Норуот утуо угэстэригэр тирэ5ирэн о5ону иитии ньымалара.
статья по теме

  Норуот үтүө үгэстэригэр тирэђирэн эбэм ииппит ньымалара.

   Ханнык ба5арар омук бэйэтин  төрүт  культуратыгар тирэ5ирэн  омук быһыытынан сайдар. Биһиги сахалар олус киэң историялаах, туспа итэ5эллээх, үгэстэрдээх, сиэрдээх-майгылаах кырдьа5ас, муудараай норуот буолабыт. Төрөөбүт норуотун культуратын, үгэстэрин билбэт киһи майгыта-сигилитэ түктэри тугу да аанньа ахтыбат, дьон-сэргэ сүөргүлүүр, киэр хайыһар киһитэ буолар.

    Саха о5отун иитэр сүрүн тосхоло сэмэй майгылаах, үүнэ-тэһиинэ суох бас-баттах майгыттан туттунар, сиэрэ суох быһыыттан тардынар киһилии киһини иитэн таһаарыы буолар.

    Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сөргүтэн, норуоттарын таптыыр, киэн туттар, туһэн биэрбэт, куһа5антан киэр турар дьону иитэр сорук туруорунуохтаахпыт.

   Норуоттарын мындыр өйүн, муударай үгэстэрин илдьэ сылдьар, ыччаттарыгар тиэрдэн иһэр дьоннорунан эбэлэр уонна эһэлэр буолаллар.

    Мин 30 сааспын туолуохпар диэри эбэм тыыннаа5а. Эбэм Татьяна Даниловна Герасимова хос сиэннэрин көтө5өн, илиитин сылаанньытан баран,82 сааһыгар анараа дойдуга аттаммыта. Төһө да ийэм а5ам иккиэн учуутал буолаллар, ырыа5а хоһооңңо үөрэппит «учууталым» эбэм этэ. Оскуола5а киириэхпэр диэри эбэбэр илии-атах сал5ааччы көмө буолан, бырааттарбын көрсөммүн  детсадка сылдьыбата5ым. Эбэбит 8 уол сиэнин атахтарыгар туруорбута. Мин улаханнара-со5отох кыыспын.

Оскуола5а киирэн баран аа5ар хоһоонорбун, кэпсиир остуоруйаларбын учуталым ким үөрэппитин сураста5ына, «Эбэм» диэн буолан иһэрэ уһу. О5о сааһым саамай кэрэ өйдөбүллэрэ-эбэм сайылыга. Билигин да5аны сайылык диэн тыл миэхэ элбэ5и санатар, онноо5ор түүн түһээн сайылыкпар сырыттахпына, сүргэм көтө5үллэн, үөрэн-көтөн уһуктабын. Эбэбин кытта хотоңңо элбэхтик сылдьыбытым. Ына5ы ыырга, сүөһүгэ сыста5ас буоларга эмиэ эбэм үөрэппитэ.Сайын сайылыкка көстөхпүтүнэ бала5аммытын

хомуйан, оһохпутун оттон, алаадьы астаан оһохпут, дьиэбит иччитин аһатарбыт. Онтон титиикпитин харбыырбыт, хомуйарбыт, ону эбэм «урукку дьыллаа5ы киртэн босхолонобут» диирэ.Кыра уот оттон, ботугураан саңара-саңара хотонун иччитин аһатара. Чөчүөккэ мииммит тарбыйа5ын тала5ынан таһыйан эмтээбитин эмиэ өйдүүбүн.

   Сайылыкпыт тыатыгар отоннуу, дьэдьэннии сылдьан үгүһү такайара. Билигин эбэм ол иитиитэ хаалла5а, кырдьа5ас дьону кытта кэпсэтэрбин, сүбэлэрин-амаларын истэрбин олус сөбүлүүбун. Кырдьа5ас киһини утары саңарары, хомотору сиэрэ суох быһыынан аа5абын. Эбэм оскуолатын суруллубатах сокуоннара уйэм тухары кэһиллибэт курдук өйбөр-сүрэхпэр иңэн сылдьаллар, бэйэм да о5олорбун, үөрэнээччилэрбин да иитэрбэр эбэм сахалыы сиэри-туому тутуһан ииппит ньымаларын туһанабын.

