар  оҕо дьоҕура, талаана арылларыгар, интэриэһэ көбөрүгэр бары усулуобуйа  тэриллэр.  Маны таһынан, билигин тыа сиригэр үгүс оҕо  маннык дьарыктарынан дьиэ-кэргэнигэр үбүнэн көмөлөһөр, бэйэтэ олоххо хайысхатын торумнанар. Иис-уус, ас астааһынын эйгэтин кэҥэттэххэ араас билиҥҥи кэмҥэ олус тоҕоостоох  аныгы идэлэри толору баһылыырга оҕоҕо  кыах бэриллэр - маннык суолунан удьуор идэ уһуктар. Бу дьарыктар хайа эрэ өттүнэн айар хабааннаах буоллахтарына дьиэ кэргэн олоҕун ис хоһооно тымтык саастаах оҕоҕо ордук тардыылаах.

Эһэ, аҕа, убай уһанарга, спорт араас көрүҥнэринэн дьарыктанарга көҕүлүүр,   бултуурга, балыктыырга тэҥҥэ илдьэ сылдьар буоллахтарына, үгүс сатабылы тэҥэ Айылҕаҕа сылдьыы сиэригэр-туомугар түргэнник үөрэтэллэр, оҕоҕо «төрөөбүт дойду», «өбүгэлэрим дойдута» диэн тыын өйдөбүл үөскүүр, дойду тыына иҥэриллэр. Ити аата удьуор тыына иитиллэр эйгэтэ үөскүүр.

Саахымат, дуобат, сахалыы остуол оонньуулара оҕо сайдыытыгар сүҥкэн оруоллаахтар уонна дьиэ-кэргэнтэн тирэҕирэн салгыы сайдаллар. Оҕо эт-хаан өттүнэн чэгиэн буоларыгар, спорт араас көрүҥнэринэн дьарыктанарыгар усулуобуйа тэрийэн, спортивнай тэриллэри  оҕоҕо анаан  атыылаһыллар, бэйэ оҥосторо өссө ордук. Ити курдук оҕо буор кутун буҕатытан кини салгын кута сайдарыгар дьайыллар.  Үчүгэй ырыаны ыалынан истии, музыканы сэҥээрии, телевизорга кэлэр классическай айымньыларга олоҕурбут киинэлэри тэҥҥэ көрүү эмиэ ураты суолталаах.

 Дьиэ-уот үлэтигэр, ис-тас үлэҕэ кытыннарыы. 

Бу биир саамай тутаах эйгэ, айылҕаҕа, үүнээйигэ, кыылга-сүөлгэ, сиргэ-уокка таптал иҥэриллэр, үлэ үөрүйэхтэригэр,үлэлииргэ уһуйар эйгэ. Саамай сүрүнэ - сатаан үлэлээбэт, үлэни таптыы үөрэммэтэх, үлэ үөрүйэхтэрин баһылаабатах оҕо төһө да айылҕаттан  дьоҕурдаах, талааннаах буолбутун иһин онтун сатаан олоххо туһаммат, сайдыыта харгыстанар, буомурар, түмүгэр олоххо миэстэтин булуммат.

Төрөөбүт тыл илгэлээх эйгэтэ. 

Аныгы кэм оҕотугар сыһыан уратыларын оҕо бу сааһыгар ордук болҕойуллар. Төлөпүөн, тэлэбиисэр дьайыытын түмүгэр оҕону кытта дьиэҕэ кэпсэтэр киһи суох. Олох кыратыттан телевизор иннигэр улааппатах буоллаҕына, оҕо дьонун кытта кэпсэтэргэ, быһаарсарга наадыйар буолар. Көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ оҕо сатыыра элбэх, онон кини улахан дьоҥҥо үөрэтээччи, көмөлөһөөччү оруолугар сылдьарын быһыытынан,  бэйэтин сыаналанара үрдүүр, көмөлөһөртөн аккаастаммат, маны сэргэ дьонун сыанабылыттан астынар. Көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ сахалыы сирииптэри туруоралларын, сахалыы ыраастык, чуолкайдык суруйалларын, кэпсэтэллэрин сэҥээрэн, ирдээн туран ситиһиэххэ.

Күннээҕи сонунун, кыһалҕатын сөпкө, толору этиинэн кэпсиирин сэҥээрэн истиэххэ, кэпсэтиэххэ. Кинигэни, сурунаалы суруттаран тэҥҥэ ааҕан оҕо ааҕыы абылаҥар ылларарын ситиһиэххэ. Ааҕа үөрэммит оҕо бу дьарыгы бырахпатын олох көрдөрөр.

Тыл култууратыгар болҕомто ууруохха. Оҕо суруйааччыларын, саха классик суруйааччыларын  айымньыларын дөрүн-дөрүн дорҕоонноохтук ааҕыахха. Оҕо ыраас сахалыы саҥаны истэ үөрэниэ. Быдьар, үөхсүү тылы, бастатан туран, улахан киһи туттубат буоллаҕына, оҕо оннук мөкү өрүтү мүччү түһэригэр сүрүн көмө буолар.

Ийэ-аҕа, эбэ-эһэ бэйэ бэйэлэрин кытта кэпсэппэт буоллахтарына, оҕону саҥарда, кэпсэтэ үөрэтэр уустук, оҕо - төрөппүт сиэркилэтэ, онон оҕону тылы таптыырга, сатаан туттарга, имитэргэ-хомутарга  бастатан туран төрөппүт уһуйар.

15-17саас

Сүрүн сыал: оҕо удьуорунан бэриллибит, айылҕаттан анатыылаах идэтин таба таларыгар эйгэ, дьарык тэрийэн бары сатабылын олохсутуу.

Соруктар:

Оҕо бэйэтин кыаҕын сөпкө туһанарыгар, интэриэһин чопчу  булунарыгар көмөлөһүү.

Оҕо баҕаран, талан ылбыт эйгэтигэр дьарыктанарыгар усулуобуйа тэрийии, өйөөһүн.

Оҕо үлэлиири сатыыр, туруу киһи, сэниэлээх киһи буоларыгар эйгэ тэрийии, сыһыан олохтооһун.

Төрүт билии:

15-17 саастаах оҕо – улахан киһи, ол эрээри өссө да оҕотук буолуон, эппиэтинэһин ситэ өйдөөмүөн сөп. Бу сааһыгар оҕо  интэриэһэ чопчу биллэр буоллаҕына сыал-сорук туруорунан үөрэнэригэр, дьарыктанарыгар судургу. Үксүгэр оҕо  алын кылаастарга мөлтөхтүк үөрэммит, эбэтэр бары эйгэҕэ барытыгар туох эмэ ситиһиилээх  буоллаҕына ордук мунар-тэнэр, улахан киһи сүбэтигэр, салайыытыгар, көмөтүгэр наадыйар.

Онон улахан кылаас оҕото дьэ дьиҥ тус туһаайыылаах үөрэххэ наадыйар. Судургутук эттэххэ, бэйэтин интэриэһинэн көрөн үөрэнэр, сайдар эйгэтин талар, толкуйа, үлэтэ, үөрэҕэ инники талыахтаах идэтин кытта быһаччы сибээстээх буолар. Идэтэ удьуорунан бэриллиилээх, батыһыннарыылаах буоллаҕына киһи айдарыга дьэ арыллан идэтин батыһар. Ол туһугар анал үөрэххэ үөрэнэрэ, уһуйуллара ирдэнэр.

Ыал ситэр саастаах оҕоҕо сыһыана.

Хайа да ыал дьиэтигэр-уотугар айыы тыыннаах эйгэни тэриммит эрэ буоллаҕына оҕотун кутун тутар - ол аата оҕо санаатын иһинэн, көҥүлүн сөпкө тутар, төрөөбүт алаһа дьиэтин таптыыр, төрөппүттэрин таптыырын ааһан дириҥник ытыктыыр. Итинник сүрүн эйгэлэр:

Ыал айар аналынан дьарыга. Хас биирдии ыал бэйэтин төрүччүтүн билэрэ, туох-ханнык дьарыктаах дьон Аҕа, Ийэ ууһун тэниппиттэрин үөрэтэрэ оҕо дьоҕурун, талаанын таба тайанан арыйарга тирэх, холобур да  буолар. Ол аата улаатан эрэр оҕо идэтин талар дьарыгар болҕомтолоох, дьоһун сыһыан ирдэнэр.

Ыал үгэс буолбут дьарыга, олоҕун укулаата  оҕо дьоҕура сайдарыгар  сүрүн эйгэ, төһүү буолар, инникигэ эрэлин күөртүүр. Оҕо бэйэтин бизнеһын тэрийиитигэр көмөлөһүү. Хамнастаах үлэҕэ үлэлээн дьонугар көмөлөһүүтүн сыаналааһын.

Оҕо бу сааһыгар туох баар дьиэ үлэтин барытын сатыыр. Билиҥҥи кэмҥэ оҕо сатабыла ордук улааппытын бэлиэтии көрөбүт. Иис-уус, ас астааһынын эйгэтин кэҥэттэххэ араас билиҥҥи кэмҥэ олус тоҕоостоох  аныгы идэлэри толору баһылыырга оҕоҕо  кыах бэриллэр.

Успуорт араас көрүҥнэрин сэргэ өбүгэ оонньууларынан (билигин маны этноспорт диэн ааттыыллар) дьарыктанарга көҕүлээһин - чөл олох мэктиэтэ,   бултуурга, балыктыырга тэҥҥэ илдьэ сылдьыы, үгүс сатабылы тэҥэ Айылҕаҕа сылдьыы сиэригэр-туомугар  үөрэтэр, оҕоҕо төрөөбүт дойдуга таптал тыына иитиллэр.

Үчүгэй ырыаны ыалынан истии, муусуканы сэҥээрии, тэлэбиисэргэ кэлэр классическай айымньыларга олоҕурбут киинэлэри тэҥҥэ көрүү эмиэ ураты суолталаах (былыргы киинэлэри сэҥээрбэт оҕону киһи көрбөт).

Дьиэ-уот үлэтигэр, ис-тас үлэҕэ кытыннарыы. Бу биир саамай тутаах эйгэ, айылҕаҕа, үүнээйигэ, кыылга-сүөлгэ, сиргэ-уокка таптал иҥэриллэр, саамай сүрүнэ үлэ үөрүйэхтэригэр, үлэлииргэ уһуйар эйгэ. Сахаларга туруу киһи, сэниэ киһи диэн өйдөбүл баар этэ диэн Мандар Уус санатар. Сэниэлээх киһи диэн, бастатан туран, «дьон тэҥэ», «сөптөөх» диэн өйдөбүлгэ туттуллар, иккиһинэн, күүстээх-уохтаах, үлэни-хамнаһы кыайар, бэйэтин сатаан сөптөөхтүк салайынар буоллаҕына, «сэниэтинэн»  диэн буолар. Туруу киһи – эппитин сиргэ-буорга тэпсибэт, биир тыллаах, сиэрдээх, тулуурдаах, кыайыгас-хотугас киһи.

Иһит-хомуос, дьиэ-уот сууйуутунан-сотуутунан муҥурдаммакка, бырааттары, балыстары көрсүү, ийэ-аҕа үлэтин солбуйуу ирдэнэр. Маннык иитиллибит оҕо олох олорорго, ийэ-аҕа буоларга балачча   бэлэмнээх тахсар.

Илгэлээх Ийэ тыл эйгэтэ. 

Дьиэ кэргэҥҥэ тыл култууратыгар болҕомто ууруллар. Төрөөбүт саҥа баайа, ууһа-урана  оҕо тылга дьоҕурун уһугуннарыа, Тылга тапталы үөскэтиэ, Толкуйун тобулуо.  Оҕону мөккүөр култууратыгар үөрэтиэххэ наада диэн Б.Ф.Неустроев–Мандар Уус тоһоҕолоон бэлиэтиир. Бу саҥарда үөрэтэргэ, майгытын–сигилитин чочуйарга сөптөөх ньыма.  Мөккүөр култууратын баһылыыр уустук, ол эрээри оҕо билэр, быһаарсар эйгэтигэр бэйэтин санаатын сайа этэ үөрэнэрэ олоҕор биир саамай наадалаах сатабыл. Бастаан чугас дьонун кытта быһаарса үөрэнэрэ ордук. Омук тылларын, бастатан нуучча тылын хайа да киһи төрөөбүт төрүт тылыгар олоҕуран билэр.

Түөлбэ үлэтэ

Түөлбэ диэн чугас-чугас олорор ыал-дьон түмэн олоҕо. Былыр-былыргыттан ыалга сылдьыы, ыалдьыттаһыы, хардары-таары ылсыы-бэрсии, дьыл кэминэн көрөн үлэни көмөлөөн үмүрүтүү, көмөлөсүһүү сир аайы баар үгэс. Оҕолор чугас ыалларын оҕолорун кытта бииргэ оонньоон, олохторун устата доҕор тутта улааталлар. Чугастааҕы ыалбыт диэн аймаххынааҕар да чугас курдук санаһыы баар буолар. Бэйэ түөлбэтин дьоно, биир дойдулаахтарбыт диэн киһиэхэ бары күндү. Биир эмэ киэҥ дьиэлээх ыалга эбэтэр уопсастыбаннай сиргэ кииннэнэн иллэҥ кэми туһалаахтык тэринэр аныгы үтүө үгэс сайда турар. Ыалга аналлаах эбэ-эһэ кулууба, эдэр ийэлэр-аҕалар түмсүүлэрэ тэринэллэр. Маннык тэрээһиннэр дьиэҕэ олорор кыра оҕолоох ийэлэргэ аналлаахтар: уопут атастаһыы, алтыһыы, бары сүбэнэн туох эмэ кыһалҕаны быһаарыы, көмөлөсүһүү ийэ дьоҥҥо туһалаах. Дьиэ кэргэн чөл туруктаах, бигэ тирэхтээх буолан, үүнэр сүһүөх оҕо-ыччат этэҥҥэ дьоллоохтук улаатарыгар уопсастыбаннас, түөлбэ, түмсүүлэр бары биир сыалынан үлэлииллэр.

Нэһилиэк дьонун удьуор дьарыгар, үлэтигэр оҕо уһуйуллар, талаана өссө тахсар, үлэҕэ дьулуура күүһүрэр. Түөлбэ дьоҕурдаах ыаллара, дьонноро, талааннаах ийэлэр-аҕалар кыра оҕолорго чөкө уһуйааннары тэрийэллэр.

Дьиэ кэргэҥҥэ аналлаах «Эбэ-эһэ үөрэҕэ» кулууптар уопуттара олохсуйда. Эдэр ийэлэр түмсүүлэрэ, араас ис хоһонноох күрэстэр, көрүүлэр, быыстапкалар, дьаармаркалар, көрсүһүүлэр оҕо талаанын, дьоҕурун сайыннарыыга аналлаах бэсиэдэлэр, киэһэлэр ыытыллаллар. Бултааһын дьарыгар оҕону сыһыарыы, көрдөрүү: күөгү, куйуур, муҥха, илим, туу, быһыт, тайыынан сыалыһардааһын, о.д.а. дьарыктар үгэһи батыһыннара сылы быһа кэлэн иһэллэр. Оҕолор ыһыахтарын тэрийэн ыытыы үгэһэ аныгы кэмҥэ биһирэннэ.

Оҕо киһи буоларын туһугар бэйэ төрүт майгытын, уйулҕатын, туттуутун-хаптыытын сүтэрбэт уонна сайыннарар туһун үгэс курдук түөлбэнэн, нэһилиэгинэн кыайа тутуллар.

Түөлбэ ис кыаҕын анааран, ырытан ситим тэрийэн, оҕо иитиллэр эйгэтин салайан биэриэххэ сөп. Оҕо нэһилиэк сарсыҥҥыта буоларын өйдөөн, нэһилиэккэ ситим тэриллэн, бары көмөлөөн үлэлиир түмүгэ ордук.

Ханнык баҕарар нэһилиэк бары эйгэҕэ  үлүһүйэн айа-тута, үлэлии сылдьар, олорон ааспыт умнуллубат,  киэн туттар,  тумус  дьонноох буолар. Бу маннык сүдү кылааты сөптөөхтүк аттаран  оҕо иитиитигэр туһанар  буоллахха, оҕо дьоҕура-талаана  арылларыгар, сайдарыгар-үүнэригэр улахан көмөлөөҕө саарбаҕа суох. Онон хас биирдии  нэһилиэк, улуус олорон ааспыт саарыннарын умнубакка, билигин үлэлии-хамсыы сылдьар чаҕылхай талааннаах дьонноругар тирэҕирэн үлэлэрин-хамнастарын тэриннэхтэринэ, оҕо дьоҕура, кыаҕа, талаана арылларын сэргэ сиэр-майгы үтүө өрүттэрин иҥэриниэ, утумнуу  улаатыа. Орто саастаах оҕо бу тэрээһиннэргэ көрөөччү-истээччи оруолугар сылдьар, биирдэ эмэ сааһыгар дьүөрэлии тэрээһиннэргэ кыттааччы буолуон сөп. Ол эрээри бу түгэннэри төһө хаачыстыбалаахтык, толкуйдаан тэрийэр, тэрээһин таһыма улахан иитэр суолталаах. Барыта ымпыгар-чымпыгар диэри толкуйдаммыт, чаҕылхай тэрээһиннэр оҕо өйүгэр-санаатыгар холобур буолан сөҥөллөр, сөптөөх кэмигэр күөрэйэн тахсыахтара. Аанньа толкуйдамматах тэрээһин төттөрүтүн оҥорор, маннык сыһыаннаһыахха эмиэ сөп диэн өйдөбүл үөскүүр. Онон оҕону олорор түөлбэ  киһи быһыытынан иитэн таһаарарга оруола сүҥкэн.

