Зүжэлэглэмэл зохёолнууд (для школьных постановок)
материал

“Айлшан басаган”

(Доржо Сультимовэй хөөрөөнэй удхаар)

Зунай hайхан сагта туруушынхиеэ худо нютагта городhоо ухибууд абгындаа айлшалжа ерэбэ ха. Тэрэ абгатанайнь ундэр сагаагша унеэн hая турэhэн байжа, удэшэлэн ухибууд садатараа hу ууба. Саашадаа, юуншье болоhынь аалихан ажаглая…

Эрдэм: - Дарима, манай унеэн hая туроод, иимэ амтатай hу уудаг болообди

Дарима – Нээрээшье, яаhан амтатай гээшэб, Саяна, туршыш.

Баатар – Унтахын урда тээ манай ужам ехэ хорео соо ошожо харая…

Эжынь – Тэндэ ошоо hаа, боргооhондо эдюулхэл байхадтаа.

Эбтэйгээр хутэрэлдэжэ, гэрhээ гараад, эгээл туруун нохойн гэртэй танилсабад. Эзэниинь гэртээ угы, хайшаашьеб зайжа ябашаhан байба. Тииhээр, уужам хорео соо ерэбэ.

Баатар: - Бу айгты! Энэшни манай сар гээшэ

Саяна: - Сар? Яагаа аймшагтай, хурса эбэртэй юм?

Эрдэм: - Тиимэ, Энэ хурса эбэрээрээ дайсанhаа бэеэ аршалдаг. Хээрэ холо бэлшэжэ ябатарнь гэнтэ шонын добтолоо hаань, энэ жада шэнги эбэрээрээ сумэрэ хадхажархидаг!

Саяна: - Болигты даа! Маниие бу айлгагты! Иихэ болоо hаатнай, бидэ бэшэ юумэнуудыетнай харангуй, гэртээ орохобди.

Дарима: - А Юундэ сар гэжэ нэрлэдэг бэ?

Баатар: - Юундэб гэхэдэ, иимэ томонууд унеэе сар гэдэг юм. Томо унеэе… Ойлгоо гут

Дарима - Томо унеэе сар гэжэ нэрлэдэг? Сар, сар…

Саяна - Яагаа hонин нэрэ гээшэб? Сар…Сар…

Сарайн доро, хуушан тумэр аяга унинай утаан хорео соогуур тунана. Эрдэм унайда дээрэнь хуурай аргалhаа нэмэжэ хээд, басагадтаа нэгэ «hонин» юумэ заажа угэхэ hанаатай:

Эрдэм - Наашаа ерэгты даа. Энэ унайн утаан соо байжа узэе.

Дарима - Хубууд, энэ сарhаатнай манай айдаhамнай хурэнэ.Ута унжагар хэлээрээ шард-шард байса юугээ долеоно гээшэб?

 Саяна - Саашаа ошожо ондоо юумэ харая… Ошое… Бидэ айнабди…

Хубууд хамтаа – Бу айгты!

Баатар - Энэ муухай боргооhон унайн утаан доро байхадаа хазадаггуй, тэрьелшэдэг, харана гуш, энээ руу нэгэшье боргооhон

Саяна -Тьфу…Нюдэмни хордошобо…

Дарима - Фу…Юундэ энэ  муухай утаан соо оруулба гээшэбш?

Саяна – Хахаахаяа hанаа гуш?

 Баатар - Би Таниие боргооhоной хазахагуйн тулада энэ утаан соо оруулааб. Муноо энэ хубсаhандашни утаанай унэр шэнгээ, нэгэшье боргооhон шамда дутэлхэеэ болео.

Эрдэм - Бидэ ходо иидэгэбди. Зай саашаа  ябая даа

Дарима – Уй, харыт! Энээтнай хэн гэжэ нэрэтэй бэлэй даа, мохи жажалжа хэбтэнэл!

Эрдэм - Энэтнай бэшэ, сарнай! Мохи жажалнагуй , хибэдэhэеэ хибэжэ хэбтэнэ гээшэ

Саяна - Хибэдэhэеэ?! Хибэдэhэн гэжэ юм бэ?