    Сарсыарда  эбэм хайыы-үйэ5э, сылабаарын өрөн, ына5ын ыан киирэн күөрчэх ытыйан биһилэ5э ытык угугар талырдыыр тыаһыттан уһуктарым. Бала5аммыт аана тэлэччи аһыллан «күн уота буор муоста5а ойуу буолан түһэрэ».Эбэм боруогар туран алаас иһин чарапчыланан көрөн баран:

 -Оо, үчүгэй да күн буолбут,-диирэ

 1.Киһи сарсыарданы хайдах көрсүбүтүнэн бүгүңңү күнүн оннук атаарыа5а.

-Сарсыарда доруобай уһуктубуккуттан, күн сырдыгын көрбүккүттэн үөр.

-Утуйбут ороңңун хомуй-хомуллубатах ороңңо Кир утуйар, оччо5уна, кини бырта5а эккэр сыстан баас буулуур, сэниэң эстэр.

-Сарсыарда туран суумат –аньыы. Күнү быһа сирэйгэр көлбөх олорон күлүгүрэ сылдьыаң.

  2.Таңныы эмиэ быраабылалаах, сиэрдээх. Киһи хайдах таңна-сапта сылдьарыттан хайдах киһи буоларын сыаналыыллар.

  Киэһэ утуйарбытыгар эбэбит ороммут баһыгар таңаспытын хайаан да сааһылатара, кууртарара.

- Киэһэ утуйаргар таңаскын мээнэ ыһыма, сиргэ быра5ыма. О5о таңаһа сиргэ сытарын Кир кэтэн көрөр, о5о кутун-сүрүн көтүтэр, кэбирэтэр.

-Таңаһың ыраас, алдьамматах буоларыгар кыһан. Төһө да бэйэлээх муодунай, сыаналаах таңас саба субулла сылдьар, кирдээх буолла5ына, чанчарыктык көстүө5э.

-Атах таңаһын быата сөллө сылдьара түктэри. Былыр саха кыыһа этэрбэһин быатын сототугар чөм курдук эрийэн баран түмүгүн көстүбэт гына кистээн кэбиһэрэ. Этэрбэһин кыайан бааммат киһи куһа5ан туттунуулаах, оңорбутун тиһэ5эр тиэрдэ толорбот диэн сылыктыыллар эбит.

  3.Ас туспа сиэрдээх –туомнаах. Дьоллоох, доруобай, чэгиэн киһи аһыыр.

 -Аһы то5ор-хорор аньыы.

-Аһы тобохтообокко аһаа.

   Аһылыгы ыһары-то5ору эбэбит олох сөбүлээбэтэ. Сэрии кэмигэр биир быһыы килиэп суох буолан хоргуйан өлбүт дьон туһунан кэпсиирэ. Үрэ5и туоруур муоста5а иккис хос түгэх оңорторон, бурдугу кистэтэн, салалта5а биллэрбэккэ дьонугар түңэтэн, хоргуйууттан быыһаабыт бэрэссэдээтэл туһунан ахтара.

-Ас эрэйинэн көстөр, астанар.

-Аһы астыыр киһи кыыһырыа суохтаах, ыраастык туттуохтаах. Үөрэ-көтө астаммыт ас амтаннаах, иңэмтэлээх буолар. Аска алгыс баар. Кыыһыра тымта астаммыт ас кырыыстаах буолар.Ону сиэбит киһи ыалдьар.

-Астан көңөнөр аньыы.

-Аһыы олорон этиһэр аньыы.

-Аһаан баран иһити хомуйбат сатала суох. Түүн хомуллубакка хаалбыт иһити хомо5ой салыыр. Ол иһит кирэ сыстан  айа5ың-уоһуң бааһырар.

     Биьиги Эбэ сайылыкпыт айан суолун кытыытыгар турара. Ааһан иһэр айан дьоно биһиги сылабаарбыт итии чэйин элбэхтик испиттэрэ.Хонон да ааһааччы баара. Оччотоо5у суол куһа5аныгар бадарааңңа батыллан моһуогурбут, массыыната да алдьаммыт дьоңңо сайылык ыала көмөлөһөллөрө.

 4.Куһа5ан майгылаах киһиттэн дьон- сэргэ тэйэр.

-Алдьархайга түбэспиккэ көмөлөспөт аньыы. Бэйэ5эр тиийэн кэллэ5инэ, дьон туора көрөрө хомолтолоох буолуо.

-Киэң-холку кө5үстээх буол. Кыра аайыттан кыыһырыма, уоскуйарга  үөрэн.

-Эйэ5эс буол.

-Бырастыы гынарга, гыннарарга үөрэн.

-Эппит тылгын толор. Кыаллыбат буолла5ына хара бастааңңыттан сөбүлэһимэ.

-Киһиргиир аньыы.

