Кижи бойдустуң — төлү
план-конспект урока (7 класс) на тему
Предварительный просмотр:
Кижи бойдустуң — төлү.
(7 класска « Лексикага түңнел кичээл»).
Кичээлдиң чорудуу:
1. Кичээлдиң темазы, эпигравы – биле, сорулгазы – биле таныштырар.
2. Ниити- класс – биле ажыл.
а) Сөс – биле ажыл.
б) Словарьлыг диктант.
3. Бөлүктер аайы – биле ажыл.
а) Бөлүктерниң нити ажылы.
б) Бөлүк иштинге тус – тус ажыл.
4. Онаалга.
5. Түңнел.
а) — Сюжеттиг чурукка чогаадыг.
— Сөс тургузуунга сайгарылга: бүрүлерни, чамдык, арыг – арыг, эмчи.
— Синтаксистиг сайгарылга: Бо чылын хой, өшкүнү бис саап турдувус. Домактан башкарылга холбаалыг сөс каттыжыышкынын ушта бижиир.
— Мария Күжүгеттиң «ИЕ — бойдус төлдери - дир»деп шүлүүн аянныг номчааш, карартыр парлаан сөстерге синонимнер тывар:
Ырлап орар хензиг хөкпеш,
Ырланыпкан ызырар ыт,
Чалгын херген дээрде эзир,
Чакпа чайган сугда балык,
Кокпа сүрген майтак койгун,
Ховузунда сарыг өрге,
Сыннар тепкен сыын – мыйгак,
Сырынналган сыгырга куш,
Хырнын дүптээн кызыл дилги,
Кызымаккай кымыскаяк,
Күдүжеңнээн күске күжүр,
Хүндүс удуур инек – сокпа,
Аргазында хайыракан,
Аштаңгы көк каржы бөрү,
Бөмбүрзектиң ээзи кижи,
Бөзүр, чииртим пага — шупту
Мөңге болгаш өлүм билбес
Ие – бойдус төлдери – дир.
— Фонетиктиг сайгарылга: дажыг.
— Антонимниг тывызыктан болгаш үлегер домактан сактып бижиир.
— Сөстерниң лексиктиг утказын тайылбырлаар: чаныы, деспи, сыртык.
— Фонетиктиг сайгарылга: чүве.
— Домактарда карартыр парлаан сөстерни шын номчааш, боттарының домактарын чогаадыр: Дөвүн шынаада инек чор. игир холаан кадык болган. Угбаңда чепни ап берем.
— Калбак ховунуң дүжүдү бистиң тараачын ажыл- агыйга четчип, артып турар. Бо домактың синтаксистиг сайгарылгазын кылыр, оон тааржылга холбаалыг сөс каттыжыышкынын ушта бижиир.
— Орфографтыг словарьдан 10 хире дефистеп бижиир антропонимнерниң чижектерин ушта бижиир.
— Сөстерниң дазылын болгаш ооң укталган хевирин айтыр: согуналыг, кежээки, ажыл- -агыйның, саржаг, АКШ.
— Эргижирээн сөстерниң 2 чижээн, чаа сөстерниң 2 чижээн бээр.
— Лексиктиг сайгарылга: болаң.
— Тайгалар баштары шагда - ла мөңгүн бөрттерин кеткилепкен. Бо домактың синтаксистиг сайгарылгазын кылыр, хамааржылга холбаалыг сөс каттыжыышкынын ушта бижиир.
— Омонимнерниң уткаларын тодарадыр.
1.Кижи деп сөстүң лексиктиг утказын тодарадыңар.
Кижи — бодалдыг, чугаалыг, күш – ажыл чепсээн бүдүрүп база ажыглап билир дириг амытан.
2. Сөс деп чүл?
Сөс — кандыг – бир утканы илереткен үннер катьтыжыышкыны.
3.Бойдус деп чүл?
Бойдус — бисти долгандыр турар хүрээлел.
4.Словарьлыг диктант: ааткыыш, оожум, алгы – кышкы, дуруяа, аккыр, аъттыг.
1) Ниити бөлүк – биле ажыл.
Самбырага база кыдырааштарынга бодунуң бөлүүнге хамааржыр сөстерни бижиир.
«Кижи»: тыва, орус, моол, башкы, эмчи, эр кижи, кыс кижи, бичии, кырган, аныяк, хүндүлээчел, чугаакыр, томаанныг, өглүг, чадырлыг, бажыңныг.
«Сөс делегейи»: сөстерниң лексиктиг утказы, чаңгыс азы хөй уткалыг, дорт азы көжүрген уткалыы, ниити ажыглалдың состери, диалект, терминнер, жаргон, синоним, антоним, этноним, зооним, антропоним, фразеологизм, табу болгаш эвфемизм, үлегерлээн сөстер.
«Бойдус»: чечектер, үнүштер, даглар, хемнер, ыяштар, аңнар, курт – кымыскаяк, куштар.
Түңнел: бөлүк бүрүзүнден 1-1 кижи бижип алган чүүлдү номчааш, аразында харылзаазын тодарадыр.
Кыдыраашка демдеглеп бижиир:
Кижи, бойдус болгаш сөстер делегейи тудуш харылзаалыг. Кижи эки чүүлдү кылып каар болза, ооң ат- алдары мөңгеде артар.Кижи бүрүзү сөс – домаанга камныг, ону байыдып, чараш эдилээр болза эки. Кижизиг кижиниң чугаазы чараш, ханы уткалыг болур.
Кымның канчаар ажылдаанын үнелеп көөр, демдектерин салыр.
Онаалга.
Чогаадыг «Спорт кадыкшылды быжыглаар».
Ажыглаан литература:
1.Башкы — 2002, №3.
2.Д.А. Монгуш, К. Б. Доржу Тыва дыл ортумак школаның 6 – 7 класстарынга өөредилге ному. Тываның Ю.Ш. Кюзегеш аттыг ном үндүрер чери. Кызыл – 2007.
3.К.Б. Март – оол 5- 9 класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы. Кызыл — 2002.
4.Тыва дылдың тайылбырлыг словары. Новосибирск «Наука» — 2003.