Баатар - Ногоон

Басагад хамтаа - Ногоон?

Эрдэм - Тиимэ даа, ногоон. Манай унеэд удэр эдиhэн ногоогоо удэшэндоо гэдэhэн соогоо hооргэнь гаргаад, хибэдэг. Тиимэhээ хибэдэhэн гэжэ нэрэтэй юм.»»

Дарима - Аа-а… Ойлгостой. Удэр муугаар жажалаад эдиhэн аад, муноо hайнаар жажалжа байна ха юм. Байза, тиихэдээ энэ унеэнтнай hая туроод, иимэ амататай hу уудаг болоо гут?

   Хубууд hонин hонин асуудалнуудые басагадайнгаа hурахада, ехэл наада барихаяа ойлгожо ядашоод, городто байдаг хун хамаг юумэ хуу мэдэдэг бэшэ юм гу гэжэ досоогоо гайхаба.

Батор - Энэ хэбтээшэшни сар… Сар… hанажа аба, сарhаа hу гарадаггуй, уусэ гарадаг. Уусэ…

Эрдэм - hу унеэнhээ гарадаг. Унеэмнай тээ тэрэ, ондоо хорео соо байна. Хараа гут? Тээ тэрэ…

Саяна - Ойлгосотой… Энэ хэбтээшэ сарhаа уусэ гарадаг. Тэрэ зогсоошо унеэнhээ hу гарадаг. Теэд, уусэ гэжэ юм бэ?

Эрдэм - Уусэ гэжэ мэдэхэгуй хун юм гуш?

Басагад толгойгоо hэжэрбэ..

(немая сцена под музыку) - Танай аба саhанай орожо, хуйтэн болоходо городhоо тэрэ саган машинаараа манайда гуйлгэжэ ерээд, «зай, иишээ hайнууд байнагта? Малтнай hайн ондо орожо байна гу? Уусэмнэй тарган гу? Уусэеэ абаашахаяа ерээб…Тэ-ты даа… Газаамнай гайхалтай хуйтэн байна. Яагааехэ саhан ороо гээшэб» гээд, томо шара мэшээг соо уусэеэ хуулэжэ, машинада тээгээд, «ерэхэ зундаа убhыетнай ерэжэ сабшалсахаб» гээд, гуйлгэжэ ябашадаг. Ойлгоо гуш, уусэ гэжэ юм бэ гэжэ?

Басагад – Аа-аа! Нээрээшье…

Дарима - Абамнай хуйтэн болоходонь, гэртээ дуурэн мэшээгтэй юумэ асаржа буулгаад, балкон дээрэ тэрээнээ хээдэг hэмнай.

Саяна –Баатар, энэ унеэнэй hун хаанаа байдаг юм бэ? Гэдэhэн сонь гу? –

Баатар - Юундэ гэдэhэн сонь байха юм! Харан гуш, тэрэ…дурбэн хухэтэй дэлэн соонь hун байдаг.

Саяна - Хайшан гээд тэрэ дэлэн сонь hун бии болодог бэ?

Баатар - Углоогуур унтажа байхадамнай,унеэмнай  бэлшээридэ гарадаг.

Бухэли удэртоо ухэршэн hайн ногоотой газарта бухы тосхоноймной ухэрнуудые бэлшээдэг, адуулдаг юм. Тиигээд удэшэлэн унеэднай бэлшээриhээ бусахадаа, дэлэн соогоо дуурэн hу бии болгонхой ерэдэг.  Ухэр адуулдаг хунэй амтатай ногоотой газарта адуулаа hаань, hуниинь амтатай байдаг. Дэлэниинь шандайшанхай юумэ, хухэнhоо hу дуhалуулhаар, дэлбэрэнхэй юумэ уугэнэhээр хорео соогоо яаралтай орожо ерэдэг. Эжымнай бухэли удэртоо хулеэhэн тугалыень хаалга сооhоо гаргажа эблуулээд, унеэгээ hаадаг. Дуурэн хунэг hу hаагаад, тугалыень дахин табижа хухуулдэг.

Дарима – А Энэ ухибууниинь хэдытэй болонхойб?