-Куһа5аны ба5арар аньыы. Куһа5аны саңардаххына куһа5ан өр буолбат, истэн тиийэн кэлэр.

-Киһи итэ5эһин күлүү гыныма.

-Уорар аньыы.Уоруу удьуорунан бэриллэр куһа5ан кэмэлдьи . Биирдэ уорбутуң уйэн тухары ахтыллан, о5олоргор, сиэннэргэр хара мэңи түһэрэр.

-Кырдьа5ас киһи этэрин истибэт кырдьа5аьы ытыктаабат буолуу аньыы. Кырдьар кырыыһа барыбытыгар кэлиэ5ин умнума.

5.Киһи үлэлээн киһи буолбута.Үлэни таптаа, үлэлии үөрэн.

-Үлэ барыта үчүгэй. Дьоллоох, сэниэлээх, эдэр, эрчимнээх киһи улэни кыайарын умнума. Мөлтүүр- ахсыыр кэмигэр киһи биэнсийэ5э тахсар.Онно тиэтэйимэ.

 Эбэм үлэ5э үөрэппитэ. Күн аайы сайылык буор муостатын уунан сиигирдэн баран харбыырым.Сэппэрээтэр сууйуута мин үлэм этэ. Сайылык о5олоро ньирэй хомуйан, ынах үүрэн, уу баһан дьоммутугар көмөлөһөрбүт.10 сааспыттан ынах ыырга үөрэнэн, алтыс кылаастан ферма5а сайын аайы ыанньыксыттары солбуйан үлэлиирим. «Наар күөх от ньирэй иһин сыыйар» диэн эбэбиниин от охсон, куурдан титиикпитигэр таһарбыт.

  6.Киһи- айыл5а о5ото. Аан ийэ айыл5абытын кытта эттиин-хаанныын алтыһан, харахпыт харатыныы харыстаан олордохпутуна, үйэбит уһуо.

  Сайылык тулатыгар биир да бөх-сах суох буолара. Ыаллар бары уоттарын сытырдалларыгар сайылык тулатынаа5ы тыаттан амынньыар хомуйаллара. Ол -биһиги, о5олор, үлэбит этэ.

-Айыл5аны харыстаа. Айыл5а эн-сор5оң, эн – айыл5а сор5ото5ун.

-Оту-маһы алдьатар аньыы.

-Сири киртитэр аньыы.

-Сири-дойдуну ытыктаа. Сир-дойду иччилэрин умнума. Иччини кэлэтэр иэстэбиллээх.

-Уот, сир иччилэрин аһатан, маанылаан айах тутаргын умнума.

-Булт үгэстэрин уол о5о- булчут, кыыс о5о- дьиэ хаһаайката билиэхтээх.

  Эбэлээх эһэбит бөһүөлэктээһин буолуон иннинэ олорбут өтөхтөрө сайылыкпытыттан чугас. Бу алаас тулатыгар биһиги аймахтарбыт төбүрүөннээн олорбуттар.Чугас- чугас бала5аннарын төңүргэстэрэ тураллар.Сайын аайы алааспытыгар оттуубут.Мин дойдубар Мэңэ- Хаңалас Хорообутугар бардым да, о5о сааһым ааспыт сайылыгар ахтыл5аммын

таһааран кэлэбин.Тилэхпин элэтэн сүүрбүт ыллыкчааным төһө да дьэдьэн угунан бүрүллэн бүтэйэ остор, иэгэйбит титиик, хас титирик, аарыма тиит кэнниттэн о5о сааһым одуулуурга дылы.Ону сэргэ эбэм биэдэрэтин тоңонохтонон, бобуоннуктуу бааммыт үрүн былаата кылбаңнаан ына5ын ыы баран иһэрэ харахпар субу тиллэн кэлэр.

  Туох барыта бэйэтэ кэмнээх кэрдиилээх. Аньыы диэни о5о билэн улаатыахтаах. Аньыы –ол аата бобуулаах, көңүллэммэт. Аныгы сайдыылаах үйэ5э о5ону аңардас сатаммат, бобуулаах диэнинэн  иитэр уустуктардаах. О5о5о то5о көңүллэммэтин өйдөтөр ньымалары туттуохха наада. Былыргыны да, аныгыны да дьүөрэлээн үөрэтии үтүө түмүктээх буолуон сөп. Ханнык ба5арар үйэ5э кыһал5а тирээтэ5инэ, муудараай субэни кырдьа5ас киһи биэрэр .Дэлэ5э да «кырдьа5аһы хааһахха хаалаан сылдьан сүбэлэт» диэхтэрэ дуо?!