Нэһилиэккэ оҕо дьоҕура, ис кыаҕа, талаана сайдарыгар   ханнык хайысхаларынан эйгэ тэрийиэххэ сөбүй.

Төрөөбүт тыл илгэлээх эйгэтэ (Уопсастыбаннай түмсүүлэр бырайыактара, библиотекалар бырайыактара, үгэс буолбут оскуола , нэһилиэк тэрээһиннэрэ).

"Тарбаҕым талаана, айар кутум айылгыта" (Уопсастыба түмсүүлэрин бырайыактара, оҕолорго аналлаах уруок таһынааҕы дьарыктар, «Айар-тутар үлэ» кииннэрэ, үгэс буолбут оскуола, нэһилиэк тэрээһиннэрэ, сайыҥҥы үлэ-сынньалаҥ лааҕырдара).

Тыа сирин үлэтин-хамнаһын эйгэтэ (Оҕо сайыҥҥы от үлэтигэр, сибэкки олордууга, оҕуруот, сүөһү-ас көрүүтүгэр, бултааһын маассабай көрүҥнэрин (куйуур, муҥха)  үлэтигэр кыттар, анал лааҕырдарга дьарыктанар).  

Түмэллэр үлэлэрин кытта оскуола үлэтин алтыһыннарыы (Түмэл үлэтэ саҥалыы тыыннанан, оҕо төрдүн–ууһун, төрөөбүт дойдутун устуоруйатын үөрэтэр-чинчийэр, умнуллан эрэр үлэ сатабылларын тилиннэриигэ  кыттар (кыл, сиэл, быа хатыыта, туос бэлэмнээһинэ, булт тэрилин оҥоруу, тирии имитиитэ, ас астааһын, иистэнии, уһаныы о.д.а.)

Оҕо төрөөбүт түөлбэтин, иитиллэр эйгэтин, уруу-аймах дьонун бары үтүө өрүтүн утумнуурга туһаайар үлэҕэ-хамнаска кыттарын ситиһии.

Оҕо нэһилиэк сарсыҥҥыта буоларын өссө төгүл санатан туран, ситэр саастаах оҕо эппиэтинэһин өйдөөн нэһилиэк ыытар бары тэрээһиннэригэр көрөөччү-истээччи эрэ оруолугар буолбакка, тэҥҥэ тэрийээччи буолар усулуобуйатын тэрийэр тоҕоостоох. Нэһилиэккэ ыытыллар сарсыардааҥҥы сүбэ мунньах ис-хоһоонун оҕо тэрилтэтэ билэн, нэдиэлэтээҕи үлэтин торумнууругар учуоттуур. Манна быыбарданан талыллыбыт Лидер (Тумус) оҕо төһө салайар дьоҕурдааҕа, эппиэтинэстээҕэ улахан оруолу оонньуур, онон быһаччы да буолбатар, Тумус оҕону талар быыбар хаамыытыгар орооһор тоҕоостоох.

  Нэһилиэккэ оҕо дьоҕура, ис кыаҕа, талаана сайдарыгар   ханнык хайысхаларынан эйгэ тэрийиэххэ сөбүй:

Төрөөбүт тыл илгэлээх эйгэтэ (Уопсастыба түмсүүлэрин бырайыактара, бибилэтиэкэлэр бырайыактара, үгэс буолбут оскуола, нэһилиэк тэрээһиннэрэ). Орто сүһүөх оҕолоро бу тэрээһиҥҥэ үксүн  көрөөччү оруолугар буоллахтарына, улахан сүһүөх оҕолоро тэрийээччи, кыттааччы буолаллар.

"Тарбаҕым талаана, айар кутум айылгыта" (Уопсастыба түмсүүлэрин бырайыактара, оҕолорго аналлаах уруок таһынааҕы дьарыктар, «Айар-тутар үлэ» кииннэрэ, үгэс буолбут оскуола, нэһилиэк тэрээһиннэрэ, сайыҥҥы үлэ–сынньалаҥ лааҕырдара. Оҕо сайдарыгар–үүнэригэр, дьоҕура-талаана арылларыгар  оҕолор төрөппүттэрин кытта бииргэ ыытар тэрээһиннэрэ ураты суолталаахтар. Сөптөөх түгэннэринэн  «Эбэ-сиэн», «Эһэ-сиэн», «Ийэ–кыыс», «Аҕас балыстар», «Уһуйааччы-Үөрэнээччи» кыттыылаах араас тэрээһиннэри ыытар тоҕоостоох. Маннык тэрээһиннэр сатабылы чочуйалларын таһынан дьиэ кэргэн сыһыаныгар, туруктаах буолуутугар, улахан киһи оҕо икки ардынааҕы сыһыаҥҥа  үчүгэй дьайыылаахтар. Маны таһынан оҕо дьоҕура сайдарыгар саамай наадалаах эйгэнэн билим үлэнэн дьарыктаныы, араас таһымнаах куоҥкурустарга, күрэхтэһиилэргэ, билим-быраактыка конференцияларга, быыстапкаларга  кыттыы буолар.

Тыа сирин үлэтин-хамнаһын эйгэтэ (Оҕону сайыҥҥы от үлэтигэр, сибэкки олордуутун, оҕуруот, сүөһү-ас көрүүтүн, бултааһын маассабай көрүҥнэригэр (куйуур, муҥха)  үлэтигэр кытыннарыы, анал лааҕырдарга дьарыктанарын ситиһии).  

Түмэллэр үлэлэрин кытта оскуола үлэтин алтыһыннарыы. (Түмэл үлэтэ саҥалыы тыыннанан, оҕо төрдүн–ууһун, төрөөбүт дойдутун устуоруйатын үөрэтэр–чинчийэр үлэ сатабылларыгар үөрэнэр, умнуллан эрэр үлэ сатабылларын тилиннэриигэ  болҕомтотун уурар (кыл, сиэл, быа хатыыта, туос бэлэмнээһинэ, булт тэрилин оҥоруу, тирии имитиитэ, ас астааһына, иистэнии, уһаныы курдук дьарыктар).

Оҕо айар-тутар дьоҕура сайдарыгар, бэйэтэ ситиһиилээх үлэһит, сиэри-туору тутуһан сиэрдээх ийэ-аҕа буола улаатарыгар дьиэ кэргэн, түөлбэ олохтоохторо сүрүн оруоллаахтар.

ИККИС САЛАА

Степанова В.Е.

Аржакова А.И.

Тус бэйэни «Өй-санаа» уонна  «Дьарык» эйгэтигэр

сайыннарыы

Кэм уларыйыытынан...

Кэм уларыйан истэҕин аайы саҥа үүнэр кэм бэйэтин уратытынан сирдээҕи олоҕу эмиэ уларытан саҥа кэмҥэ сөп түбэһэр Сыһыан – Дьайыы эйгэтин ирдиир.

Киһи/омук уонна киһи төрөөбүт төрүт эйгэтэ. Биир быстыспат тыыннаах ситим. Бу Орто Дойдуга хас биирдии киһи/омук олох олороору бэйэтин баҕа өттүнэн, көҥүл санаатынан кэлэр. Хас биирдии киһи омук буолан талан ылбыт эйгэтэ – кини сайдар туоната.

Төрөөбүт төрүт култуура иһигэр сылдьан киһи-хара буола буһан-хатан улаатыыта – тус бэйэҕэ эрэллээх буолуу, бэйэ “Мин - тус бэйэм” – сүрэҕим чопчута тугу этэринэн сайдыы суолунан Айаны тутуһуу...

Күн бүгүн оскуола олоҕор улахан уларыйыы буолла диибит гынан баран, кини оскуола үлэтин тас өттүн уларытта: үөрэх былаана, бырагыраамата, ирдэбилэ, саҥа предметтэр, эбии үөрэхтэр, араас тэрил, үөрэтэр технологиялар...

 “Сэргэлээх” лаборатория оскуола араас уларыйыыны ыраҥалаан ырытан баран, “Айыы Кыһата” оскуолаҕа тэрийбит үөрэҕин сэһэнин ис хоһоонун дириҥэтэн, күрүөлэнэр Олох оскуолатын үөрэҕин тэрийэр. Тус бэйэни сайыннарар үөрэх сэһэнэ – “киһини киһиэхэ төнүннэрии”, “омугу омукка төнүннэрии”. Оттон үөрэх тосхоло – хас биирдии оҕо олох ханнык баҕарар түгэнигэр бэйэтин иһийэн иһиллэнэн, кыаҕын сөпкө туһанан, бэйэтин өрө тардан таһаарар сатабыла сайдарыгар олук түһэрсии. Бу санааны өссө чопчулаан эттэххэ - оҕо олохтон үөрэнэр үөрэнээччи буолан бэйэтин кэмин ситиһиилээх киһитэ буола улаатарыгар баара-суоҕа “көмө” эрэ буолуу. Оттон үөрэх ис хоһооно – тус бэйэни сайыннарыы – үс өрүттээх биир ситим эйгэ:

1. Оскуола иһинэн ыытыллар бары дьаһал-дьайыы: дьарыктан (уроктан) саҕалаан олоххо буолбут түгэн – барыта бэйэҕэ эргиллиилээх “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтин тэрийии (образовательно-рефлексивное пространство);
2. Оҕо ис кыаҕын туһанан, бэйэтэ айан-тутан таһаарбыт оҥоһугунан, бырайыагынан киэҥ эйгэҕэ тахсыытын хааччыйыы (социально-практическое образовательное пространство);
3. Үөрэх (ФСҮөС) ирдэбилин хааччыйыы, ол эбэтэр билиҥҥи үгэс буолбут үөрэх өйдөбүлүн ситиминэн билии, сатабыл, үөрүйэх хаачыстыбатын ситиһии, бу кини “Өй-санаа” уонна “Дьарык” үөрэҕэр сүрүн тирэх тэрил (средство) буолуутун тэрийии (образовательное пространство реализующее ФГОС).

Ити этиллибит үөрэх үс эйгэтин хааччыйар сүрүн дьайыы (механизм) – Бэйэҕэ эргиллии.

Тус бэйэни бэйэҕэ эргилиннэрэн сайыннарар үөрэх эйгэтин тэрийии саҥа принциптэри эрэйэр. Биһиги оскуолабытыгар оннук принциптэринэн буолаллар:

• оҕо сүрүн сыаннас: оҕону оҕоҕо төнүннэрии – сүрүн сорук, оҕоттон былдьаан ылбыт сыаннаспытын бэйэтигэр төнүннэрии;
• оҕо тус бэйэтин сайдыыта кими да кытта тэҥнэниллибэт, хас биирдии оҕо айылҕа хатыламмат көстүүтэ;
• оҕону бэйэтигэр эргилиннэрии – кини кутун-сүрүн бөҕөргөтүү, үрдэтии – бэйэтин күрүөтүн туттарын хааччыйыы;
• кутталтан босхолоон, оҕо дьарыкка бэйэтин бэйэтэ үөрэтэр үөрэнээччи буолар умсулҕанын үөскэтии;
• оскуола олоҕун хас биирдии түгэнэ - бу оҕо олох олоруута – оҕо олоҕо;
• оҕо саас сайдар сокуонун тутуһуу - бөҕөх кут-сүр олугун түһэрсии.

Тус бэйэни сахалыы өй-санаа ситимигэр сайыннарыы

«Ханнык баҕарар омукка ахсааныттан тутулуга суох хас эмэ сүүһүнэн, тыһыынчанан сыллар тухары дьону норуот курдук сомоҕолоон, олох уустуктарын туоратан, күн бүгүҥҥэ диэри илдьэ кэлбит өйө-санаата баар. Биллэн туран, ити өй-санаа ханнык баҕарар омукка билии-көрүү буолан, чопчу мөссүөҥҥэ кубулуйа охсубат, сороҕор сурукка да түспэккэ  сылдьан умнуллан, сатарыйан сүтэн-иинэн хаалыан сөп»,-диэн суруйар  Андрей Саввич Саввинов «Киһи туһунан саха философията» ыстатыйатыгар. Андрей Саввич  «саха аймах санаата - киһи туһунан саха философията» диэн бэрт дириҥник уонна кылгастык этэн кэбиһэр. Кини үлэтин  ааҕан баран, саха төрүт өйө-санаата - кини бэйэтин  дьылҕатын, кэскилин, күрүөтүн хайдах тутан кэлбитин үйэлэртэн-үйэҕэ көһөрөн анаарар, сэһэргиир, аһар бу киһи туһунан үөрэх - саха үөрэҕэ эбит диэн түмүккэ кэлэҕин.

Айыы үөрэҕин бөлүһүөгэ Тэрис-Афанасьев Л.А. этэринэн, «саха норуотун өйүн-санаатын биир саамай үрдүк ситиһиитэ - Айыы киһитэ диэн өйдөбүл  буолар. Ол аата, киһи үтүө күүстэн төрүттээх буолан бэйэтин айар-тутар кыахтаах диэн буолан таҕыста.

Андрей Саввич да, Лазарь Андреевич да этэллэринэн, саха төрүт өйө-санаата – киһи туһунан үөрэх. Кини бэйэтин дьылҕатын, олоҕун ситимин хайдах салҕаан кэлбитин өбүгэлэрбит биһиэхэ тиэрдэр үөрэхтэрэ эбит. Дьэ ону саҥа уһуктан бэйэбит омукпут үөтүүлээх (духовнай) күүһэ-уоҕа диэн өйдөөн-төйдөөн эрэбит да,.. өссө да ситэ уһукта иликпит.

Биһиги билэрбитинэн, саха итэҕэлин туһунан элбэхтик кэпсэтэллэр. Олортон сөҥөрдүллэн, киһи туһунан саха бу төрүт өйө-санаата оскуола аанын аһан, үөрэх эйгэтигэр салайар күүс буолан, өй-санаа таһымыгар тахсан, өссө да олохсуйа илик эбэтэр, Андрей Саввич  туттар өйдөбүлүнэн эттэххэ, «билии-көрүү чопчу мөссүөнэ» буола илик. Тоҕо диэтэххэ, итэҕэлтэн үөрэх эйгэтигэр тиийэр кэммит өссө да кэлэ  илик эбэтэр  «тутан» ылан быһаарбакка сылдьабыт.

Саха норуоппут үйэлэргэ муспут ѳйүн-санаатын баайа кэлимник, хорутуулаахтык, дириҥник үѳрэнэр тиһик буолан, оскуола үѳрэҕэр киирэ илик диэтэххэ, алҕас буолбата буолуо. «Саха Үѳрэҕэ» диэн ааттанан аан маҥнай «Айыы Кыһата» оскуолаҕа 2006-2007 үѳрэх дьылыгар киирэн, маҥнайгы холонуу буолбута. «Саха Үѳрэҕэ» диэн ааттанан аан маҥнай «Айыы Кыһата» оскуолаҕа 2006-2007 үѳрэх дьылыгар киирэн, маҥнайгы холонуу буолбута. Билигин бу «Сэргэлээх» начаалынай лаборатория оскуолаҕа, иккистээн тѳхтүрүйэн, ситим быһыытынан киллэрэн баран, оҕо уйан уйулҕата бѳҕѳх туруктаах, уйуктаах буоларыгар киһи/омук тыыннаммыт үѳрэх «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтин саҥалыы тэрийэр саҥа туспа кѳрүүлээх үѳрэх ис хоһооно (новая онтопрактика) эбит диэн итэҕэйдибит. Киһи/омук тыыннаах суола – оҕо (киһи) бэйэтин «Мин – тус бэйэм» ѳйдѳбүлүн тута сылдьан күрүѳлэнэн, тас эйгэ сабыдыалыгар кѳѳрѳммѳт туруга (онтопсихология сокуонун тутуһуу). Кѳѳрѳммѳт буолуутун тѳрдѳ – оҕо (киһи) бэйэтин ис дьиҥин тутан күрүѳлэниитэ. Оттон ис дьиҥ, биһиги ѳйдѳбүлбүтүнэн, – «Таптал» тыына, ол тыыны куоттарбакка, сырдык үѳрүү санаанан олох олоруу, хас үүнэр күнү үѳрүүнэн айхаллаан кѳрсүү-атаарыы. Оскуола олоҕор киллэрэ сатыыр үѳрэхпит – «Ийэ ѳй-санаа ситимэ», биһиги сабаҕалааһыммытынан, саханы бэйэтин тыыннаах ордорон, баччаҕа диэри аҕалбыт дьиҥ чахчы бэйэтин үѳрэҕэ – Саха Үѳрэҕэ. Тугу талан ылбыппыт – ол биһиги кэскилбит. Хас биирдии оскуола үѳрэх эйгэтин талан ылыыта – кини бэйэтин норуотун иннигэр сүдү эппиэтинэһэ. Ону ѳйдѳѳн туран талыы – сайдыы мэктиэтэ.