Эрдэм – Эжы, хэлэжэ угыттаа

Эжы - Энэтнай ухибууниинь бэшэ, тугалынь гээшэ. Хэдытэй бэшэ, долоо хононхой.

Саяна - Долоо? Оройдоол долоо хоноhон аад, яагаа тургэн ябадаг болошоо гээшэб? Би аяар жэлтэй болоhон хойноо хулдэ орооб. Тиигэжэ эжымни хэлээ hэн. Аяар жэлтэй болохон хойноо… Таанад бидэниие мэхэлжэ байнат!

Эжы - Тугалынь hая гарамсаараа эжыдээ hайса долёолгоод, хатамсаараа, хул дээрээ бодошодог

Дарима - Бодошодог? Гарамсаараа гу?

Эрдэм - Юун гэнтэ бодошохо юм даа. Туруун убдэг дээрээ бододог. Хэды унаhаар, хэды бодоhоор дурбэн хул дээрээ зогсожо hурадаг юм,

Саяна - Иимэ тургэн томо болодог hаа, гоё байгаа.

Баатар - Теэд, ши тугал бэшэ, хун гээшэ губши?! Хун…

Эрдэм - Эжымнай унеэнэйнгээ уураг hаагаад, маанадта амтатай алаади шаража угэдэг.

Дарима - Эрдэм! Одоол баригдааш! Ши эжымнай унеэнhээ hу hаадаг гэжэ хэлээ hэмнэйш. Уураг гэжэ хэлээгуйш!

Эрдэм - hэ! Уураг гэжэ hая гараhан тугалай эдижэ шадал ородог туруушын hу хэлэдэг юм. Тиигээд бидэ, ухибууд, тугалтай уурагыень хубаалдажа, алаади шаруулжа эдеэбди. Амтатай даа! Ойлгоо гут? «Одоол баригдааш…». Оороо юушье мэдэхэгуй аад лэ!

Саяна - Теэд, ши оороо уураг бэшэ, hумбэй гарадаг гэжэ хэлээ hэмнэйш!

Баатар – hун гарадаг! Уурагай гаража дуурэмсээр hун гаража эхилдэг! Амтатай! Хооруулээд уухада бури амтатай!

Орой боложо, боргооhон бури олон болоходо булта гэр тээшээ харгылба гээшэ. Тиигэжэ байтараа…

Эрдэм - Тээ тэрэ, сана хонидые харана гут? Тэдэшни манай хонид гээшэ. Углоодэр бидэ таниие ходидтоео танилсуулхабди.

Баатар - Басагадта нэгэ хурьга бэлэг угэе гэжэ абадаа хэлэхэб, - гэжэ Баатар омогоор хэлээд, айлшанаа дахуулжа, гэртээ ороо hэн.

Иигэжэ, ехэл олон юумэ мэдэжэ, танилсажа, зунайнгаа амаралта хоер басагаднай унгэргэбэ гээшэ

«Эрдэниин буруу»

(Доржо Сультимовэй «Эрдэниин буруу хөөрөөнэй удхаар)

Шууяан, золголго, хадаг бэлэг, эдеэн .....

Нагасындаа Эрдэни ошоо. Бурхандань мүргэнэ.Нагаса аба  эжы хоёрынь харана

Эрдэни: мүргэнэ

Нагаса аба ба эжы абяагүй анхаралтайгаар харана. Гэнтэ балин хараа. Наманшалхаа болино. Хорхойтоно, шүлһөө залгина. 

ЭРдэни: Недондо сагаалганда эжы аба хоёрни дасанһаа ерэхэдээ иимэ балин асараа һэмнай, ямар амтатай байгаа гээшэб.

Эрдэни нагаса аба эжыгээ золгоно.

 Эрдэни:Мүнөө жэлдэ ажал хэрэнай урагшатай, элүүр энхэ, арад зондоо хүндэтэй, урматай зоригтой, һайн һайхан һуухатнай болтогой!

Эрдэни хубсаһаяа тайлана.столдо һууна. Нагаса эжы стоол бэлдэнэ.

