Наречиениң делегейинче аян-чорук,С. Пюрбюнүң"Эргеппей дугайында тоожу" деп чогаалында чылгычы кижиниң овур-хевири
материал на тему

Терлиг-Хая ортумак школазы.

Наречиениң делегейинче

 аян-чорук.

(Катаптаашкын кичээл).

Тыва дыл болгаш чогаал

башкызы: Ондар А. И.

6 класс.

Кичээлдиӊ темазы:Наречиелер делегейинде аян-чорук.

Кичээлдиң хевири: Катаптаашкын кичээл.

Сорулгазы: 1) Ѳѳреникчилерниң мурнуку кичээлдерге наречие дугайында алган билиглерин катаптадып, улам ханыладып быжыглаары.

                      Наречиелерни шын тып, оларныӊ бѳлүктерин шын тодарадып, айтырыгларынга будалбазын чедип алыры.

                      Наречиелерниӊ шын бижилгезинге частырыглар кылбазын ѳѳредири.

                      2) Ѳѳреникчилерниӊ харылзаалыг болгаш аас чугаазын сайзырадыры. Кичээлге алган билиглерин аас чугаага ажыглап, түңнел кылып билиринге чаӊчыктырар.

                      3) Улус мурнунга бодун хостуг алдынарын, айтырыгга тода, долу, шын харыылаарын чедип алыр.

Дерилгези: тест, таблица; домактар, сѳзүглел бижээн кѳргүзүг материалы (интерактивтиг самбыра)

                                        Кичээлдиӊ планы:

1. Организастыг кезээ.

(Башкы кичээлдиӊ темазы, сорулгазы, хевири-биле база ажылдаарыныӊ чуруму-биле таныштырар).

2.Катаптаашкын.

Башкыныӊ сѳзү: 1-ги ѳртээл: Теория айтырыглары болур.Тестиниӊ айтырыгларынга харыылаар бис.

2-ги, 3-кү, 4-кү ѳртээлдер: Практиктиг онаалгалар болур. Билиивисти бадыткап, ону күүседир бис.

1-ги ѳртээл: "Наречие дугайында кым хѳйнү билирил?" деп аттыг тест-биле ажыл.

2-ги ѳртээл: "Наречиелерниӊ бѳлүктери"

а) Шилилге диктант. (Наречиелерни таблицада бѳлүктер аайы-биле аӊгылап бижиир.)

б) Сѳзүглел-биле ажыл. (Торга дугайында шүлүк).

                  Тывызыктажыр чапсаржыгаш

(Самбырага парлааш азар, тывызыктарныӊ харыызын тывар, хемчегниӊ наречиелерин киирер).

3-кү ѳртээл: "Наречиелерниӊ тургустунары".

а) наречиелерниң скобкаларын ажыдып, шын бижиӊер: тудуштур, аңгы кылдыр, дефистеп.

б) канчаар тургустунганын тодарадыр.

в) адаан шыйган сѳстерниӊ морфологтуг сайгарылгазы.

                   Үлегер домактажыр чапсаржыгаш.

Наречиелерни тывар, бѳлүүн тодарадыр. Үлегер домактарныӊ утказын тайылбырладыр, амыдырал-биле холбаар.

4-кү ѳртээл: "Наречиелерлиг домактар"

а) тургузуу үрелген домактарны шын кылдыр тургузар

б) домактардан наречиелерни тывар, оларныӊ домакта синтаксистиг ролюн тодарадыр.

3. Кичээлдиӊ түӊнели.

 Кичээлди түӊнээр, демдектер салыр.

4. Онаалга берилдези.

Наречиелер киирип тургаш, "Тѳрээн черим" деп кыска чогаадыг бижип эккээр.

                   Кичээлдиӊ чорудуу:

1) Организастыг кезээ. Бѳгүн бис уруглар "Наречиениӊ делегейинде аян-чорук" деп катаптаашкын кичээли чорудар бис. Кичээл аян-чорук хевиринге эртер.

                    Кичээливис сорулгазы:

а) мурнуку кичээлдерге наречие дугайында алган билиглеривисти катаптап, улам ханыладып, быжыглаар бис.

б) теория айтырыгларынга харыылап, билиивисти бадыткап, наречие-биле холбашкан янзы-бүрү онаалгаларны кылыр бис.

в) уруглар шын, тода, долу харыыларны бээр ужурлуг.

Аян-чоруувус 4 ѳртээлден тургустунар. Ѳртээл бүрүзүнге барып доктаап, наречие-биле холбашкан янзы-бүрү солун онаалгаларны күүседир бис.

2) Катаптаашкын.

Бирги ѳртээл: : "Наречие дугайында кым хѳйнү билирил?"

Самбырага азар. (тест-биле ажыл, тестиниӊ харыызы, түӊнеп ѳѳреникчилер демдектерни боттары салыр).

2-ги ѳртээл: "Наречиелерниӊ бѳлүктери"

а) шилилге диктант (Наречиелерни таблицада бижээн бѳлүктер аайы-биле ушта бижиӊер).

Кыжын, дүгде, аажок, кежээ, кедергей, ѳш-биле, чараштыр, бѳгүн, ѳжегээр, үстүүртен, даарта, багайтыр.

Демдектерни уруглар боттары салыр.

Хыналдазын кылыптарга, самбырага аскаш, хыналдазын кылыр.

б) Сѳзүглел-биле ажыл.

Торга дытта чемнеп олур

Токкуладыр узаны-дыр

Тогланчылар дооразынче

Доозунналдыр дүжүп турлар.

1.Аянныг номчулга (2-3 ѳѳреникчи)

2.Наречиелерни тывар, айтырыын салыр, бѳлүүн айтыр.