Ханнык баҕарар оҕо туох эрэ уратылаах, туох эрэ анал төлкөлөөх төрүүр. Ол уратыта сүттэҕинэ, олоххо аналын кыайан булбакка, үйэтин тухары дьол диэни билбэккэ олоруон сөп. Оҕо инники дьылҕата, кини туох-ханнык киһи буолара, олоҕун суолун булуута төрөппүттэриттэн, учууталларыттан тутулуктаах. Оттон билигин, олох-дьаһах саҥалыы сайдар кэмигэр, үөрэхтээһин соруга, ис хоһооно уонна ону олоххо киллэрэр суола (усулуобуйата) төрдүттэн уларыйдаҕына эрэ, оҕо уйан уйулҕатын, айылҕаттан уратытын харыстаан сайыннарар, олоххо дьолун буларыгар көмөлөһөр суол аһыллыа этэ.

Уларыйыы сүрүн  туһаайыыта - саха оҕото саха  үөрэҕин «иһигэр» өйүн-санаатын тус бэйэтэ сайыннаран, Таптал, Махтал, Эрэл санаа кынаттаах көҥүл саха киһитэ  буола үүнүүтэ. Оччотугар аҥар өттүттэн дьайар-такайар үөрэхтээһин буолбакка, бэйэни бэйэ сайыннарар саҥа тосхол бу курдук буолуон сөп:

1. Оҕо уйулҕата сайдар сокуоннарын кэспэккэ тутуһуу.

2. Хас биирдии оҕо тус бэйэтин  уратытын  симэлиппэккэ харыстааһын, арчылааһын.

3. Аҥардас харыстыыр, араначчылыыр эрэ буолбакка, оҕо бэйэтин тус уратытын иһийэн иһиллэнэн булунарыгар көмөлөһүү уонна ону бүөбэйдээн сайыннарыы.

4. Оҕо олох хайдах хааман иһэриттэн көрөн, дьылҕатын оҥостунар, дьон-сэргэ ортотугар холкутук сананан олорор-үлэлиир, атыннык эттэххэ, олоҕун суолун бэйэтэ тыырынар кыахтанарыгар, ол эбэтэр Таптал, Махтал, Эрэл санааны олохсутунарыгар, тирэх буолуу.

Бу тосхолунан оҕо кыра эрдэҕиттэн тус уратытын булунан, дьоҕурун билинэн ырытына, кэтэнэ, булуна, билинэ, сайдыы саҥаттан-саҥа үктэлигэр дабайан иһэр. Бу сайдыы бэйэ-бэйэтигэр дьайсар тэҥ суолталаах икки суолунан олоххо киириэн сөп: бастакытынан, оҕо төрөөбүт норуотун эйгэтин, кини уйулҕатын, кутун-сүрүн бэйэтин этигэр-хааныгар иҥэринэн, «Мин – сахабын» диэн үүнүүтэ; иккиһинэн, киһи  аймах бүттүүнүн культуратын кытта алтыһан, бэйэтин төрөөбүт айылгытын билинэ улаатыыта. Икки культура алтыһыыта оҕо бэйэтин уратытын булунан, бэйэтин сайдыы суолугар киллэрэн, олоҕун тутуутугар төрүт эйгэ буолар. Бу эйгэҕэ оҕо дьиҥ өйдөөх, тус өйдөбүллээх, толкуйдаах буола улаатан, кини  тус олоҕун дьоло бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕын өйдүүр дириҥ, киэҥ көрүүлээх көҥүл  киһи буола улаатыа этэ диэн эрэнэбит.

Маннык соругу туруоран улэлиир буоллахпытына, үөрэхтээһин нуорматыгар (стандарт образования) сыһыан эмиэ уларыйыан наада курдук. Үөрэхтээһин нуорматыгар үөрэх предметтэрин ирдэбиллэрэ: билии, сатабыл, үөрүйэх бүгүңңү өйдөбүлэ уларыйбакка турар. Ити өйдөбүл баһыйарын тухары оҕо үрүҥ хараҕын өрө көрбөтүгэр тиийэр, оҕо киһи быһыытынан сайдыытын, кини кутун-сүрүн предметтэр, олор ирдэбиллэрэ күлүктээн кэбиһэр. Бу ирдэбил билигин даҕаны, хомойуох иһин, уларыйбат туруктаах! Күлүктэн тэйэр туһугар үөрэхтээһин буолбакка, бэйэни бэйэ үөрэтэр, бэйэни бэйэ сайыннарар үөрэҕэ уонна ол барыла наада курдук. Ол ис хоһооно, биһиги саныахпытыгар, биир курдук, омук сомоҕолоһуута, омук бэйэтин көмүскэниитэ, бэйэтин үйэтитиитэ, бэйэтин туругурдуута; иккис курдук, аан дойду омуктарын ортолоругар бэйэтин тэҥҥэ, эрэллээхтик, күүстээхтик сананыыта буолар. Омук күүһэ ыччатыгар сытар. Оттон ыччат сайдар суола: бастатан туран – чэбдик үөскүүр-төрүүр эйгэтэ; иккиһинэн, үүнэр ыччаты, уйулҕатын харыстаан, араҥаччылаан, уратытын булан сайыннарыы,   үсүһүнэн, бэйэтин бэйэтэ кэхтибэт сайдыы суолугар киллэрэр кыаҕа, ол эбэтэр тулалыыр эйгэни кытта дьүөрэлэһиитэ. Онуоха оскуола оҕо тыыннанара, төрөппүт оскуола диэки хайыһара, оттон учуутал сүрэҕин-быарын сылааһа, өйүн-санаатын мындыра, сатабыла эрэйиллэр. Өйүнэн эрэ өйдөөн үлэлээҥҥин ити чыпчаалга тахсыбаккын кытаанахтык өйдүөх кэриҥнээхпит!

Ийэ өй-санаа ситимигэр, а.э. бэйэ сайдыытьн тиһигэр, киирэр буоллахха, оҕону предметтэринэн хайыта тарпакка,  хайдах киһи буола улаата, ситэ-хото иһэрин кэтээн, киһи быһыытынан көрүү наада. Бэйэ  сайдыыта диэн тугуй диэтэххэ, биһиги санаабытыгар, оҕо бэйэтин кутун куоттарбакка, сүрүн сүтэрбэккэ, окко түспүт оҥоһуутун, сиргэ түспүт сэрэбиэйин булуута уонна сайыннарыыта буолар. Ол аата - оҕо оскуолаҕа программа, предмет ирдэбилинэн бэйэтин кыаҕын тургутуна-билинэ үөрүү эрэ аргыстаах үөрэнэрэ. Бу билии сыһыаныттан ураты, атын, ис хоһооно - киһиэхэ киһилии сыһыан. Өссө ыга тардан эттэххэ, бэйэтин олохтон үөрэтэр үөрэнээччи таһымыгар таһааран, ситиһиилээх киһи буола үүнүүтэ. Бэйэ кутун-сүрүн булунуу, атыннык эттэххэ, оҕо бэйэтин сайдыыта түөрт тэҥ суолталаах төрүккэ олоҕурар:

1. Бэйэ кутун-сүрүн булуу, сайыннарыы, ол эбэтэр «Мин – Тус бэйэм» өйү-санааны үөскэтии-сайыннарыы.

2. Атын оҕону өйдүүргэ үөрэнии эбэтэр дьон-сэргэ ортотугар олорорго бэйэни сиэр-майгы өттүнэн ииттинии-сайыннарыы.

3. Киһи уонна айылҕа быстыспат сибээстээҕин билинэн бэйэни төрөөбүт төрүт өй-санаа эйгэтигэр киллэрии.

4. «Мин – тус бэйэм» уонна Аан дойду культурата. Оҕо киһи, омук быһыытынан ииттиниитэ. Онуоха оҕоҕо, дьон ортотугар олорорун быһыытынан, бэйэтин омугун култуурата, бииргэ олорор омугун култуурата, аан дойду омугун культурата чэлгийэр күөх кырыс буолар.  

Бэйэ үөрэҕириитин-сайдыытын тиһигэр киирэр наадаттан бэйэни сайыннарыыны бу түөрт төрүккэ олоҕуран тэрийиэххэ сөп.

I төрүт. «Мин» концепцияны үөскэтии - сайыннарыы.

Бу концепция оскуола маҥнайгы сүһүөҕүн бүтэрэр оҕо киһи быһыытынан киһи киһитэ дэтэр кэскилин төрүтэ буолар суолталаах түөрт улахан өйдөбүлтэн үөскүүр:

1.   «Мин» — киһибин:

- Мин хамсыыр-харамайтан атыным — киһибин. Ол аата, Сир олохтооҕобун.

- Мин, киһи буоламмын, ханнык да хара дьаллыкка ылларбаппын.

- Мин, киһи буоламмын, чэбдик, ыраас олох туһугар турунабын.

- Мин, киһи буоламмын, бэйэм доруобуйабын харыстыыбын, көмүскүүбүн,          бөҕөргөтөбүн. Бэйэм доруобуйам туһугар бэйэм эппиэттиибин. Ол мин эбээһинэһим.

- Мин, киһи буоламмын, бырааптаахпын уонна эбээһинэстээхпин. Ону ырыҥалаан өйдүүрүм - мин олоҕу киһилии олорор мэктиэм.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

Оҕоҕо ити курдук өй-санаа кыра эрдэҕиттэн үөскүөн сөп. Оччоҕо оҕо киһи аатын түһэрэр, сүтэрэр дьаллыкка хаптарбат, көлүөнэни салгыыр, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһар өркөн өйдөөх-санаалаах буолар. Ол кини бэйэтин көмүскэнэр биир күүһэ буолуоҕа диэн сабаҕалыыбыт.

2. «Мин» — мин ... («Я» — индивид):

- Мин көрүңүм, дьүһүнүм-бодом атын. Ол мин бэйэм баайым, мин бэйэм кэрэм.

- Мин аатым атын. Ол мин Таптал, Махтал, Эрэл санаам. Ити мин ааспыт, билиҥҥи, кэлэр кэмим кэскилэ.

- Мин баҕам, өйүм-санаам, быһыым-майгым атын оҕолортон ураты. Ол мин уратым.

- Мин бэйэм туспа ураты дьоҕурдаахпын. Ону сайыннарыы — мин соругум, мин эбээhинэhим.

Айылҕа киһини араастык айар. Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтин дьүһүнүттэн, быһыытыттан-таһаатыттан кыбыстыбакка, куһаҕан кусчаан курдук санаммакка, атын оҕолор ортолоругар киэңник, холкутук сылдьарыгар бэйэтин көмүскэнэр күүстээх санааны үөскэтэр. Ити биирэ. Иккиһэ, оҕо кыра эрдэҕиттэн атын оҕолорго маарыннаабатын: бэйэтэ туспалаађын, уратылааҕын, бэйэтэ Махтал, Таптал, Эрэл санаалааҕын өйдүүрэ, билинэрэ кини бэйэтин сайдыы суолугар киллэрэригэр бөҕөхтүк сананар күүһэ буолар дии саныыбыт.

3. «Мин» — үөрэнээччибин:

- Мин үөрэнэбин, ол аата, бэйэбин үөрэнэргэ үөрэтэбин, сайыннарабын. Ол мин сүрүн дьарыгым, сүрүн эбээһинэһим. Бэйэм билиим иһин бэйэм эппиэттиибин.

- Мин бэйэм дьарыкпын сатаан тэринэбин (сорук туруорунабын, онтубун былааннаан толоробун, ырытан-ырыңалаан сыаналыыбын, бэйэбэр сыанабыл биэрэбин). Дьарыкпын хайдах тэринэрбин бэйэм быһаарабын. Ол мин быраабым.

- Мин олохтон үөрэнэр ситиһиилээх киһи буоларга үөрэнэбин, Мин атын оҕолору кытта сатаан бодоруһабын, бодоруһарга үөрэнэбин. Ол мин эбээһинэһим.

Оҕо тэҥ саастаахтартарын кытта киһи буоларга буһар-хатар. Үөрэнээччи быһыытынан төрөөбүт тыл, математика уонна онтон да атын уруоктарга бэйэтин өйүн-санаатын, майгытын-сигилитин, тылын-өһүн эрчийэр-сайыннарар. Үөрэтиллэр предметтэр аналлара итиннэ сытар. Оттон билии, сатабыл, үөрүйэх оҕону сайдыы суолугар кииригэ  эрчийэр, тириэрдэр средство(ньыма, тирэх) эрэ быһыытынан көрүллэр. Онон үөрэтиллэр предметтэр оҕоҕо бэйэтигэр туһаайыылаах, оҕо сайдыы суолугар киирэригэр, бэйэтин сыаналанарыгар өй-санаа угар күүс-көмө буолуох кэриҥнээхтэр. Оччотугар атын саҥалыы көрүүлээх, атын педагогикалыы култууралаах учуутал наада буолан тахсар.

4. «Мин» - омукпунан сахабын:

- Мин ураты сахалыы айылҕалаахпын...

- Мин ийэм, аҕам - сахалар… Кинилэр дьарыктара…

- Мин өбүгэлэрим - сахалар… Кинилэр дьарыктара…

- Мин уолбун (кыыспын). Мин аҕа, ийэ буоларга бэлэмнэнэбин. Мин аналым

- хаан-уруу аймахпын тэнитэн барҕардыы, кинилэргэ Махтал, Таптал, Эрэл санааны этии.

- Мин норуотум - саха ... Кини бэйэтэ ураты баай төрүт культуралаах, туспа

тыллаах-өстөөх, олохтоох-дьаһахтаах, сиэрдээх-майгылаах, үгэстээх.

- Мин төрөөбүт алааһым (сирим) ...

- Мин төрөөбүт дойдум ...

Оҕо чугас хаан уруутун, аймах-билэ дьонун билэр-көрөр буоллаҕына, бэйэтин киһи быһыытынан көмүскэллээхтик, эрэллээхтик сананар, омугунан киэн туттар, норуотун историятын, олоҕун-дьаһаҕын, култууратын билэргэ кыһаллар. Онуоха сөптөөх усулуобуйа тэриллэрэ эрэйиллэр.

Бэйэтин билиммэт, билбэт киһи хаһан да атын киһини өйдөөбөт. Бэйэтин билиммэт киһи хаһан да бэйэтин омугун билбэт, ол аата, атын омугу өйдөөбөт. Бэйэтин билинэр киһи бэйэтэ хомойорун атын киһиэхэ оҥорбот. Бэйэтин омугун билинэр, омук быһыытынан сананар киһи атын омукка сиэрдээхтик сыһыаннаһар. Онон «Мин – тус бэйэм» өйө-санаата - бэйэни билии, өйдөөһүн - бэйэҕэ сыһыан үөскээһинэ, ол бэйэни сайыннарыы биир сүрүн төрүтэ буолар дии саныыбыт.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            II төрүт. «Мин» уонна атын «Мин».

Бу төрүт соруга — оҕо атын киһини өйдүүргэ үөрэниитэ уонна атын киһиэхэ «суол» хаалларыыта. Күн сиригэр кини соҕотох буолбатах, кинини кытта сэргэ эмиэ кини курдук оҕолор (дьон-сэргэ) олороллор. Онон бииргэ олорор уонна бэйэни «салгыыр» туһугар бэйэтин майгытын-сигилитин билиэхтээх, билиниэхтээх, атын оҕону өйдүөхтээх, ылыныахтаах. Бу  эмиэ маҥнайгы төрүт курдук түөрт сүрүн өйдөбүлү хабар. Ис хоһооно атын киһини өйдүүргэ уонна бэйэ «Мин» мөссүөнэ атын киһиэхэ уонна кэлэр көлүөнэҕэ салҕанар туһаайыылааҕын билэргэ аналлаах.

1. «Мин» уонна атын «Мин» эбэтэр «кини»:

- Атын «Мин» эмиэ мин курдук киһи. Ол аата, эмиэ Сир олохтооҕо.

- Кини киһи буолан, эмиэ мин курдук хара дьаллыкка ылларбат күүстээх санаалаах.

- Кини киһи буолан, эмиэ мин курдук кэрэ кэскиллээх, сырдык ыралаах.

- Кини киһи буолан, эмиэ мин курдук бэйэтин доруобуйатын харыстыыр, көмүскүүр, бөҕөргөтөр. Ол кини бэйэтин эбээһинэһэ.

- Кини киһи буолан, эмиэ мин курдук  бырааптаах уонна эбээһинэстээх. Мин ону өйдүүргэ кыһаллабын уонна мэһэйдэспэт буола сатыыбын.

2. Атын «Мин» - эмиэ мин курдук «Мин» (индивид):

- Кини бэйэтэ туспа дьүһүннээх-бодолоох, быһыылаах-таһаалаах. Ол кини баайа, кэрэтэ.

- Кини бэйэтэ туспа ааттаах. Ол кини Таптал, Махтал, Эрэл санаата. Ити кини ааспыт, билиҥҥи, кэлэр кэмин кэскилэ.

- Кини бэйэтэ туспа ураты дьоҕурдаах. Бэйэтин ураты дьоҕурун сайыннарар соруктаах. Ол кини эбээһинэһэ. Ону мин хайгыы, биһирии көрөбүн.

3. Атын «Мин» эмиэ мин курдук үөрэнээччи.

- Кини эмиэ үөрэнэр, ол аата, кини бэйэтин үөрэнэргэ үөрэтэр, сайыннарар. Ол кини сүрүн дьарыга, сүрүн эбээһинэһэ. Кини мин курдук бэйэтин билиитин иһин бэйэтэ эппиэттиир.

- Кини эмиэ мин курдук бэйэтин дьарыгын бэйэтэ сатаан тэринэр. Дьарыгын хайдах тэринэрин бэйэтэ быһаарар. Ол кини бырааба. Ону мин убаастыах кэриҥнээхпин.

