"Тыйыс айыл5алаах уьук сиргэ хортуоска олордуу"
материал (5 класс)

Региональная научно - практическая конференция « Чугуновские агрочтения для Арктических зон»

Тема: «Уьук хоту дойдуга хортуосканы

олордуу уонна ууннэрии»

( Гороховтар дьиэ кэргэн уопутуттан)

678586 Республика Саха (Якутия) Эвено – Бытантайский улус п. Кустур

                                                                        Работу выполнила: ученица 5 класса Кустурской средней  

                                                                        общеобразовательной школы им.И.Н.Слепцова

                                                                        Горохова Татьяна Николаевна                                                                                                                                                                                                                                                                                      

                                                                        Руководитель: Учитель родного языка  и литературы  

                                                                         Горохова Елена Афанасьевна                                                    

                                            Иьинээ5итэ:

1. Киириитэ
2. Сурун чааьа
3. Тумук

                                                               Ƴлэ актуальноьа:

           Уьук хоту улуустарга хортуоска  кэлиитэ, тиэллиитэ сылын аайы уустугуран иьэр. Куруук атын сиртэн кэлбит хортуосканы сиибит. Ол иьин бэйэбит ʏʏннэрэрбит ордук диэн бу теманы таллым. Биьиги да сирбитигэр  хортуосканы ʏʏннэрэр кыах баар. Ƴлэтэ суох дьон бизнес - план оҥостоннор хортуоска ʏʏннэриитинэн дьарыктаныахтарын наада.  Ону таьынан, сылын аайы ʏʏннэрэн бэйэбит туспа хортуоска сордун таьаарыахпытын сɵп.

                            Тымныы айыл5алаах сиргэ хортуосканы ʏʏннэрии

                                       ( Гороховтар дьиэ кэргэн уопутуттан)

Ƴлэ сыала: 1. Тымныы  айыл5алаах уьук хоту сытар улууска  хортуосканы хайдах ʏʏннэрэллэрин ʏɵрэтии, чинчийии.

Ƴлэ соруктара:

1. Гороховтар дьиэ кэргэн  ( уопуттарыттан) хортуосканы ʏʏннэрэр ньымаларын билии;

2. Биьиги усулуобуйабытыгар ʏʏнэрин кэтээн кɵрʏʏ;

3. Сылын аайы хомуллар хортуосканы тэннээн көрʏʏ;

                                                        Киириитэ:

    Хортуоска –  саамай тар5аммыт о5уруот астарыттан биирдэстэрэ буолар. Хортуоска 18% крахмаллаах   уонна араас битэмииннээх: А, В1, В2, В6, С, калий, кальций, сера, железа, йод бааллар.  Ону таьынан араас ыарыылартан эмтиир.       Биллэринэн, хортуоска 150 араас кɵрʏҥнээх.

  Хортуоска дойдута – Со5уруу Америка буолар. Аан бастаан Россия5а хортуосканы Петр 1 а5албыта.

                                              Сʏрʏн чааьа:

    Биьиэхэ хортуосканы олордуу наьаа тар5ана илик да буоллар,кэнники кэмнэ син ууннэрэн боруобалаан короллор. То5о диэтэххэ, бииринэн айыл5абыт тымныы, иккиьинэн, сорох ыал хортуосканы ʏʏннэрэргэ  почватын сɵпкɵ оҥорботтор.

    1. Хортуоска сирин оноруу, эрдэттэн бэлэмнээьин. 

   Биьиги дьиэ кэргэн сылын аайы хортуоска олордобут. Онно бастаан  сирин туспа, кʏрʏɵлээх гына, сʏɵьʏ киирбэтин курдук оҥороллор. Манна сири тʏɵрбэттэр, то5о диэтэххэ биьиги сирбит кытаанах, таастаах, туой буор буолар. Ол иьин эьэм сир кырсын алдьаппакка, ʏрдʏгэр буору, кума5ы, ноьуому кутар.  Барыта тэҥ тэҥҥэ буолуохтаах.

Биьиэхэ хортуосканы олордуу наьаа тар5ана илик да буоллар,кэнники кэмнэ син ууннэрэн боруобалаан короллор.То5о диэтэххэ, бииринэн айыл5абыт тымныы, иккиьинэн, сорох ыал хортуосканы ʏʏннэрэргэ  почватын сɵпкɵ оҥорботтор.

    1. Хортуоска сирин оноруу, эрдэттэн бэлэмнээьин. 

   Биьиги дьиэ кэргэн сылын аайы хортуоска олордобут. Онно бастаан  сирин туспа, кʏрʏɵлээх гына, сʏɵьʏ киирбэтин курдук оҥороллор. Манна сири тʏɵрбэттэр, то5о диэтэххэ биьиги сирбит кытаанах, таастаах, туой буор буолар. Ол иьин эьэм сир кырсын алдьаппакка, ʏрдʏгэр буору, кума5ы, ноьуому кутар.  Барыта тэҥ тэҥҥэ буолуохтаах.

    2. Хортуосканы олордуу улэтэ

Ыам ыйын бʏтʏʏтэ эбэтэр бэс ыйын саҕаланыыта хортуосканы олордоллор. Буора 10-12 см тиийэ 6-8 кыраадыс сылыйбытын кэннэ олордуллар. Маҥнай кирээдэтэ оҥоһуллар, киһи холку сылдьарын курдук. Олордуллар буора икки ардыта 25см, диринэ – 10 см.

     3. Хортуосканы араас способынан олордуу

• Сыалай хортуосканы олордуу;
•  хортуоска анарын быьан олордуу;
• Араскынан;
• Хортуоска ха5ын кытта араскытын олордуу;

  Бу мантан биьиги сыалай хортуосканан олордуу способын талабыт.

Ол кэнниттэн араскы тарпыт хортуоскаларын  угаҕын.

4. Хортуосканы коруу-харайыы

• Хортуоска ʏʏнʏʏтэ дьылыттан эмиэ тутулуктаах. Биьиэхэ сайын сылыйда5ына 25-30кыраадыс буолар. Холобур, ардахтаах буоллаҕына уу кутуллубат,  онтон куйаас күннэргэ сиригэр иҥэр гына уу кутуллар, буора кууруо суохтаах.
• Хас биирдии укка 3 лиитэрэ уу кутуллар.

      -  Ƴʏнэрэ тээпкэлииртэн улахан тутулуктаах. Киэьэ арыый соруудуйбутун кэннэ буорун копсотон биэрэллэр.

• Ол аата уга ʏʏннэҕин аайы буорун кɵмɵн биэриллиэхтээх. Сыыс от  таҕыстаҕына ʏргээн иһэҕин. Биьиэхэ хортуоскаҕа туох да эбии аһылык ( уоҕурдуу) куппаттар. То5о диэтэххэ, буора бэйэтэ элбэх навозтан турар. Навоз уо5урдуу биир корунэ буолар.

Тумугэ.

     Онон,  хортуосканы со5уруу улуустарга эрэ буолбакка биьиги климаппытыгар эмиэ ʏʏнʏɵн сɵп эбит диэн тʏмʏккэ кэлэбин.  Биьиги курдук ыраах сиргэ хортуоска кэлиитэ сылын аайы уустугурар. Ол иьин, дьиэ кэргэн бэйэтигэр эбии аьылык да, дохуот да киллэриэн сɵп.

Туьаныллыбыт литература:

1.Карманная энциклопедия огородника. Автор-сост.Чечуевская О.А.

2.Гороховтар дьиэ кэргэн уопутуттан