Нагаса: Зай, Эрдэни, һайн һуран гүш? Хоёрхоние абана гүш даа али табаханиие?

Эрдэни: Нагаса аба, юу һуранабта? Ямар хоёрхониие? Хоёрхониие бэшэ, табаханиие абадагби! Таба-ха-ниие! Илангаяа, уншалгаар!( бурхан тээшэ хараад, баһа шүлһэ гүлд гүүлэбэ)

Нагаса: Хүгшэн, яара даа. Эрдэнимнай гэдэһэеэ үлдэһэн янзатай ха, шүлһэеэ залгижа һууна.

Эрдэни( всторону) Балин, балин. Яагаад тэрэнһээ ама хүрэхэб? Сагаалганай  дүүрэхэһээ урид ама хүрэжэ болохо гээшэ гү?( шэбшэнэ)

Эрдэни: Ямар ондо орожо байнабта?

Нагаса( залд гэжэ): Һайн ондо орожо байнабди

Эрдэни: Дагаантнай далантай , буруутнай булшантай гү?

Нагаса( барялан шангаар): Даагамнай далантай, буруумнай булшантай, һайн ондо орожо байнабди!

Нагаса эжы: Халхай, юрэдөө. Юун шангаар хөөрэлдэнэ гээшэбта. Шангаар бү дуугарыт, бурханиие уурлуулхат.

-Зай, хоол баригты. Эрдэни, сагаала. Айлшан шэнги бү һуу. Садатараа эдеэлэ. Харгыда ябажа үлдэһэн байгаа еһотойш.

Булта эдеэлнэ. Буузы шорд- шорд Эрдэни эдинэ.

Эрдэни: Бүри садааб!

Буряад Үнэн газетэ гарта барина, уншана

Эрдэни: Харыта.” Хэмэл одон космосто ниидээ.  Хойто аймагуудааар  саһан ехэ ороо, һалхи үлеэжэ,харгы зам дээгүүр хүр саһан тогтобо, холын замда жолоошодто хоригдобо.”

Нагаса эжы: Яаһан бэрхэ бэ хүбүүхэмнай. Намар һургуулида ороһон аад, хэдыдээ иимэ уншадаг болооб.

Эрдэни: Юртэмсэ дэлхэй дээрэ элдэб юумэн болоно даа.  Америкэ, Англи, Австралида юун болоноб даа?

Англи, Австрали тухай мэдээсэл харагданагүй. Байза, энэ Америкэ тухай мэдээсэл байна.

“Америкэдэ хара шарайтай зон “Зэмэгүй бидэнэрэй эрхэ сүлөөемнай хаһажа, ажал дээрэмнай газаашална, салин мүнгыемнай багаар түлэдэг болоо”

Америкэ ямар һонин гүрэн  гээшэб? Зэмгүй хуниие хашалха, мүнгыеь багаар угэхэ.( газетэеэ эбхэжэ табина)

Про себя: “Зай һургуулитай болооб гэжэ харуулжа эдэ хоёроо гайхуулбаб. Ямаршье асуудал һураа һаамни, арсахаяа болёо ёһотой. Мүнөө балинһаа ама хүрэхэ тухай асуухаар болоо бэзэб? Бари даа, хүбүүмнай, ама хүрэ, урдамни асаржа табижархиха байха”

Эрдэни: Нагаса эжы, тэрэ бурхан дээрэхи шобогор юумэнтнай балин гээшэ гү?

Нагаса эжы: Зүб даа, балин барижа бурхандаа табяабди.

Эрдэни: нагаса эжы, буузатнай ехэ амтатай байгаа.

Нагаса эжы: Садаа гүш?

Эрдэни:  Буузада садаашье садааб. Харин мүнөө тэрэ балинһаа ама хүрөө һаа, ехэл зохид байгаа.

Нагаса эжы: Болохол байгаа. Теэд Сагаан һарын хурал дүүрэтэр, ойронь хүрэжэ болохогүй бшуу. Хуралай дүүрэхэдэ, бурхан хубаалдна аабза.

Нагаса аба: Зүб хэлэнэ нагаса эжышни. Болохогүйл даа. Хуралай дууһахадань, эдихэбди.