- Кини эмиэ, мин курдук, ситиһиилээх киһи буоларга үөрэнэр. Кини эмиэ мин курдук атын оҕолору кытта сатаан бодоруһар, бодоруһарга үөрэнэр. Ол кини эбээһинэһэ.

  4. Атын «Мин» омугунан эбээн, юкагир,.. : бэйэтэ эмиэ туспа айылҕалаах.

-  Кини эмиэ мин курдук ийэлээх, аҕалаах. Кинилэр эбээннэр, юкагирдар...

- Кини эмиэ мин курдук өбүгэлэрдээх ... Кинилэр эбээннэр, юкагирдар ...

Дьарыктара...

- Кини эмиэ мин курдук ... омук оҕото.

- Кини уол (кыыс). Кини эмиэ мин курдук аҕа (ийэ) буоларга бэлэмнэнэр. Кини анала эмиэ миэнин курдук — хаан-уруу аймаҕын тэнитэн барҕардыы. Онон мин кини Махтал, Таптал, Эрэл санаатын ытыктыах кэриҥнээхпин.

- Кини норуота бэйэтэ туспа тыллаах-өстөөх, олохтоох-дьаһахтаах, сиэрдээх майгылаах, үгэстэрдээх. Ону мин билинэбин, ытыктыыбын. Кини эмиэ мин курдук төрөөбүт сирдээх.

- Кини төрөөбүт сирэ ... Кини эмиэ мин курдук төрөөбөт дойдулаах.

- Кини төрөөбүт дойдута ...

Бу төрүккэ оҕо биһиги бары арааспыт, үүт-үкчү оҕо (киһи) суох, хас биирдии оҕо айылҕа хатыламмат баайа, ол иһин биһиги бары бэйэ-бэйэбититтэн туох эрэ уратылаахпыт, туспалаахпыт. Ону өйдүүргэ үөрэниим - ол бэйэбин сайыннарар «суолум» диэн өйдөбүлү ылар. Атын оҕону бэйэ көрүүтүнэн уларытан, бэйэ курдук оҥоро сатыыр сатамматын өйдүүр өйгө-санааҕа киирэр. Кини   хас биирдии оҕону айылҕаттан хайдах айдарыллыбытынан ураты майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын өйдүүргэ бэлэмнэнэн, бэйэтигэр үөрэнии-сайдыы соругун туруорара сэрэйиллэр. Бу атын киһиэхэ сыһыан төрдө.

III төрүт. «Мин» уонна айылҕа.

Бу төрүт соруга — мин айылҕа оҕотобун, айылҕа эмиэ мин курдук тыынар-тыыннаах, онон мин киниэхэ бэйэбэр курдук Таптал, Махтал, Эрэл санаанан харыстыахтаахпын, ытыктыахтаахпын диэн өйү-санааны иҥэрии.

Бу түөрт өйдөбүлтэн турар:

- Мин айылҕа оҕотобун. Айылҕаҕа туох барыта дьүөрэлээх. Айылҕа айыллыбытын кэһэн, кинини баһылыыр санаам суох, кинилиин өйдөһөн олорорго бэлэммин.

- Айылҕаҕа буортуну оҥордохпуна, ол миэхэ бэйэбэр дьайар.

- Киһи аймах олоҕо айылҕаны кытта быстыспат ситимнээх.

- Бары тыынар тыыннаах төрдө-силиһэ - айылҕа, онон айылҕаны алдьатыы бу бэйэ  олоҕун сарбыйыы.

 Айылҕа — уустук көстүү (макрокосм). Киһи эмиэ айылҕа курдук уустук көстүү, атына диэн кини кыра (микрокосм). Онон кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр сибээстээх ситиминэн сайдаллар. Ити бэйэ омугун төрүт өйө-санаата  оҕоҕо  этигэр-хааныгар  иҥэн сылдьар өйдөбүл. Бу айылҕаҕа сыһыан төрдө.

         IV төрүт. «Мин» уонна Аан дойду култуурата:

- Мин култуураны иҥэринээччи буолабын, ол мин норуоппар Махталым, Тапталым, Эрэлим (Я - благодарный потребитель).

- Мин культураны иҥэринээччи эрэ буолбатахпын, мин эрэллээх көмүскээччи уонна араҥаччылааччы буолабын (Я - надежный хранитель).

- Мин культураны иҥэринээччи уонна харыстааччы эрэ буолбатахпын, мин айааччы, сайыннарааччы, барҕардааччы буолабын (Я - творец мировой культуры).

  Бу төрүт сүрүн соруга - оҕо бэйэтин омук быһыытынан эрэллээхтик сананыыта, бэйэтин омугун култууратын этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар, майгытыгар-сигилитигэр иҥэриниитэ. Ити биирэ. Иккиһэ, элбэх омук ортотугар күүс өттүнэн өттөйбөккө, эйэ-дэмнээхтик олоруу. Үсүһэ, атын омук култууратын убаастаан сыһыаннаһан, олоҕу хамсатааччы, бэйэтин кэмин кэрэһилээччи быһыытынан улаатыыта.

Оҕо Аан дойду эйгэтигэр соҕотох олорбот. Киниэхэ атын «чугас» уонна «ыраах» омуктар өйдөрө-санаалара араастаан сабыдыаллыыр, дьайар. Күннэтэ араас хабааннаах  ыйытыы  оҕо өйүн-санаатын «кэйиэлиир». Онно сөптөөх хоруйу биэрии- кини киһи, омук сиэрин сүтэрбэккэ, бигэтик сананар кыаҕа ол эбэтэр  Аан дойду эйгэтигэр сөптөөхтүк олоруу сыһыана.

Оҕоҕо култуура баайын аҥардас туттааччы-иҥэринээччи эрэ быһыытынан өйүн-санаатын иитэн, киһи, омук өйдөбүлүн биэрии тутах буолуон сөп. Ол иһин кини бэйэтигэр махталлаах көмүскээччи уонна айааччы санаатын иҥэринэн сайдыыта инники олоҕун кэрэһитэ буолуо дии саныыбыт.

Бу курдук оҕо киһи быһыытынан ситиитин-хотуутун өрө тутуубут биһиги омукпут омук быһыытынан сүтэн-симэлийэн хаалыытын тохтотор уонна ону ааһан, Арассыыйа, Аан дойду киэлитэ салгыы сайыннарар мэктиэтэ  буолуоҕар саарбахтаабаппыт.

Саха киһитэ былыр-былыргыттан этэрин курдук, маннык «силистэнэн-мутуктанан» «киһи-хара» буолуу, эбэтэр чуолкайдаан эттэххэ, «киһи киһитэ» дэтии - биһиги ыччаппыт-оҕобут олоҕун олорор сүрүн өйдөбүллэрэ буолуон сөп. Омук быһыытынан сүппэккэ-симилийбэккэ чэчирии сайдар суолбут буоларыгар эрэнэбит.

ТҮМҮК

Оҕону, ыччаты иитиигэ татымнык толкуйдаан, бу дьыала аҥардас үөрэх үлэһиттэрин соруга диэһин охсуулаах буолуон сөп. Араас көлүөнэ чулуу дьоно күүстэрин холбоон, олох-дьаһах бары хайысхатынан сыралаһан үлэлээтэхтэринэ эрэ хамсааһын тахсыа. Тоҕо диэтэххэ, бу хамсааһыҥҥа кыттан хас биирдии киһи олох сыһыаныгар киирэн, тус бэйэтин сайыннарар. Сайыннарыы ис хоһооно: киһи ис дьиҥнээх, ис чиҥнээх, ис көҥүллээх буолан, тус олоҕун суолун бэйэтэ тыырынар кыахтаныыта. Киһи буолан – дьоһуннук.

Онон Эркээйи эргиирэ оҕону төрүөн инниттэн 24 сааһыгар диэри сайыннарар эйгэтин тэрийиигэ ананар.

Киһи – Айыы Киһитэ. Айыы киһитэ буолан «Айыы тыыннаах»  оскуолаҕа оҕо саас сайдар түһүмэхтэринэн уһуйуллуу – уһуйуу үөрэҕин үс таһымын барыахтаах дии саныыбыт: “Оттомнонуу”, “Дьоһуннаныы” “Дьолуо – дьулуурдаах буолуу”, атыннык эттэххэ, “Олоххо умсулҕан” үөрэҕин ылар. Тус бэйэ бэйэни кытта дьарыгын тэрийэр уһуйааччы көмөтүнэн. Өссө чопчулаан эттэххэ, “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтин тэрийэргэ идэтийбит тэрийээччи, уһуйааччы көмөтүнэн. Кини чопчу үлэлиир сыала-соруга (предмет деятельности): оҕо бэйэҕэ эргиллэн, олохтон үөрэнэр үөрэнээччи идэтин иҥэриниитэ. Учуутал идэлээх киһи ону кыайбат. Кини атын эйгэ, Билии эйгэтин, үлэһитэ. Учуутал, иитээччи уһуйааччы таһымыгар тахсалларыгар бэйэлэрин тус дьулуһуулара, дьулуурдара ирдэнэр.  

Бу өй-санаа норуоттан бэйэтиттэн тахсыбыт баҕа санаа. Билиҥҥи ыктарыылаах быыһык кэмҥэ – киһи/омук сыаната түһэ турар кэмигэр – бу этиллибит өй-санаа сөптөөх суолунан-ииһинэн олоххо киириэхтээх.

Өксөкүлээх Өлөксөй «Хас биирдии улууска биһиги олохпут тыын көрдөбүлүгэр эппиэттиир бырагыраамалаах саатар биир оскуола баар буоллар» диэн бэйэтин кэмигэр эппит тылларын олоххо киллэрии билиҥҥи уонна кэлэр үйэлэр сүрүн соруктарынан өйдүөххэ, ылыныахха сөп.

Саҥардыллыбыт Эркээйи бырагыраама ханнык баҕарар омук оҕотун, ыччатын сайыннаран симэлийбэккэ, сүппэккэ сайдар оҥкула буоллар...

СЫҺЫАРЫЫЛАР

Бастакы сыһыарыы

Эркээйи эргиирин олоххо киллэрии хайысхалара, ньымалара. Ситиһиллиэхтээх түмүк

1 табылыысса

0 – 3 саас

2 табылыысса

4-6 саас

3 табылыысса

7-9 саас

4 табылыысса

10-12 саас

5 табылыысса

13-14 саас

6 табылыысса

15-17 саас

7 табылыысса

18-24 саас

Иккис сыһыарыы

Кут-сүр бѳҕѳх туругун олоҕо

(«Күрүѳлэнии ѳйдѳбүлэ»)

В.Е.Степанова

А.И.Аржакова

Билигин оскуолаҕа (ордук улуустарга) үѳрэтии тѳһѳ да саха тылынан, тѳрѳѳбүт тылынан, буоллар даҕаны, кини бэйэтин тѳрѳѳбүт ийэ култууратын таһыгар сылдьар дии саныыбыт, атыннык эттэххэ, саха оҕото ийэ өй-санаа эйгэтин уонна омугун майгытын-сиэрин тас өттүгэр сайдар, онон оҕо «биһик уйатын» куоттарыы буолан тахсар.

Ити үөһээ этиллибит санааҕа уйдаран быһаардахпытына, оҕо чөл кут-сүр таһыгар улаатан, сүрүн сүтэрэр, кутун куоттарар кутталланар. Ол туоһутун – эдэр ыччат «дьыалабай тыла» нуучча тыла буолан, бэйэтин тылынан алтыспат-кэпсэппэт буолбутун – бары бэлиэтии көрөбүт гынан баран, ону кытта сөпсөһөн, саҥата суох, оннук буолуохтааҕын курдук, ылынан сылдьабыт;

Оттон омук сарсыныгар сыһыары тутан кэпсээтэххэ, бу кыһалҕа халлаантан тутулуктаах, сиртэн силистээх омук тыын өйдөбүлэ дии саныыбыт.

Билигин ханнык баҕарар омук тас эйгэ сайдыытын киэлитигэр сөп түбэһэр, бэйэтин харыстанар-көмүскэнэр олох-дьаһах ньыматын көрдөнөр кэмэ. Оттон биһиги омукпут оннук ньыматынан, биһиги саныахпытыгар, былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит кини духуобунай өйө-санаата, чопчулаан эттэххэ, «Ийэ өй-санаа ситимэ» буолуон сөп. Бу ситимҥэ, бүгүн биһиги өйдүүрдүбүнэн, икки ньыма кистэнэн сытар. Биир курдук – «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» ньымата (новая онтопрактика), иккис курдук – бэйэҕэ эргиллэн, бэйэ ис дьиҥин, ис чиҥин күрүөлэнии (онтопсихология). Маҥнайгы ньыма туһунан “Сахалыы көрүүнэн” ыстатыйаҕа этиллиннэ. Билигин бу ыстатыйаҕа иккис ньыма туһунан быһаарарга холонобут.

Күрүөлэнии. Саха өйдөбүлүгэр хас биирдии киһи бэйэтин күрүөтүн бэйэтэ тутар. Күрүөбүт туруга куппутун-сүрбүтүн барытын быһаарар диэн «Саха Үөрэҕэ оскуолаҕа» кинигэбитигэр этэн турардаахпыт. Ону бу бүгүн, 10-тан тахса сыл буолан баран, «Күрүө (күрүөлэнии) – үс кут бөҕөх буолар төрдө, ис дьиҥ тыыннаах буолар ньымата», - диэн өссө бигэргэтэн, чопчулаан биэрэбит. Оттон ити өйдөбүл туһунан Винокурова У.А. биһиги оскуолабыт («Айыы Кыһата») үлэтин-хамнаһын кытта билсэн баран, 2010 сыллаахха бэйэтин санаатын рецензиятыгар суруйбута: «Бэйэни күрүөлэнии» диэн улахан, дириҥ ис суолталаах хайысхаҕа үлэ саҕаламмыт. Бу өйдөбүл киһи «аһаҕас» уонна «сабыылаах» (ол эбэтэр күрүөлээх дуо?) буолуутун дьүөрэлэһиитин арыйар… Мин өйдүүрбүнэн, «күрүөлэнии» диэн тас дьайыыга ис туругу суурайтарбакка харыстааһын курдук, «ис миним», дьоһунум, «хараҕым харата», ис чиҥим. Маннык харыстыыр күрүөлээх эрэ киһи ис көҥүллээх буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ, кини төһөҕө дылы аһаҕас буолан, тас эйгэҕэ бэйэтин тарҕатыан сөбүн уонна атыттары төһөҕө диэри бэйэтин иһигэр киллэриэн сөбүн билинэр. Оччоҕо сатаан салайынан «күрүөтүн» улаатыннарар-кыччатынар ис көҥүллэнэр».

Бу суруйууттан күрүөлэнии өйдөбүлүгэр тугу тутан ылабытый?

1. «Бэйэни күрүөлэнии» - дириҥ суолталаах үлэ хайысхата.
2. «Күрүөлэнии» - ис туругу суурайтарбакка харыстаныы, «ис миним», дьоһунум, «хараҕым харата», ис чиҥим.
3. «Күрүөлээх» эрэ киһи ис көҥүллээх буолуон сөп.
4. «Күрүөнү» аһан-сабан бэйэни салайыныы – кыахтаах буолуу.

Аны Мандар Уус үѳрэҕин чинчийээччи М.Р.Егорова (// Иитии кыһата. №1(24) 2012, с.69-71). «күрүѳ» туһунан Мандар Уус санаатын суруйбутун билсиһиэҕиҥ. «Мандар Уус күрүѳ ѳйдѳбүлүн туһунан маннык санааны этэр. Бу Үѳһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга Үрдүк Айыылар ытык ыйаахтарынан үѳскээбит олох туох баар кѳрүҥэ: Сир, Халлаан эргиирэ, Аар айылҕа эргиирэ. Бары үүнэр үүнээйи, тыынар тыыннаах олох олорор кэмнээхтэр, Үрдүк Айыылар кэмнээн биэрбиттэриттэн хаһан да тахсыа суохтаахтар. Бу кэмнэриттэн таҕыстахтарына, Олох Улуу тиһигин бэрээдэгэ кэһиллэр. Онон атомтан, молекулаттан саҕалаан, күҥҥэ, сиргэ, куйаарга тиийэ – бары кэмнээхтэр. Ити барыта ыйыллан, айыллан «күрүѳ» диэн ааттанар эбит». Салгыы «Оччоҕо «киһи күрүѳтэ» диэн тугуй?»  диэн ыйытыы туруоран, М.Р.Егорова Мандар Уус кѳрүүтүн бу курдук суруйар: «Киһи Орто Дойдуга кута кутуллуоҕуттан ыла күрүѳтэ тэҥҥэ айыллар. Киһи тѳһѳ улахан уҥуохтаах, хайдах дьүһүннээх буолара, ханнык тылынан саҥарара, олоҕор туох идэни баһылыыра, тугу оҥоруохтааҕа, икки атах сайдыытыгар тѳһѳнү туһалыахтааҕа эрдэттэн оҥоһуллан, айыллан түһэр эбит. Бу кээмэй барыта «күрүѳ» дэнэр. Киһи күрүѳтэ аһары киэҥ, муҥура суох сайдарын хааччахтаабат».