3.Торга дугайында кым чүнү билирил?

4.Немелде дыңнадыг (башкы боду бээр).

Тывызыктажыр чапсаржыгаш

Ѳртээлдер аразынга бичии дыштанып, тывызыктажып кѳрээлиңер.

Тывызыктарның харыызын тывар.

уткаларынга тааржыр хемчегниң наречиелерин киирер. Ол тывызыктарга кандыг утка, аян киирер-дир?

-Кадын кыстың караа чараш

-ийи угбашкының экти дең

-аптарам ишти ак кажыктарлыг

-Коданы ак, хою кара

-Кѳк буга чер чыттап маңнады.

(хемчегниң наречиелери: аажок, кедергей, дыка, хѳлчок, дендии, шуут).

 3-кү ѳртээл: "Наречиелерниӊ тургустунары".

а) Наречиелерни скобкаларны ажыдып, шын бижиңер: тудуштур, аңгы, дефистеп.

Чүге ындыгыл тайылбырлаар.

Адаан шыйган сѳстерниң морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

Саглаң(надыр), сыыла(дыр), ѳѳрүшкү(лүг), куш(талдыр), да(лаш), ында(хаая), шаг(жок), бѳ(гүн), ында(мында), медээ(жок), долбаннал(дыр), ѳш(биле), кедер(гей), дү(не), кыж(ын).

Морфологтуг сайгарылга:

1.Укталган азы укталбаан наречие бе?

2.Бѳлүү.

Үлегер домактажыр чапсаржыгаш.

Ам, уруглар, үлегер домактарны кѳрээлиңер. Угаанывыс бичии дыштандырып алыылыңар.

Кыжын тергең белетке

Чайын шанааң белетке.

Эртежи кижи

эзерлиг аътка таваржыр.

Дүне чоруктуг аът

Дүъште удуур.

4-кү ѳртээл:"Наречиелерлиг домактар"

а)туружу үрелген домактарны шын тургузуңар.

б)наречиелерни тывыңар, олар домакта кандыг кежигүн бооп чоруурун тодарадыңар.

-Дүне ыржым чоорту дүшкен.

-Оларны кѳѳрге, тарадыр чажыпкан чиңге-тараа-ла.

-Дүне аяс дээрге сылдыстар улам кѳвүдеп келир.

-Үстүүртен сылдыстар караа кедергей чырып, чивеңейнип кѳстүп тургулаар.

-Ынчан кижи бүрүзүнүң сеткил-сагыжы ѳѳрүшкүлүг хайныгар.

3.Кичээлдиң түңнели.

Ѳртээлдерни эртип, наречие дугайында билиивисти катаптап, улам ханыладып, быжыглап алдывыс. Наречие делегейин эргидивис.идепкейлиг, демниг ажылдааныңар дээш, четтирдим. Кичээл солун болду бе? Ол ѳртээлдеоден чүнү билип алдыңар, уруглар?

4.Онаалга

Наречие киирип тургаш, "Тѳрээн черим" деп кыска чогаадыг бижип эккээр.

Терлиг-Хая ортумак школазы.

Синонимнер.

(Катаптаашкын кичээл).

Тыва дыл болгаш чогаал

башкызы: Ондар А. И.

                                                                                  5 класс

Терлиг-Хая ортумак школазы.

Тыва чогаал

С. Пюрбюнүң"Эргеппей дугайында тоожу" деп чогаалында чылгычы кижиниң овур-хевири.

(Катаптаашкын кичээл).

Тыва дыл болгаш чогаал

башкызы: Ондар А. И.

                                                                                  7 класс

Темазы: С. Пюрбюнүң"Эргеппей дугайында тоожу" деп чогаалында чылгычы кижиниң овур-хевири.

Кичээлдиң хевири:катаптаашкын.

Сорулгазы:1.тоожунуң сѳзүглелин билирин хынап кѳѳр, уттундурган чүүлдерни катап сагындырары.

                     2. кѳшкүн амыдыралдыг тыва чоннуң амыдыралы аът-биле сырый холбаалыын кѳргүзер, азыраан малынга камныг болурун ѳѳредир, кээргээчел сеткилдиг болурун кижизидер. Чылгы малды малдаан чылгычы кижиниң ажыл-ижинге сонуургалды оттурар.

                      3. Уругларның билиин ам-даа делгемчидер болгаш харылзаалыг аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: 1.Самбырада аскан үлегер домактар

2.Тываның эмблемазы.

1.Организастыг кезээ

2.Киирилде сѳс.

3.Оюн-тест.

Тоожунуң сѳзүн кайы-хире билирин хынаар.

Сандаңмаа деп чылгычының дугайында каш сѳс.

4.Ном-биле ажыл.

5.Аътты хар-назынының аайы-биле адаары.

6.Аът дугайында үлегер домактар.

7.Аъттың дериг херекселиниң дугайында кыска викторина.

8.Кичээлдиң түңнели.

9.Онаалга бээри.

                Кичээлдиң чорудуу:

1.Организастыг кезээ.

Кичээлдиң темазы болгаш сорулгалары-биле уругларны таныштырар.

2.Киирилде сѳс. Аът кижиниң амыдыралынга кандыг ужур-дузалыгыл? деп бичии чүүл номчуп берейн кичээнгейлиг дыңнаңар.

"Эштигде- эки-аъттыгда- амыр" дээри дег шаг-шаандан тывалар эки аътты үнелеп, алгап-йѳрээп, ыдыктап чорааннар. Эки аъттың аян-шинчизинче, дериг-херекселинче, ажаап-дежээринче онза кичээнгейни салыр турганнар.