Зай, зээгээ угтабабди, эдеэлүүлээбди, мүнөө малдаа гаража, уһа убһэ үгэхэеэ ошохомни

Нагаса эжы: Бишье ошохомни. Үбһэ хог ехэ болоо, тармахамни. Хабарай нюрган ута.

Эрдэни: Бишье гаралсаһууб.

Нагаса аба: Үгы, газаа хүйтэн, гэртэ амаржа һуу.  Ном уншажа һуу. Үглөөдэрһөө туһалаарай.

Ябана Эрэни хоёр тээшээ.

Эрдэни: һанааб!

Бурхан Багшамни, намайгаа хүлисэжэ хайрлыт даа! Танай энэ балинһаа нэгэ зааханаар ама хүрэхыемни зүбшөөгыт даа! Нүгөөдэр гэртээ ябахаб. Ум маани бадмай хум!

Ой-ёо ямар амтатай гээшэб!

Хэлэеэ таһара хазажархихоор! Аман соомни хайлажа байнал!

Һуужа байтарынь, досоонь үбдэжэ эхилбэ.

Эрдэни: Иигэээд сагһаа урид балин эдижэрхиһэмни, Бурхан Багша намайе хэһээжэ байна.

Иигээд үхэхэмни гээшэ гү?

Нагаса эжынь ороно.

Нагаса эжы: Юун болооб? Яагаабши? Яаба гээшэб? Ямар юумэ эдижэ, ууба гээшэб?

Ай , бурхан, энэмнай  балингаа эдеэ гээшэ гү?  Үгы теэд, хуу бүтэн

Хаанашни үбдэнэб?

Эрдэни: Эндэмни.

Нагаса эжы: гэдэһэн соошни яанаб? Мушхана гү?

Эрдэни: Мушхана.

Нагаса эжы: Тарган бууза эдюулбэ гээшэ гүбди? Газаа гарахадамнай..

Эрдэни. Танай балин эдеэб...

Нагаса эжы: Балин эдеэб? Теэд  энэшни бүтэн, зандаа байна ха юм.

Эрдэни: Дороһоонь түнхижэ эдеэб.

Нагаса эжы:  Иимэ ехэ балин юугээр түнхижэ эдибэш?

Эрдэни: Бишыхан халбагаар...

Нагаса эжы: Бишыхан халбагаар түнхижэ эдихэеэ хаанаһаа һанаһан хүбүүн гээшэб. Шара тоһон соо шанажа хурса эдеэндэ, балинда санхатаад, зоходожо һууна. Халуун  сай уу даа..

Нагаса орожо ерэнэ: Ямар аалин, бүтүү болоод байнабта?

Нагаса эжы: Энэ Эрдэнимнай балин түнхижэ эдеэд, санхатан алдаба. Зоходожо мэгдэбэл даа.

Нагаса: Ай, бурхан! Балин эдеэд? Ямар нүгэл хээ гээшэб Эрдэнимнай. Табаханиие абадаг, газетэ уншадаг болоһон хүн аад, бурханай балин зүбшөөлгүйгөөр эдижэрхибэ. Ай. Иихэдэ гэртэмнай хулгана бии болоо ха юм. Эрдэни гэжэ нэрэтэй хулганаа.

Эрдэни зоходоно. Хүгшэд энеэлдэнэ.

Эрдэни: Нагаса аба! Нагаса эжы! Намайе хүлисэгты. Би бэшэ болёоб!

Нагаса аба: Яахаяа болёобши?

Эрдэни: Ехэрхэеэ болёоб. Зүбшөөлгүйгөөр балин эдихэеэ болёоб.

Нагаса аба эжы: Нээрэ гү?

Эрдэни: Нээрээ.

Нагаса аба: Зай тиигэбэл бэрхэш даа. Буруу ойлгоһон эрдэнидэ ёһотой таба сэгнэлтэ табиха болоо бэзэбди?

Нагаса эжы: Табаһаа бэшэ. Ямар сэгнэлтэ үгэхэбди? Таба. Шангахан таба. Һургуулида һайн һуража, бэрхэ хүн болоорой!