Туох санааны тутан ыллыбыт? Биир курдук, Үѳһээ, Орто, Аллараа дойдулар ыйаахтарынан үѳскээбит олох кэмнээх-кэрдиистээх эбэтэр «күрүѳлээх». Иккис курдук, киһи кута кутуллуоҕуттан ыла күрүѳтэ тэҥҥэ айыллар. Үһүс курдук, киһи күрүѳтэ – киниэхэ бэриллибит кээмэйэ. Тѳрдүс курдук, бэриллибит кээмэй сайдыыта муҥура суох.

Ыстатыйаҕа этиллибит күрүѳ араас таһымын кытта сѳбүлэһэн туран, биһиги коллективпыт быһаара сатыыр кыһалҕатын санаттахпытына:

1. «Күрүѳ – күрүѳлэнии» диэн тугуй?
2.  «Күрүѳ» дьиҥ-дьиҥэр туох үлэлээҕий?
3. Биһиги туттар ѳйдѳбүлбүт «ис дьиҥ», «ис чиҥ» күрүѳҕэ туох сыһыаннааҕый?
4. «Бэйэни күрүѳлэнии» үѳрэх эйгэтигэр хайдах тэриллэн киириэн сѳбүй?

1. «Күрүѳ-күрүѳлэнии» – биһиги саныахпытыгар, оҕо (киһи, омук) бэйэтин ис дьиҥинэн олоруута, «Мин – тус бэйэм» ѳйдѳбүлүн бэйэтэ киһи/омук быһыытынан хайдах ылынан олоҕун тэриниитэ. Ис дьиҥин тутан олоруута – күрүѳлэнии, о.э. күрүѳлэнии – олох олоруу ньымата: кини кэҥиир-кыарыыр, аһыллар-сабыллар аналлаах.
2. Күрүѳ харыстыыр, тутар, сайыннарар «үлэлээх». Оттон кини тугу харыстыырый диэтэххэ, кини харыстыыра – оҕо (киһи) кута - сүрэ, ол эбэтэр кут - сүр бѳҕѳх туруктаах буолуута. Аны кут - сүр бѳҕѳх туруктаах буолуута туохтан тутулуктааҕый?
3. Оҕо үѳскүүрүгэр ийэттэн-аҕаттан (ѳбүгэ саҕаттан тиһиллэн кэлбит ѳй-санаа түмүгэ) тѳһѳ «улахан» - «кыра» таптал иэйиитин ылбытыттан. Таптал толору буолуута – оҕо кутун куоттарбат, сүрүн сүтэрбэт туоната эбэтэр тѳлкѳтѳ олоҕурар, туругурар - сайдар «түһүлгэтэ». Оччотугар «ис дьиҥ» диэн ѳйдѳбүл ис хоһооно (тѳрдѳ), биһиги сабаҕалаан кѳрдѳхпүтүнэ, – оҕо үѳскүүрүгэр дьиө тѳрүтүн – таптал иэйиитин – тутан ылбыта. Таптал иэйиилээх (ис хоһоонноох) оҕо кута-сүрэ бѳҕѳх, этэ-сиинэ доруобай, чѳл-чэгиэн, ѳйѳ-санаата тобуллаҕас, аһаҕас сыһыаннаах буолан, эйгэҕэ киирэр - тахсар сатабыла сѳптѳѳх. Ис Дьиҥнээх – ол аата толору Тапталлаах  төрөөбүт оҕо. Таптал толору бэриллибит оҕото ис кѳҥүллээх.  Оттон «Ис Дьиҥ» уонна «Ис Кѳҥүл» холбоон «Ис Чиҥи» үѳскэтэллэр дии саныыбыт. Ис Чиҥнээх киһи – дьоһуннаах киһи.

Киһи бэйэтин кытта бэйэтэ «сүбэнэн» сѳбүлэһэн олох олоруута, онтопсихология үѳрэҕэр олоҕуран эттэххэ, «тѳрүт сиэмэ» (таптал) киниэхэ хайдах иҥнибититтэн - иҥмититтэн тутулуктаах диэхпитин сѳп. Ис Дьиҥ, ис кѳҥүл, Ис Чиҥ хайдах туруктааҕын биһиги саамай чугас доҕорбут – биһиги эппит  - сииммит – кэпсиир. Туох эрэ кэһиллибитин, «аһары» барбытын туһунан киһиэхэ этэ - сиинэ этэр. Дьэ оччоҕо ол кэһиллии тугун-ханныгын билэн, «суһал көмө» оҥоһуллара эрэйиллэр. Оҕо буоллаҕына ийэтэ-аҕата, улахан киһи буоллаҕына бэйэтигэр бэйэтэ көмөлөһөрө ирдэнэр. Көмө ис хоһооно өйү-санааны ыраастанан, күрүөнү саҥардан биэрэн, бэйэҕэ «Таптал» иэйиитин «тѳнүннэрэн», чѳллѳнѳн, бэйэ «Мин – тус бэйэм» ѳйдѳбүлэ туруктаах буолуутун хааччыйар.

4. Оскуола олоҕор күрүөнү тутуу-сайыннарыы үөрэх эйгэтин хайдах тэрийэртэн тутулуктаах дии саныыбыт. Аҥардас билии хайысхалаах эйгэ оҕо кутун-сүрүн өссө эбии кэбирэтиэн сөп, оттон «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэлээх үөрэх тус бэйэни сайыннарар сэһэннээх. Араас үөрэтэр түгэннэр оҕо тус бэйэтин үөрэтэр предмет оҥосторугар үѳрэх тэрилэ (средствота) эрэ буоланнар, «Ѳй-санаа» эйгэтин тэрийэллэр. Оҕо бөлөх (кылаас) куолаан өйүн-санаатын иһигэр киирэн, ону кытта алтыһан, бэйэтин өйүн-санаатын тутар, бэйэтин өйдөбүлүн кытта үлэлээн, тус бэйэтигэр туох эрэ өйдөбүлү-санааны иҥэринэн, күрүөтүн чөллүүр, бөҕөргөтөр, кэҥэтэр, сайыннарар кыахтанар. Оҕо бэйэтин үөрэтэр предмет оҥосторугар куолаан коллектив өйө-санаата – сүрүн сайыннарар күүс. Бу күүһү сөпкө туһаныы ирдэнэр. Онуоха учуутал «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтин тэрийэр сатабыла, кыаҕа улахан оруоллаах.

        Бу ньыманы баһылаабыт учуутал уруогу буолбакка, «Ѳй-санаа» эйгэтин сөпкө аттарар, алтыһыыны таба тэрийэр, хас биирдии оҕо тутан ылбыт көрүүтүн сөпкө ырытан-ыраҥалаан, көрүү төрдүн-төбөтүн тутан ыларыгар  оҕону сирдиир, кыаҕын үрдэтэр. Соторутааҕыта (кулун тутар ый, 2017с.) куорат 17 №-дээх оскуола тэрийбит семинарыгар аһаҕас уруокка сылдьан баран, бэйэбит ырытан, санаа атастаһан, кырдьык, уурбут-туппут курдук, ордук - хоһу тыла - өһө суох урукку уруок киэби булан, «Уруок» уонна «Дьарык» айылгылара атын - атыннарын бэлиэтээн, бэйэбит күрүөбүтүн (көрүүбүтүн) бөҕөргөтөн астыммыппыт. Тус бэйэни сайыннарар дьарык эйгэтин, ѳй - санаа умсулҕанын, уһуйааччы (методолог) таһымнаах учуутал эрэ тэрийиэн сөп эбит диэн өйдөбүлбүт өссө күүһүрбүтэ. Ыытыллар дьарык тус оҕоҕо туһаайыылаах буоларын сөпкө өйдөөтөххө, оҕо 1 кылаастан ыла бэйэтин өйдөбүлүн тутан ылан, күннэтэ - сыллата бэйэтин күрүөтүн бөҕөргөтөр. Ону оскуолабыт ыытар кэтээн көрүү түмүктэриттэн көрөбүт. Холобура, маҥнайгы кылаастан ыла оҕо бэйэтин туһунан кини үөрэнээччи буоларын билэр (үөрэнээччи үөрэтиллээччиттэн уратылаах), ѳссѳ эбэн эттэххэ, үөрэнээччи эрэ буолбакка, хас биирдии түгэнтэн бэйэтин бэйэтэ үөрэтэр олохтон үөрэнэр үөрэнээччи буоларын өйдүүр.

        Бэйэтин үѳрэтэр үѳрэнээччи буолан, «Мин –тус бэйэм» ѳйү-санааны тутуута – күрүөлэниитэ кылаастарынан бу курдук «тиһиллэн» тахсан кэлэр:

Бу кѳрүү оҕо кылаастан кылааска тахсан истэҕин аайы, сыллата оҕо сааһынан сайдыытын аттарыллыбыт үѳрэҕин сэһэнэ. Бу сэһэн кэпсээнэ – оҕо кутун - сүрүн тѳрүтэ – ис дьиҥ – кэһиллибэт эйгэтин тэрийии, оскуолаҕа «кэһиилээх» кэлбит оҕо ис дьиҥин «абырахтаан», кутун - сүрүн бу курдук  бѳҕѳргѳтѳн иһии дии саныыбыт.        

Үѳрэнээччи эрэ «күрүѳлэнэр» буолбатах, оскуола хас биирдии учуутала бу эйгэҕэ – «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтигэр – киирэн, бэйэтин өйдөбүлүн «күрүѳлэнэр», иитэр – үѳрэтэр идэтин таһымын сайыннаран, саөа идэни баһылыыр. Ол баһылаабыт идэтэ – уһуйааччы. Ону нууччалыы эттэххэ, «методолог», «социотехник», «коммуникатор» хаачыстыбатын уһуйааччы бэйэтигэр иҥэринэр. Ол аата – дьарыкка кыттааччылары бэйэ - бэйэлэрин кытта сыһыаҥҥа киллэрэн, ѳйдѳбүллэрин - кѳрүүлэрин алтыһыннаран, алтыһар эйгэлэрин кэҥэтэн, тус бэйэлэрин ѳйдѳбүллэрин - кѳрүүлэрин тутан күрүѳлэнэн, бэйэ «Мин – тус бэйэм» концепциятын «оҥосторугар» олук түһэрээччи – уһуйааччы учуутал буолар. Биһиги ѳйдѳбүлбүтүнэн, уһуйааччы – учуутал буолбатах. Кини ѳй - санаа умсулҕанын тэрийээччи, оҕону икки «дабыдаллаан» дьарыкка умсулҕаны тэрийээччи, үрдүккэ - сырдыкка  дьулууру үѳскэтээччи. Ааттаммыт саҥа идэтин таһыма учуутал, бэйэтин кытта бэйэтигэр эргиллэн, дьарыкка киирэр эрэ буоллаҕына кыаллар. Бу олоххо киирэригэр ураты саҥа оҕо (киһи) тыыннаах «Ѳй - санаа» уонна «Дьарык» эйгэтэ тэриллэрэ сэрэйиллэр.

Дьарык тэриллэр күлүүс төрүтэ – кыһалҕаны (проблеманы) туруоруу, оттон тэрийиитин майгыта-сигилитэ – «босхо ыытыы» ньымата, дьарык ис хоһооно – бэйэ кѳрүүтүн тутан, бэйэни күрүѳлэнии. Дьарык олоҕо - тѳрүтэ – бэйэҕэ эргиллии. «Бэйэҕэ эргиллии», «Бэйэни сыаналаныы», «Босхо ыытыы», «Сабаҕалаан ѳтѳ кѳрѳр уус ѳйү сайыннарыы», «Тус бэйэ кыһалҕатынан  бэйэни ѳрѳ тардан таһаарыы», «Тѳрѳѳбүт тѳрүт айылгыбыт дорҕоонун иһийэн иһиллээн, бэйэҕэ эргиллии» – бу барыта «илиибит иминэн, сүрэхпит этэринэн, санаабыт таайарынан» биһиги бэйэбит тутан ылбыт ѳйдѳбүллэрбит. Олортон икки ньыманы арыйан кѳрүѳҕүҥ:

«Босхо ыытыы» өйдүөтэ – оҕону оҕоҕо, омугу омукка тѳнүннэрии. Оттон ис хоһооно:

- оҕону күѳмчүлүүрү (тууйууну-хаайыыны) ууратыы;         

- дьарыгы оҕо санаатыгар уйдаран ыытыы;

- сиэрдээх быһыы-майгы олохтонуута;

- оҕо бэйэтин кутун-сүрүн күрүѳлэниитэ;

- оҕо бэйэтин ѳйдѳбүлүн тутарыгар кѳмѳ буолуу.

        Бэйэҕэ эргиллиилээх “Босхо ыытыы” ньыма үөскүүр сүрүн методика албастарын өй-санаа дьарыгар көрдөххө, бу курдук тиһиллэн иһэр:

– Дьарык тэриллиитин оҕоттон бэйэтиттэн тахсыытын “тутуһуу”: Бүгүҥҥү дьарыкпытын хайдах тэрийэбит? Ким туох этиилээҕий? - диэн санаанан уонна онно харданы ылыынан дьарык саҕаланар. Ол аата оҕо “көҕүн көҕүлээһин” албаһа “үлэҕэ” киирэр.

– Кэпсэтэр тиэмэни тутуһан алтыһыыга киллэрии, туорааһын баар буолаары гыннаҕына бэйэҕэ эргилиннэрэн кэпсэтии дьиҥ ис хоһоонугар төнүннэрии.

– Тус бэйэ көрүүтүн ис хоһоонун быһаартарыы: “Эн быһаар эрэ, тоҕо ити

курдук этэҕин (саныыгын)?”

   – Этиллибит өйдөбүлү көннөттөрүү: “Мин эн эппиккин бу курдук өйдөөтүм... – сөп дуу, сыыһа дуу, миигин көннөр...”

Бу методика албастара саха омук кэпсэтэр сиэринэн дьарыкка оҕо тыыннаах өй-санаа кэпсэтиитин тэрийэллэр уонна оҕо “Мин – тус бэйэм” диэн ис туругун кэһиллиитин таһаарбат күүстээхтэр.

        «Бэйэҕэ эргиллии» дириҥ ис хоһооно – чѳл, доруобай кут - сүр.  Тэриллэр ньымата:

– тус бэйэ ѳйүн-санаатын дьэҥкэрдии, ыраастаныы;

– тус бэйэни бэйэҕэ тѳнүннэрии;

– тус бэйэҕэ ил санааны олохтооһун;

– тус бэйэ олох үрдүк сыаннастарыгар дьулуһуута;

– тус бэйэҕэ олох муудараһын иҥэринии.        

        Ѳссѳ тоһоҕолоон эттэхххэ, «бэйэҕэ эргиллии» – бэйэ ис кыаҕын тас эйгэҕэ кѳрсѳр сыыһа-халты туттунууну кытта охсуһан, кѳннѳрѳ сатаан, бэйэни кѳѳрѳппѳккѳ, бэйэҕин кытта бэйэҥ эйэ-дэмнээхтик олоххун олорууҥ. Бу дириҥ ис хоһоону оскуолаҕа үѳрэнэр саастан эрэ буолбакка оҕо олох кыра эрдэҕиттэн олохтуурга турунуу эрэйиллэр. Оччотугар үѳрэх эйгэтигэр бу ис хоһоон туох сэһэннээх буоларын ырытан кѳрүѳҕүҥ.

«Бэйэҕэ эргиллии» ѳйдѳбүлэ:

– тус бэйэни таптыырга үѳрэнии;

– тус бэйэни кытта кэпсэтии: - ѳйдѳѳһүн; - сыаналаныы;

– тус бэйэ сыыһа-халты ѳйдѳѳбүтүттэн босхолонуу, бэйэни бэйэҕэ тѳнүннэрии;

– тус бэйэҕэ ил санааны олохтооһун;

– тус бэйэни тэрийэр олох сыаннаһын тутуһуу.

Бу кэпсээбит икки ньымабыт хас биирдиитэ көрөргүт курдук тус сэһэннээх, тус ньымалаах, албастаах. Ити ааттаммыт бары ньымалар көмөлөөн оҕо бэйэитн күрүөтүн туттарыгар аналлаахтар, оннук «үлэлээхтэр». Оччотугар кут-сүр бөҕөх туругун олохтуур күрүөлэнии ис хоһоонун түмэ тутан, түмүктээн эттэххэ, бу курдук:

1. Тус бэйэни билии уонна билинии.
2. Тус бэйэни ыраастаныы – чөллөннүү.
3. Тус бэйэни сайыннарыы – көрүөлэнии.

Бу бэйэбит дьарыктарбытын сыл аайы утумнаахтык кѳрѳн, ырытан, кэпсэтэн тутан ылбыт көрүүлэрбит. Бу маннык кэпсэтиилэр түмүктэринэн киһи бэйэтигэр эрэлэ, тугу эрэ тутан ылбытыттан эгди буолан, астынан, инникигэ дьулуура үрдээн иһэрэ харахха быраҕыллар. Дьарыгы «Уһуйаан» таһымыгар тэрийээччи учуутал ахсаана сыллата эбиллэн иһэрэ – биһиги улахан ситиһиибит! Хас биирдии уһуйааччы – учуутал бэйэтин тэтиминэн, кыаҕынан күрүѳтүн тутан уопсай күрүѳбүт бѳҕѳ-таҕа кѳрүҥнэнэн иһэр.

«Саха Үѳрэҕэ» кэлин «Тус бэйэни күрүѳлэнии» диэн ааттанан саҕаланыаҕыттан (2006 сылтан) бу бүгүҥҥү күҥҥэ (2017сылга) диэри кэпсиир сэһэнэ – киһи буолан сиргэ тѳрѳѳн, Таптал, Махтал, Эрэл санаанан ааспыт олоҕун салгыыр, бэйэтин олоҕун «тутар», кэлэр олоҕу кэрэһэлиир, айар-тутар кыаҕын үрдэтинэр тускута. Омукпут кэскилин туһугар бука барыбыт ѳйбүт-санаабыт сайдан, дириҥээн Үктэл буолуохтун!

Сайдыы эйгэтин тэрийэргэ оҕо саас төрүт уратытын тутуһуу

(«Айыы Кыһата» оскуолаҕа үлэлээбит уопуттан)

Оҕо саас төрүт уратыта. Сааһынан өй-санаа ситиитэ-хотуута. Бу төрүт ураты сайдыы эйгэтин тэрийэр, салайар үлэлээх. Оскуола бэйэтин туһааннаах аналын сөпкө толорор дуу, суох дуу диэн санаанан кини эйгэтин ис хоһоонун, ол тутулун, ньыматын анааран көрүү буолбута. Түмүгэ саҥа ис хоһоону көрдүүргэ күһэйбитэ. Ол иһин саҥа ис хоһоонноох барыл оҥоһуллубута.

Оскуола сүһүөхтэринэн көрдөххө, «Өй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтигэр бу курдук «ситии-хотуу» хаамыыта «тиһиллибитэ»:

I сүһүөх. Оҕо тус бэйэтин киһи/омук быһыытынан тус өйдөөх-санаалаах сыаннас быһыытынан  ылыныыта:

- эйгэ иһигэр бэйэтэ тус санаалаах-көрүүлээх буолуутун өйдөөһүнэ;

- «тугу-кими» - барытын өйдөөн-төйдөөн ылыныыта;

- үөрэнээччи буоларын «тутан» бэйэҕэ ылыныыта;

- тус бэйэтин дьарыгын тэрийэргэ маҥнайгы үөрүйэхтэри бэйэтигэр сыһыары тутуута.

II сүһүөх. Оҕо тус бэйэтин олохтон үөрэнэр үөрэнээччи быһыытынан эйгэҕэ сыһыан үөрүйэҕин, о.э. майгы-сигили сатабылыгар үөрэниэхтээҕин билиниитэ уонна сайыннарыыта:

- эйгэҕэ тус бэйэни билинии уонна эйгэҕэ бэйэни «киллэрии» тыынын тутан ылыыта;

- эйгэҕэ тус бэйэтин интэриэһин уонна кыаҕын билинэр кута уһуктуута;

- сыһыан эйгэтигэр бэйэтин ис чиҥин, дьоһунун тургутан көрүүтүн үөскээһинэ уонна тыллыыта;

- олох сыаннастарын бэйэҕэ бэрийэн көрөн ылыныыта.

III сүһүөх. Оҕо тус бэйэтин олохтон үөрэнэр үөрэнээччи быһыытынан ылыныыта уонна дьоһуннук сайдыы кирбиитигэр киириитэ:

- эйгэ иһигэр тус бэйэ талан ылар көҥүллээх уонна быһаарыылаах буолуутун бэйэҕэ иҥэрии;

- киһи «көҥүл кынаттаах» буолуутун тутан ылыы;

- тус бэйэни бэйэ дьайтан, кутталтан босхолооһунун өйдөөн-төйдөөн ылыныы;

- олоххо тус бэйэ соруга «ситиһии» буоларын өйдөөһүн уонна онно дьулуһууру ситиһии;

- тус бэйэни салайар олох сүнньүн, кини салайар тыынын тобулан өйдөөһүн уонна тутуһуу.

 Бу үөһэ этиллибит оҕо киһи быһыытынан ситиитин-хотуутун хаамыытыгар сөп түбэһэр сайдыы эйгэтэ тэриллибитэ.

Ол сүрүннүүр өйдүөтэ: оҕону оҕоҕо төнүннэрии, омугу омукка төнүннэрии;

Тосхоло: Оҕо өйүн-санаатын тус бэйэтэ сайыннаран, Таптал, Махтал, Эрэл санаа кынаттаах көҥүл саха киһитэ буола үүнүүтэ.

Сүрүн баһылыыр балаһыанньа:

1. Оҕо тус бэйэтин көөрөлөппөккө улаатарын хааччыйар омук майгыннаах эйгэни тэрийии;

1.  Оҕо бэйэтин уратытын өйдүүрүн тэрийии;
2. Оҕо бэйэтин уонна бэйэтин дьарыгын сөпкө тэрийэр, сыаналыыр ис кыаҕын уһугуннарыы;

Оҕо сайдыытын хааччыйар балаһыанньа:

 1)  Оҕо бэйэтэ тус толкуйдаах, дьиҥ өйдөөх буолуута «көҥүллэнэр».

2. Оҕо үөрэнэр тиһигин талан ылыыта.

Оҕону кутталтан босхолуур балаһыанньа:

1. Оҕо бэйэтин тэтиминэн үөрэниитэ.
2. Оҕо ханнык баҕарар түгэҥҥэ бэйэтин билинэн салайыныыта.

3. Оҕо атын оҕолор уратыларын уонна дьарыктарын сөпкө сыаналаныыта.

Учуутал өттүттэн сорук: Оҕону «киһи/омук быһыытынан» ылыныы: сааһынан, тус уратытынан.

Учуутал «үлэтэ»: учуутал – кыттааччы, көмөлөһөөччү.

        Бу курдук анаарыы түмүгэр өйбүт-санаабыт уларыйан, биһиги тутан ылбыт өйдүөбүт: оҕо биһигиттэн, улахан дьонтон көрдүүр, баҕарар ирдэбилэ – Мин тус бэйэм чопчута кэһиллибэккэ чөл буолуута  уонна Үрдүк аналлаах олох Улуу ситимин олохтуура.

        Биһиги саныахпытыгар, мантан ордук Үрдүк Сорук суох. Ол иһин оҕо кута-сүрэ уйаланан-дуоһуйан, астынан, киһи хара-хара буолар кэскилин түһэрсэр санааттан оҕо сайдар сокуонун тутуһан бу курдук өйдөөх-санаалаах эйгэни тэрийэргэ быһаарыммыппыт  (Көр: В.Е.Степанова «Бэйэни сайыннарыы»: учууталга аналлаах пособие,- Дьокуускай: Бичик, 1999 - 96 с.С.36.)  Эйгэ сүрүн уратыта – оскуола үс сүһүөҕүн «үлэтин» тутуһуу. Ити туһунан, уйулҕа үөрэҕиттэн, сайыннарыылаах үөрэх өйдүөтүттэн уруккуттан бары билэбит гынан баран – ол оскуола аанын аһан киирэ илигэ эмиэ биллэр.

«Оҕо саас» сайдыытын ис хоһооно

Аны тутан ылбыт өйбүт-санаабыт олоххо киирэр суолун-ииһин анаарыы буолбута. Ол түмүгэр бу курдук өйдөбүллэри тутан ылбыппыт: «Түһүү», «Айан», «Биэтэк» - ол эбэтэр киһи/омук олоҕун айанын  кэрэ-бэлиэ түгэнин сэһэнинэн оҕо/үөрэнээччи сайдыы суолунан айаннаан, бэйэтин «Мин тус бэйэм» өйдөбүлүн тутан, «Мин киһибин», «Мин сахабын» диэн олох инники кирбиитигэр айанын тутула.

Өйдөбүл термин автора - бэйэбитин кытта бииргэ үлэлии сылдьар иитим үлэ салайааччыта Аржакова А.И.

«Айан тутула»

Түмүктээн эттэххэ, бу айан ис хоһооно, тутула эбэтэр ньымата оҕо кыайыыттан кыайыыга, ситиһииттэн ситиһиигэ дабайан иһэрин үлэлээбит уопуппут бигэргэппитэ (2006-2014 үө.дь.).

Хос быһаарыы: маҥнайгы сүһүөх үөрэнээччилэрэ үөһэ этиллибит ис хоһоонунан, бу «Айан» тутулунан араас хабааннаах дьарыктарга куттала суох көҥүл тыыны эҕирийэн ылаллар.

Сайдыы суолунан айаннаан, оҕобут оскуоланы бүтэрэригэр бу курдук мөссүөннэнэр:

Оскуоланы бүтэрээччи мөссүөнэ – мэтириэтэ:

• оҕо үс кута (ийэ кут, салгын кут, буор кут) бөҕөх туруктаах: Таптал тыыннаах, Тапталынан дьайар оҕо;
• олохтон үөрэнэр “ҮӨРЭНЭЭЧЧИ ИДЭТИН” баһылаабыт олох ситиһиилээх үөрэнээччитэ: олох ханнык баҕарар түгэниттэн бэйэтигэр хорумньута суох бэйэтин «өрө тардан” таһаарар кыахтаах-сатабыллаах, кэм уларыйыытынан бэйэтин уларыта тутан ситиһииттэн-ситиһиигэ дабайан иһэр сатабыллаах-кыахтаах;
• бэйэтэ тус көрүүлээх, тус күрүөлээх-хаһаалаах ханнык да эйгэҕэ бэйэтин “Мин - тус бэйэм” чопчутун суурайтарбат, олоххо Таптал, Махтал, Эрэл сыһыаннаах;
• тус бэйэтин дьарыгын сөпкө тэрийэр, ону таһынан бэйэтин ил тыынынан үөскээбит олох түгэнин уларыта тутар сатабыллаах;
• тус бэйэтин куолаһын таһаарар уонна “Айыы киһитэ” буолан атын “Мин” ис куолаһын таһаарарыгар кыах биэрэн “Киһи/омук” үрдүк аатын аатырдар таһымнаах.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн тус бэйэтин Күрүөтүн сөпкө “туттар” буолан “Киһи/омук”, “Чөл доруобуйа”, “Киһи /омук олоҕун айана” сэһэни бэйэтин этигэр-хааныгар иҥэрэн норуокка уос номоҕор этиллэр “саха буолан сандааран, киһи буолан килбэйэр” өйүн-санаатын бигэтик тута сылдьыаҕар эрэллээхпит.

Өрөспүүбүлүкэ эрэ иһинэн буолбакка «Саха сирэ-Арассыыйа - бүтүн Аан дойду» киэҥ эйгэтигэр тахсан, тус бэйэтин “туһаҕа” таһаарар ыччат үүнэн-сайдан тахсарыгар бары өйбүтүн-санаабытын холбоотохпутуна эрэ түмүктээх буолуо диэн сабаҕалыыбыт.

Уһуйаан – уһуйуллуу

Билигин биһиги бары «ыалдьар ыарыыбыт» – оҕобут, ыччаппыт.Бу проблема саха сэһэнин (философиятын) сүрүн боппуруоһун хабар: «Киһи, дьылҕа, күрүѳ, кэскил», – түмэн эттэххэ, киһи уонна кини дьылҕата. Оттон билиҥҥи кэм оскуолатыгар киһи туһунан, кини дьылҕатын бэйэтэ оҥосторун туһунан үѳрэтэр предметтэри кытта ѳй-санаа олохсуйа илигэ биллэр. Онуоха П.П.Блонскай бу курдук эппитин санаан ылыаҕыҥ: «Задачи школы – научить жить – это значит познавать действительность и преобразовывать ее методы познания и труда – основное содержание школьного образования». Олоҕу олорорго үѳрэнии икки туһаайыытыттан биирэ – билиини ылыыны баһылааһын – биһиги оскуолабыт сүрүн үлэтэ буолара мѳккүѳрэ суох чахчы, оттон киһи киһи буола улаатыыта ѳссѳ да туһаайыылаах үлэ буола илик курдук.

П.П.Блонскай үлэтэ 1917 с. бэчээттэнэн тахсыбыта, кини оччотооҕу оскуоланы хайдах уларытар туһунан ыйбыта. Оттон билигин, 2018 сыл, биһиги оскуолабыт билигин даҕаны ѳссѳ да «оҕото суох» оскуоланан ааттанар. Ол аата киһини киһи оҥорор сыһыан оскуолаҕа ѳссѳ да үѳскүү илик диирбитигэр тиийэбит, ол иһин оскуоланы хайдах эмит «оҕолообут» киһи диэн санаа үүйэ-хаайа тутар.

Бэйэҕэ эргиллэн, ѳйдѳѳн-тѳйдѳѳн кѳрдѳххѳ, бу кытаанах ырыынак кэмигэр, киһи «сыаната» түһэ турар кэмигэр, биһиги ыччаппыт-оҕобут, бэйэбит омукпут сарсыҥҥыта, олоҕун суолун сѳпкѳ солоноругар «Оскуола ѳттүттэн кѳмѳ тугуй?», – диэн ыйытыыга эппиэт кѳрдѳнѳбүт. Ити ыйытыыга биһиги сыһыаммыт – биһиги хоруйбут, хардабыт. Философскай наука доктора Михайлов В.Д. «Эдьиий Дуора сүмэлээх сүбэлэрэ» диэн кинигэҕэ киирии тылыгар суруйбут: «Былыргы сахалар «Киһи» диэн ѳйдѳбүлү иитии-үѳрэтии» тѳрдүн быһыытынан сыаналыыллара. Кинилэр оҕону маҥнай «киһи-хара» буол, онтон «дьон киһитэ» буол, тиһэҕэр, «киһилии киһи» буол диэн такайаллара…» Ол аата, оскуола үлэтэ эрэ буолбакка, хас биирдии  киһи, хас биирдии сир олохтооҕо – бүттүүн бары олоххо дьулуурбут ити курдук дириҥник этиллибит,

Киһи – Айыы Киһитэ, сир олохтооҕо, сиргэ кэлэн, тус бэйэтин ис кыаҕын туһаҕа таһааран, Орто Дойдуга кэлбит аналын толорор. Киһи ити аналын (миссиятын) «олоххо киллэрэригэр» үөрэх эйгэтэ киниэхэ көмөлөһөр соруктаах буолуохтаах дии саныыбыт, Ол соругун ис хоһооно -оҕо (киһи) тус уратытын буларыгар көмөлөһүү. Ити биирэ. Иккиһинэн, оҕо (киһи) бэйэтин айар-тутар кыаҕын муҥура суоҕун өйдөөн туран, онуоха сөптөөх үөрэх «киһитийбит» эйгэтин тэрийии. Үсүһүнэн, оҕо (киһи) төрөөбүт төрүт эйгэтигэр Сир олохтооҕо буоларын быһыытынан, киһилии сыһыаны тус бэйэтэ олохтуур уонна олорор сирэ чэлгийэ сайдарын хааччыйар киһи /омук ис хоһоонноох үөрэх тэриллиитин кыайа тутуохтаахпыт диэн санааны тутан ыллыбыт. Ити курдук биһиги оскуола сүрүн «анал» үлэтин –  сэһэнин торумнаатыбыт. Тоҕо диэтэххэ, киһиттэн ордук үрдүк сыаннас суох. Хас биирдии оскуолаҕа үөрэнэр оҕо харах харатын курдук харыстаныаллыахтаах, ол эбэтэр, кини Сир олохтооҕо буоларын быһыытынан, үрдүк аналлаах (миссиялаах) бу Орто Дойдуга кэлбит: тус бэйэтигэр туһаайыылаах, тус төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар туһаайыылаах. Эппит санааны түмүктээтэххэ:

1. Киһи – Айыы Киһитэ, бэйэтин айар - тутар кыахтаах.
2. Киһи сайдыыта муҥура суох.
3. Киһи төрүөҕүттэн ситиэр диэри, олоххо бэлэмнэнэр буолбатах: кини бэйэтин сааһынан олоҕун хас биирдии түһүмэҕин бу билигин, бу манна олорор.
4. Киһи – Сир олохтооҕо, онон Аан Дойду курдук күүстээх, кыаҕа муҥура суох.
5. Киһи бу Орто Дойдуга бэйэтин ис кыаҕын бэйэтин туһугар туһаҕа таһаарарга уонна олоҕор Ийэ сирин чэлгитэ сайыннарарга анал аналлаах кэлбит.
6. Киһи – үөрэх тосхоло, үөрэх ис хоһооно, үөрэх ньымата, үөрэх түмүгэ быыстала суох тохтообокко бара турар туруга, ол эбэтэр, киһи киһи буолан кэлбит аналын толороругар үѳрэх – көмөлөһөр эйгэ.

Үөһээ этиллибит бу алта балаһыанньа ис хоһоонугар эппиэттиир үөрэх эйгэтин тэрийии ирдэнэр: оҕо/омук тыыннаах. Оннук ис хоһоонунан буолуон сөп, сабаҕалаан көрдөххө, «Өй-санаа» уонна «Дьарык» ис хоһоонноох үөрэх. Инники этэн турардаахпыт, бу оҕо бэйэтин «Мин – тус бэйэм» диэн өйдөбүлүн тутар, харыстыыр, сайыннарар үөрэх – оҕо тус бэйэтин айар - тутар кыаҕын үрдэтэр, күрүөлэнэр биһик уйата. Тоҕо диэтэххэ, оҕо күн аайы куттала суох «Өй - санаа» уонна «Дьарык» эйгэтигэр бэйэтин тус олоҕун олорор. «Дьарык» хас биирдии түгэнэ – кини тус бэйэтин олоҕо, тус бэйэтин олоҕун олорор, хаһан эрэ олоруохтаах олоҕор бэлэмнэнэр буолбатах.

Аны бу үөрэх ис хоһоонугар эппиэтиир тэрээһин баар буолуохтаах, ол эбэтэр оҕону бэйэтин кытта бэйэтэ дьарыкка киирэрин хааччыйар тэрээһин көрүҥэ. Оннук көрүҥүнэн буолуон сөп, биһиги саныахпытыгар – Уһуйаан.

Итиччэ уһун киирии тылы этэн тураммыт, билигин уһуйуу - уһуйаан туһунан санаабытын билиһиннэрэбит.

«Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар»: «Уһуйаан диэн кими эрэ, туох эмэ үлэ эбэтэр өй - санаа мындырын барытын сатыыр, баһылыыр гына иитэн-үөрэтэн таһаарар. Холобур, Уйбаанчык Кууһуманы улам-улам кылаассабай охсуһуу өйүгэр-санаатыгар, үлэһит киһи дьиҥнээх дьолун булуутугар уһуйа сатыыр» (215-216 с.)  диэн суруллубут. Ол аата өй-санаа мындырын сатыырга иитэн-уһуйан таһаарыахха сөп буолла. Аны «мындыр» диэн тылы көрдөххө, бу курдук быһаарыы баар: «Туох баҕарар уустук, бириинчик өттүн ордук таба көрөр, таба өйдүүр. Мындыр өй. Мындыр киһи.» (119 с. эмиэ ити тылдьыкка). Мындыр буолуу хаачыстыбатын туһунан бу курдук этиллибит – «өтө көрөр», «уус өйдөөх».

Тылдьыт быһаарыытыгар олоҕуран эттэххэ, уһуйуу-уһуйаан үөрэх эйгэтинэн сахалыы өйдөбүлүнэн: олохтон үөрэнэр үөрэнээччи идэтин баһылыырга уһуйуу, уһуйуллуу, ол эбэтэр олох олорор умсулҕаныгар уһуйуллуу. Ити курдук быһаардахпытына, ол аата уһуйуллуу эйгэтин тэрийии ирдэнэр. Уһуйуллуу үөскүүр төрүөтэ – биир – киһи оҕо/омук тыыннаах үөрэх оскуола аанын астаҕына эрэ баар буолуон сөп. Үөһэ этиллибит санааҕа өссө төхтөрүйэн төннөн быһаардахха, «оҕо/омук тыыннаах» үөрэххэ оҕо – үөрэх тосхоло, оҕо – үөрэх соруга, оҕо – үөрэх ис хоһооно, оҕо – үөрэх тэриллэр ньымата, оҕо – үөрэх тохтообокко тиһиллэн баран иһэр туруга (процесс), оҕо – үөрэх түмүгэ. Бу этиллибит барыта биир кэлим буолан, «Өй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтин үөскэтэр. Оҕо, куолаан (кылаас) өйүн - санаатын эйгэтигэр оттомнонон, тус бэйэтин тутан ылбыт «сиикэй» санаатын атын оҕолор санааларын кытта «буһаран», ситимнээн - харсыһыннаран, ситэрэн, тобулан толкуйдаан, бэйэтин көрүүтүн чочуйан сайыннарар. Ити курдук оҕо күннэтэ өй-санаа эйгэтигэр уһаарыллан, дьарыктан-дьарыкка, үөрэнэрин былаһын тухары умсаахтаан - дабайан, тус бэйэтин айар-тутар аналын толорор. Уһуйуллуу тыынынан оҕо күннэтэ «тыынар» эрэ буоллаҕына, уһуйаан уһуйаан буолар. Уһуйаан ол тыына 3 таһымнаах:

1 таһым: «Ийэ өй - санаа ситимигэр уһаарыллыы, уһуйуллуу».

2 таһым: «Өй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэтигэр уһаарыллыы, уһуйуллуу».

3 таһым: «Тус бэйэни айар - тутар умсулҕаныгар уһаарыы, уһуйуллуу».

Бу курдук түмүккэ дьарыктары 10-тан тахса сыл кэтээн көрөн баран кэллибит.         Уһуйуу – үөрэтии буолбатах. Үөрэтиллээччини кытта үлэлээбэккин. Өссө ыга тардан эттэххэ, олох хас биирдии түгэниттэн (үөрэх хас биирдии дьарыга ол эбэтэр уруок буолбатах) оҕо бэйэтин айар - тутар умсулҕаныгар уһаарар. Оччотугар уһуйаан сүрүн уратыта, ол эбэтэр «үлэтэ» – умсулҕаны үөскэтии, оттон умсулҕан – сырдыкка-сайдыыга дьулуһуу. Бу курдук «турукка» оҕо киириэн сөп, өскөтүн тугу барытын өйдөөн - төйдөөн оттомноон ырытар-ыраҥалыыр эрэ буоллаҕына, өссө күүһүрдэн толорон биэрдэххэ, мындыр уус өйдөөх буоларга дэгиттэр дьоҕурдары сайыннарар уһуйуллууну ааһар эрэ түгэнигэр. Оттон уус өйдөөх буолуу, биһиги өйдөбүлбүтүгэр, - тугу эрэ оҥорор, толкуйдуур эбэтэр ханнык эрэ түгэни быһаарар буоллаххына, «көрөөт - истээт» да, тута сөрөөн, кини төрүтүн (ис төрдүн) өтө көрөн, киниэхэ чопчу сөп түбэһэр биир соҕотох ньыматын тутан ылыы. Ити  туох барыта оҥоһуллар төрдүн курдаттыы өтө көрөр уһулуччу сатабыл – анааран-ырытан өтө көрөр уус өй. Тугу барытын төрдүттэн төргүүлээх көрөргө – өй үлэтин сатабылыгар – оҕо саас сайдар түһүмэхтэринэн «Уһуйааны» тэрийэн, өй үлэтин умсулҕаныгар «абылаан» эрэ уһуйуохха сөп.

«Уһуйаан», биһиги саныахпытыгар, икки өрүттээх: харахха көстөр тас өттө – «Уһуйаан» тутула уонна харахха быраҕыллыбат ис өттө – оҕо тус бэйэтин кытта үлэлээн күрүөтүн тутуута.

«Уһуйаан»  тутула –

«Уһуйаан» харахха көстөр тас өттө

«Уһуйаан» ис өттө (харахха быраҕыллыбат өттө).

«Уһуйаан» дириҥ өйдөбүлэ – тус бэйэ күрүөтүн тутуу (бэйэ Ис Дьиҥин, Ис Чиҥин тута сылдьыы).

Уһуйуллааччы, тус бэйэҕэ эргиллэн, (бэйэ күрүөтүн тутуу өттүттэн көрдөххө, оҕо) бэйэтин айар-тутар көстүүтэ – тус бэйэ кутун - сүрүн бөҕөргөтүү курдук сыаналыахха сөп, ол эбэтэр, бэйэтин айар - тутар эйгэтин оҥостунарын курдук көрүөххэ сөп.

        Уһуйаан тэриллиитин, хас биирдии түһүмэх үлэтин, кэтээн көрүү бырагыраамата биһиги оскуолабытыгар бу курдук тэриллэн ыытыллар:

Уһуйааны сыаналыырга уһуйааны тас ѳттүттэн уонна ис ѳттүттэн кѳрѳн, ѳй-санаа эйгэтин – бэйэҕэ эргиллиини – тэрийиэххэ сѳп.

Тус бэйэни айарга-тутарга умсулҕаны үѳскэтэргэ «Уһуйаан» киэбинэн тус бэйэни күрүѳлэнэр оскуоланы тэрийиэххэ сөп

Олоххо хас биирдии оҕо (киһи), чинчийээччилэр этэллэринэн, үс кѳрүҥ олохтоох. Олох маҥнайгы кѳрүҥэ – дьон хараҕын далыгар кѳстѳр олох тас кѳстүүтэ – бэйэ талан ылбыт идэтинэн дьарыга. Биһиги оҕобут талан ылбыт дьарыга – олохтон үѳрэнэр үѳрэнээччи. Кини, олох тас кѳстүүтэ буолан, дьон сыанабылын ылар. Олорор олохпут иккис кѳрүҥэ – дьиэ-уот тэринэн, ыал буолан, буруо таһааран, кэнчээри ыччаты кэҥэтэн, кэскили түһэрии. Оскуола оҕотун олоҕун ити ѳттүттэн кѳрдѳххѳ, кини улаатан хайдах ийэ-аҕа буолар укулаата дьиэ кэргэн эйгэтигэр «түһэр» - ол сорох ѳттѳ оскуолаҕа кылаас олоҕор «быгыалаан» кѳстѳр. Оттон олохпут киһи хараҕар кѳстүбэт ѳттѳ, олох үһүс кѳрүҥэ – киһи дьиҥ ис хоһооно – киһи ѳйө-санаата, илэ-илбиһэ, атыннык эттэххэ, айар-тутар эбэтэр алдьатар-көөрөтөр күүһэ. Оҕо бу олоҕо кини үѳскүѳҕүттэн ыла харахха кѳстүбэт күүһүнэн айыллан-тиһиллэн иһэр. Бу ѳттүттэн кѳрдѳххѳ, «Күрүѳлэнии» оскуола үлэтин-хамнаһын хайдах тэрийиэн сѳбүй? Оҕо оскуолаҕа үѳрэнэрин тухары «Сыһыан» улахан оскуолатын барар. Ол ону хайдах торумнаан тэрийиэххэ сѳбүй? Тэриллэр киэбэ, эппиппит курдук, - «Уһуйаан»; ис хоһооно – Айыы Киһитэ буолан бэйэни айар-тутар дьарыга – бэйэ кыаҕын туһаҕа таһаарыы; эйгэтэ – «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» тэриллиитэ; ньымата – бэйэҕэ эргиллии.

«Күрүѳлэнии» оскуола

(Барыл)

Оскуола  үс сүһүѳҕэр барытыгар, I кылаастан ХI кылааска диэри, оҕо/омук ис хоһоонноох үѳрэх сэһэнэ Уһуйаан киэбинэн (форматынан) тэриллэр. Ѳссѳ тѳхтѳрүйэн чопчулаатахха, Уһуйааҥҥа тус бэйэни күрүѳлэнии бу курдук буолар дии саныыбыт:

– тус бэйэни дьарыкка «ѳрѳ тардан» таһаарыы, ол эбэтэр, тус бэйэни соруйуу-салайыы, ѳйдѳѳн уонна сыаналаан;

– тус бэйэ саҥа кѳрүүтүн тутан ылыыта, ѳйдѳѳн уонна сыаналаан;

– тус бэйэ «туппут» саҥа кѳрүүтүннэн бэйэни кытта дьарыкка киирии, ѳйдѳѳн уонна сыаналаан;

– тус бэйэ тутан ылбыт кѳрүүтүнэн бэйэҕэ эргиллии, ѳйдѳѳн уонна сыаналаан;

– тус бэйэ тутан ылбыт ѳйүн - санаатын бэйэҕэ иҥэрии эбэтэр тус бэйэни күрүѳлэнии,  ѳйдѳѳн уонна сыаналаан.

Биһиги оҕолорбут «кимтэн да күлүмнэс күүстээх, кимтэн да ѳркѳн ѳйдѳѳх» буолалларын туһугар, ол аата атын «сыһыаннаах» оскуоланы  билиҥҥи кэм биһигиттэн эрэйэр. Сыһыан үѳрэҕин «тутар» кэм кэллэ дии саныыбыт. Ол туһунан кэлин тахсыбыт кинигэлэр («Киһи – санаа кулута» - Добун, «Киһитийии» - М.Баппаҕай ) биһиги саныахпытыгар, ити биһиги олохпут киһи хараҕар кѳстүбэт «үһүс кѳрүҥүн» туһунан этэллэр - кэпсииллэр. «Киһитийии» кыһалҕатын кэмэ кэлэн иһэр диэн хаһыаттарга, сонуннарга, бэчээттэнэн тахсыбыт кинигэлэргэ, аатыттан саҕалаан, элбэхтик этиллэр-суруллар буолла.

Урут үѳрэтии - иитии туһунан, билигин иитии-үѳрэтии туһунан этэр буоллахпытына, саҥа үүммүт Кэм биһигиттэн ирдиир тыын көрдөбүлэ – Айыы киһитигэр айыы (киһи/омук) тыыннаах «Ѳй-санаа» уонна «Дьарык» эйгэлээх олох оскуолатын тэрийии.

Оскуола иһинээҕи иитим үлэ  чиэппэрдэринэн тиһиллиитэ

I чиэппэргэ үлэ ис хоһооно:   Мин бэйэбин үөрэтэр үөрэнээччибин

II чиэппэргэ үлэ ис хоһооно: Өбүгэ бэлэҕинэн бэйэ ис кыаҕын уһугуннарыы

III чиэппэргэ үлэ ис хоһооно: “Бэйэни күрүөлэнии”

IV чиэппэргэ үлэ ис хоһооно: “Бэйэҕэ Махтал, Таптал, Эрэл санаатын саҕыы” эбэтэр

“Бэйэҕэ үөрүү кыымын иңэрии”

Таблицаттан кѳстѳрүн курдук, 1 кылаастан 11 кылааска диэри ѳй-санаа ситимэ сылтан сыл аайы уҕарыйбакка дириҥээн сайдан баран иһэр. Оҕо сылтан сыл аайы оскуола сүһүѳхтэринэн дириҥэтэн ѳйдѳѳн бэйэтин ис дьиҥин, ис көҥүлүн, ис чиҥин күрүѳлэнэр кыахтанар. Бу ѳй-санаа ѳйдѳбүлэ үѳрэтэр биир предмет иһигэр хаайыллыбат. Кини оҕо үѳрэнэр эйгэтин барытын салайар. Өссѳ чуолкайдаан эттэххэ, «Бэйэни Күрүѳлэнии» - Саха Үѳрэҕэ буолан оҕо киһи, омук быһыытынан ситиитин-хотуутун эйгэтэ буолан тахсар дии саныыбын.

Сахалыы эйгэни тэрийии ситим өйдөбүллэрэ

1. Киһи - айар өй-санаа, тус бэйэтин дьылҕатын-төлкөтүн туһунан өйдөбүлү мэлдьи саҥардан-уларытан иһэр айыы тыына.
2. Үөрэх сэһэнэ – сүрүннүүр-тэрийэр өй-санаа.
3.  Саха үөрэҕэ. 1. Саха омук олоҕун олорор ньымата. 2. Сахалыы ийэ өй-санаа ситимэ. 3. Саха саха буолар айылҕата: сахалыы айылҕам тардар “мин -сахабын” дэнэр үөтүүлээх күүһэ.
4. Ийэ өй-санаа ситимэ. 1. Ийэ өйгө кистэммин саха омук олоҕун айана. 2. дьыл-ый эргиирин төрүт өйдөбүллэрин сэһэнэ.
5. Өй-санаа. 1. Ийэ өйгө кистэммин төрүт сахалыы өйдөбүллэр тиһиликтэрин иҥэринии. 2. Үөтүүлээх (духовнай) күүс. 3. Тус бэйэни айар-тутар кыах.
6. Дьарык – тус бэйэни үөрэтэр предмет оҥостон бэйэ өйүн-санаатын тутуу
7. Күрүөлэнии. 1. “Мин- тус бэйэм” өйүн-санаатын тутан ылыы уонна сайыннарыы. 2. “Мин- тус бэйэм” олоҕун олорор ньымата-айана.
8. Биһик уйа – төрүт омук тыыннаах эйгэ.
9. Ис дьиҥ – оҕо үөскүүр төрүтүн – таптал иэйиитин – тутан ылыы.
10. Ис көҥүл – таптал иэйиитинэн салайтарыы.
11. Ис чиҥ – ис дьиҥ, ис көҥүл ситим күүһэ.
12. Уһуйаан. 1. “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтин тэрийии ньымата/киэбэ. 2.”Мин-тус бэйэм” өйүн-санаатын тутан ылыы уонна күрүөлэнии ньымата. 3.Өбүгэ үөрэҕэ билиҥҥи сайдыылаах үйэ сыаннастарын кытта алтыһыыта (диалог духа современности и духа предков на основе “саха-мышление”).
13. Сахалыы үөрэнии – уһуйуллуу (уһуйуу) төрүт ситимҥэ уһаарыллыы.
14. Үөрэнээччи идэтэ – олох олоруу сүрүн дьарыга.
15. Ситиһиилээх үөрэнээччи – тус бэйэ өйүн-санаатын олох уларыйыытын кытта тэҥҥэ уларыта тутааччы.
16. Олохтон үөрэнэр үөрэнээччи – олох ханнык баҕарар түгэниттэн бэйэтин кыһалҕатынан бэйэтин өссө “өрө тардан” таһаарааччы.
17. Бэйэҕэ эргиллии – тус бэйэ өйүн-санаатын кытта дьарык.
18. Киһи тыыннаах, омук майгыннаах үөрэх – үөрэх сүрүн тыын өйдүөтэ, ис хоһооно – киһи/омук.

ТЫЛДЬЫТ

Оҕо сайдар эйгэтин тэрийии.

Бигэ туруктаах ыал.

Айыыһыт – киһи-сүөһү төрүөҕүн таҥараллара. Дьахтар төрүүрүгэр Айыыһыт кэлэн көмөлөһөр, оҕо күн сирин көрдөҕүнэ, алгыыр диэн өйдөбүл баара. Оҕолонор кэм улахан сиэрдээх-туомнаах буолара. Ол билигин үксэ умнуллан, олоҥхоттон, атын да источниктан булан сөргүтэн, Айыыһыт үөрэҕин тилиннэрэр тоҕоостоох.

Айдарыы – айылҕаттан бэриллибит ураты дьоҕур, талаан. Айдарыылаах буолуу уһулуччу дьоҕуру, талааны бэлиэтиир.

Айдарык – айдарыы, айдарыылаах тыллартан таһааран, айылҕаттан бэйэҕэ бэриллибит ураты дьоҕуру, талааны арыйыы, сайыннарыы суолталаах.

Иитии диэн – улаатыннарыы, өйүн-санаатын туттарыы, киһи оҥоруу; бэйэтин холобурунан, үлэтинэн-хамнаһынан атын киһиэхэ сабыдыаллаан, кимиэхэ эмэ оннук быһыыны-майгыны олоҕурдуу. Кимиэхэ эмэ тугу эмэ иҥэрии, ылыннарыы, олохсутуу.

Иитиэхтээ – аһат-сиэт, көр-харай (үксүгэр сөбүлээбэккэ, сүөһүгэ, дьиикэй кыылга холоон этэллэр); сүөһүнү, дьиэ көтөрүн аһатан-сиэтэн, көрөн-харайан улаатыннар.

Киэп-бодо – киһи тас көстүүтэ, майгыта-сигилитэ

Киһитийии – киһилии олохтонуу, киһи сиэринэн буолуу, сиэрдээх олохтонуу.

Киэли – туох эмэ ис киэбэ, киэҥэ. Оҕо киэлитин кэҥэтии сааһынан көрөн, кэҥээн иһэр. Онуоха өйө-санаата, ылынар дьоҕура, уйулҕата, үөрүйэҕэ – барыта аахсыллар (учуоттанар).

Күрүөлэнии – төп киириитин  кытары сиэбээстээх. Төп – өйү, сөп быһыыны бэлиэтээһин. Күрүөлэнии, күрүө туттуу – бэйэ тула үтүө эйгэни үөскэтии. Үтүө күрүөлээх киһи төптөөх.

Олоҥхо педагогиката – саха героическай эпоһа олоҥхо олоҕу түстүүр,  уруйдуур идиэйэтин, сиэрдээх майгыны олохсутар олоххо көрүүлэрин билиҥҥи киэпкэ, ньымаҕа киллэрэн, кэнчээри ыччакка тиэрдэр, олордор иитии систиэмэтэ. Олоҥхо педагогиката – норуот педагогикатыгар, үөрэх аныгы технологияларыгар  олоҕурбут, төрүт тутулу олохтуур, киһилии киһини иитэр үлэни-хамнаһы биир ситимҥэ киллэрэр утумнаах үлэ.

Сайдыы эйгэтэ – оҕо сааһынан улаатар, сайдар эйгэтэ: ыал, дьиэ кэргэн, аймах-уруу, дьыссаат, тулалыыр эйгэ, айылҕа.

Сайдыы эйгэтин тэрийии – оҕо сылдьар, олорор, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн сааһыгар эппиэттээн, сөпкө сайдарын хааччыйыы.

Сайыннарыы эйгэтэ – оҕо сайдарыгар аналлаах  миэстэ, үлэ-хамнас: дьиэ-уот, хос, тэлгэһэ, ходуһа, оҕуруот сирэ; туттар мал-сал, оонньуур, таҥас-сап, ырыа-тойук.

Сайыннарыы эйгэтин тэрийии – оҕо тас көстүүтэ тупсаҕай, ыраас буоларыгар, майгыта-сигилитэ дьоһун, киһилии улаатарыгар, өйө-санаата ыраас, тобуллаҕас буоларыгар анаммыт үлэ-хамнас, тус сыаллаах тэрээһин.

Саҥ – төрүт майгы. Саҥ тардыыта – төрүт майгыны ыҥыран аҕалыы. Саҥ тардыы туомнара: 1 саас. Түс олордуу. 3 саас. Кэп олордуу. Оҕону батыһыннарыы. 5 саас. Тыл киириитэ. 7 саас. Майгы киириитэ. 9 саас. Болҕомто киириитэ. 12 саас. Сайдам киириитэ. 14 саас. Төп киириитэ. 17 саас. Эдэр сааска киирии. 21 саас. Өрөс-чөрөс сааска киллэрии.

Отуор –олох сөптөөх миэстэтэ, айылҕалыын алтыһан сөпкө дьаһанан олоруу, ортотунан тутуһан сылдьыы, олох олоруу.

Сиэр – дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ.

Сэдип – туох эмэ баарын, туох эрэ буолбутун сибикилиир эрээри чопчу быһаарбакка эрэ, толкуйдаабыкка ырыппыкка олоҕуран, сэрэйэр, таайар, сөпкө сабаҕалыыр дьоҕуру бэлиэтиир тыл. СЭДИП – аббревиатура, олоҥхо педагогикатын технологиятын быһыытынан маннык сүрүн өйдөбүллэри тута сылдьар: С – самобытность, Э – этичность (этика), Д – деятельность, И – интеграция, П – подход. Онон СЭДИП толору этиллиитэ маннык буолар: “Самобытный этический деятельностный интегративный подход к духовно-нравстенному развитию и воспитанию личности гражданина”.

СЭДИП – олоҥхо педагогикатын технологията уонна этнокультурнай үөрэхтээһин технологията буолар кыахтаах. Ол курдук, иитэр уонна ииттинэр эйгэни тэрийии, ньымалары олохсутуу, төрөөбүт төрүт тылы иҥэринии өйдөбүллэри тута сылдьар.  

Туом – дьайыы көрүҥэ. Эппити, көрдөспүтү туомтаан кэбиһиллэр.

Тэтим – хайааһын төһө түргэнник буолара. Айылҕа, олох, күн-дьыл тэтимин сэргэ киһи тэтимэ эмиэ баар. Оҕо тэтим суолтатын, арааһын билэ, араара үөрэнэрэ, кини күннээҕи олоҕун тэтимин таба тутарыгар, былаанныырыгар суолтата улахан. Ол  туруоруммут сыалын-соругун ситиһэригэр  сүрүн күүс буоларыгар үөрэтиллэр.

Уһуйуу – кими эмэ туох эмэ үлэ эбэтэр өй-санаа мындырын барытын сатыыр, баһылыыр гына иитэн-үөрэтэн таһаарыы; тугу эмэ сатыырга, туох эмэ үөрүйэххэ үөрэтии.

Уһуйаан – ким эмэ дьоҕурун сайыннарар сыаллаах-соруктаах, киһини өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн иитэр-үөрэтэр, уһуйар дьарык; онно дьарыктанар сир.

Үгэс – былыр-былыргыттан, бэрт өртөн олохсуйан, үөрүйэх буолан хаалбыт быһыы-майгы; үөрэммит, үөрүйэх буолбут сиэр, идэ, кэмэлдьи.

Ытык өйдөбүл – омук үйэттэн үйэҕэ харыстаан, уларыппакка илдьэ иһэр тулхадыйбат сүрүн өйдөбүлэ, атыннык эттэххэ сыаннас.

ЛИТЕРАТУРА

Давыдов

Занков

1. Выготскай Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика-Пресс, 1996.
2. "Айыы кыһата" айан суолугар: көрдөөһүннэр, көрүүлэр [хом.оҥорд. Сухаринова О.П., Винокурова А.Е.]. - Дьокуускай, 2016. - 224 с.
3. Айыы үөрэҕин төрүтэ / [консультант, ред Л.А.Афанасьев-Тэрис ; хом.оҥ.Ю.Г.Холмогорова; ред. И.Е.Лукина-Уйусхаана]. – Дьокуускай: Сахаада, 2017.– 144 с.
4. Аргунова Л. С. Семейное воспитание в контексте педагогики. - Якутск, 2011.-32 с.
5. Афанасьев В.Ф. Этнопедагогика нерусских народов Сибири и   Дальнего Востока.-Якутск, 1979.-177 с.
6. Афанасьев Л.А.–Тэрис. Айыы үөрэҕэ/ министерство культуры РС (Я). – Дьокуускай, 1993.– 183 с..
7. Афанасьев Л.А.–Тэрис. Олоҥхолорго киһи анала.–Дьокуускай,2000.–96 с..
8. Баишева М.И., Григорьева А.А. Этнопедагогические воззрения народа саха на материале олонхо. – Новосибирск: Наука,2008. – 168 с.
9. Волков Г.Н. Педагогика любви. Избранные этнопедагогические сочинения: в 2 т. - М: Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС, 2002.
10. Воспитание успешной личности = Тумусmymmap киһиниuumuu:из лопыта экспериментальной деятельности / МОУ "Чурапчинская улусная гимназия". - Якутск: Сайдам, 2010. - 80 с. - Сеть Президент.школ РС(Я).
11. Гагарина К.Е. Меценатство феномен нового духовного подъема.Отв. Ред. К.Д. Уткин. - Якутск: Бичик, 2000. - 128 с.
12. Жирков Е.П. как возродить национальную школу. Шаги Республики Саха (Якутия): статьи и материалы. - М.: Просвещение, 1992. - 239 с.
13. Жирков Е.П. Методология и технология обновления содержания образования в национальной школе. - Якутск, 1993. - 142 с.
14. Кондратьев П.П. Сатабыл. Учууталларга аналлаах кинигэ. -Дьокуускай: Үөрэх үлэһиттэрин идэтин үрдэтэр ин-т изд-та, 2004. - 88 с.
15. Концепция обновления и развития национальной школы Республики Саха (Якутия): замысел, достижения, возможности. - Якутск: М-во образования Респ. Саха (Якутия), 2001. - 227 с.
16. Ларионов В.Р. Саха — Айыы киһитэ. - Дь.: Кудук, 1998. - 217 с.
17. Лобок А.М. Алмазная земля педагогики олонхо.-Якутск,2007.-174 с.
18. Макаров Д.С. Народная мудрость: знания и представления. – Якутск: Кн. изд-во, 1983.-120 с.
19. Максимов И.Е. Олох экодухуобунай дьүүктэтэ. - Дьокуускай: Бичик, 2013.- 144 с.
20. Наслежно-улусное социальное воспитание. Отв.ред. Д.А. Данилов, А.Г. Корнилова. - М.: Ассоц.соц.педаг. и соц.работн. РФ, 1997. - 127 с.
21. Национальная школа: концепция и технология развития: Докл.и материалы междунар.конф. Якутск, 16-21 марта 1993 г. / М-во образования РС (Я). Под ред. Е.П. Жиркова. - М.: Просвещение, 1993. - 319 с.
22. Ноговицына М.Н. Ахсаан, толкуй - өбүгэ үгэһэ: Учууталга көмө пособие. - Дьоккуускай: Сайдам, 2005. - 32 с.
23. Оҕону төрүт култуураны тилиннэриинэн уонна салгыы сайыннарыынан уһуйан иитии-сайыннарыы ЭРКЭЭЙИТЭ. 2-с тахсыыта. -Дьокуускай, 1994. - 80 с.
24. Оконешникова А.П. Этнопсихологические особенности народов в воспитании детей / А.П. Оконешникова. - Пермь, 1996. - 149 с.
25. Педагогика олонхо: [монография] / М-во образования Респ.Саха (Якутия); ФГБНУ «Научно-исследовательский институт»; Е.П.Чехордуна, Н.И.Филиппова, Д.Г.Ефимова. – Якутск, 2016. – 144с. – [(Олонхо педагогиката)]
26. Понятийно-терминологический русско-якутский словарь по психологии- Уйулҕа үөрэҕин тустаах нууччалыы-сахалыы тылдьыта / [науч.рук.А.П.Оконешникова]. – Якутск : Бичик, 2006. – 192 с.
27. Попов Б.Н. Ыал быһаарыылаах тылдьыта. Дьиэ кэргэн уонна оҕо-аймах дьыалаларыгар CP Презид. иһинэн ком. - Дьокуускай: Сахаполиграфиздат, 2001.- 104 с.
28. Попов Г. Г. - Боотой. Саха үгэстэрин ситимнэрэ. — Дьокуускай, 1993.
29. Попова Г.С Воспитание детей у народа саха: монография / Г.С.Попова. -Якутск: Бичик, 1998. - 80 с.
30. Попова Г.С. Киһитийии сэһэнэ / Г.С.Попова. - Дьокуускай: Бичик, 2006.-192 с.
31. Попова Г.С. Методы чтения олонхо: Учебно-методическое пособие = Олоҥхону ааҕар ньыма: үөрэнэр-методическай пособие. - Новосибирск: Наука, 2010.- 184 с.
32. Попова Г.С. Национальнай оскуола концепцията: культурологическай ырытыы. - Якутск: изд. ИПМНС СО РАН, 2003. - 39 с.
33. Попова Г.С.-Санаайа. Төрүт култуура = Национальная культура/ учебная программа для 1-2-й ступени обучения. Допущено МО РС(Я): учебное издание / МО РС(Я), ФГНУ «НИИ НШ». - Якутск: Дани Алмас, 2007. - 48 с.
34. Попова        Г.С.        Создание общеобразовательной лингвокультурологической школы свободного творческого роста «Айыы кыһата» // Сб.  науч.  статей  «Проблемы родного языка в условиях глобализации и интеграции современного общества»/АНPC (Я), ИГИ, Совет по яз. полит, при ПрезидентеPC (Я). - Якутск: ИГИ АНPC (Я), 2007. - С. 195-204.
35. Портнягин И.С. Этнопедагогика «Кут-сюр».– М: Академия, 1999.-184 с.
36. Пространство "Мышления" и "Деятельности" как условие формирования саморазвивающейся личности, [сост. Л.П. Шамаева, В.Е. Степанова]. - Якутск: Дани Алмас, 2013. - 96 с.
37. Степанова В.Е. "Сэргэлээх" оскуолата: бэйэни күрүөлэнии. -Дьокуускай: Бичик, 2017. - 176 с.
38. Степанова В.Е. Саха үөрэҕэ оскуолаҕа: "Айыы кыһата" оскуола саха үөрэҕин тэрийиигэ маҥнайгы хардыылара: көрдөөһүннэр, сабаҕалааһыннар, чинчийиилэр. - Дьокуускай: Бичик, 2012. - 160 с.
39. Уткин К.Д. Сахаларга киһи өйдөбүлэ. Науч.ред. Б.Н. Попов. -Дьокуускай: Бичик, 1997. - 317 с.
40. Филиппова Н.И. Олоҥхоҕо кэпсэтии сиэрэ.– Дьокуускай, 2006.-47 с.
41. ЦирульниковA.M.Педагогика кочевья. - Якутск: Офсет, 2009. - 312 с.
42. ЦирульниковA.M.Система образования в этнорегиональном и социокультурном измерениях. - СПб.: Агентство образовательного сотрудничества, 2007. - 288 с.
43. Чехордуна Е.П. Олоҥхо кэрэтинэн иитии. – Дьокуускай: Бичик, 2015. – 128 с.
44. Чехордуна Е.П. СЭДИП технология. Ытык Күөл: "Таатта" хаһыат редакцията, 2016. - 84 с.
45. Чехордуна Е.П. Ыал үтүө үгэһин удьуордааһын. – Дьокуускай: Офсет, 2006. – 216 с.
46. Чехордуна Е.П., Ефимова Д.Г. Морально-этический потенциал героического эпоса олонхо в дошкольных организациях Республики Саха (Якутия) //ж.Вестник  Северо-Восточного Федерального университета имени М.К.Аммосова, серия «Педагогика. Психология. Философия» № 1, 2018.  с. 14-21
47. Чехордуна Е.П., Филиппова Н.И., Ефимова Д.Г., Карпова Н.П. Олоҥхо педагогикатын төрүттэрэ. ФГНТ "CPHOY". - Дьокуускай: Дьокуускай: Компания "Дани Алмас", 2010. - 248 с.
48. Чехордуна, Е. П. Педагогическое и этнокультурное взаимодействие микросоциумов якутского телбэ (села) в воспитании и развитии детей / Е.П.Чехордуна: М-во образования РС(Я): НИИ НШ РС(Я). – Якутск: Бичик, 2002. – 88с.
49. Чиряев КС, Васильева Ф.А. Норуот педагогикатынан дьарыктанар хайысхалар. - Дьокуускай: ООО САПИ-Торг-книга, 1997. - 68 с.
50. Чиряев КС.Олох педагогиката. - Дьокуускай, 1998. - 496 с.
51. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. – М.: Педагогика, 1989.
52. Этнокультурное образование в Дальневосточном федеральном округе Российской Федерации : коллективная монография =Ethno-culturaleducationfarEasternFederalDistrictoftheRussianFederation / М-во образования Респ. Саха (Якутия), ФГБНУ «Ин-т нац. шк. Респ. Саха (Якутия)»; [сост.: д.соц.н., к.псих.н., проф. У.А. Винокурова, к.п.н. С.С. Семенова]. - Якутск : Медиа-холдинг «Якутия», 2015. - 416 с.
53. Этнопедагогика любви и национального спасения =Ethnicpedagogyofloveandnationalsalvation : В честь 100-летия доктора педагогических наук В.Ф. Афанасьева-Алданского, 90-летия академика РАО, основателя российской этнопедагогики Г.Н. Волкова, 90-летия организатора первого в России музея народной педагогики К.С. Чиряева : коллективная монография / М-во образования и науки Респ. Саха (Якутия) ; под общ. ред. У.А. Винокуровой. - Якутск: "Медиа-холдинг Якутия", 2017. - 480 с.
54. Этнопедагогика Якутии: проблемы и поиски / Матер. Респ. н.п.к. 14 июня 1999. - Якутск, 1999.