Улегер домактар
материал на тему

Тываның Ю.Ш.Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери 2010 чылда уран чүүл эртемнериниң кандидады Б.К.Бүдүптүң чыып тургусканы "Тыва үлегер домактар болгаш чечен сөстер" деп орус-тыва дылга белеткээн номун чырыкче парлап үндүрген. Тыва үлегер домактарның болгаш чечен сөстерниң баштайгы чыындызы 1953 чылда И. Плоткинаның башталгазы болгаш О.Толгар-оолдуң редакторлааны-биле үнген... Оон бээр-ле он шаа улуг-биче чыындылар парлаттынгылаан. Оларның иштинден эң-не көскү болгаш чугула черни 1966 чылда үнген чыындының 3-кү үндүрүлгези ээлеп турар.

2010 чылда парлаттынган чыынды 2 кезектиг: 1-ги кезээнде 1966 чылда парлаттынган ном - өзек болган, а 2-ги кезээнде чырыкче үнген чыындыларга парлаттынмайн барган база үнген-даа болза, өске вариантылары кирген үлегер домактар болгаш чечен сөстер бар.

Бо удаада оларның эң-не дээжилерин силерге бараалгаттывыс.

Ада кижи оглун сактыр,

Алдын-доос кудуруун сактыр.

*      *      *

Ада көрбээнин оглу көөр,

Ие көрбээнин уруу көөр.

*       *      *

Ада сөзүн ажырып болбас,

Ие сөзүн ижип болбас.

*       *      *

Ада турда - чон таныыр,

Аът турда - чер көөр.

*       *      *

Ада чокта - чартык өскүс,

Ава чокта – бүдүн өскүс.

* * *

Ада чокта – эш чок,

Аъды чокта – бут чок дег.

* * *

Ады арт ажа бээр,

Сураа суг кеже бээр.

* * *

Аъды чүгүрүк мактадыр,

Ады чүгүрүк хоптадыр.

* * *

Ажыктыг эжиниң дузазын билбес,

Арган аъдының човаарын билбес.

* * *

Ажыл соонда

Аъш-чем амданныг.

* * *

Алыры амыр,

Бээри берге.

* * *

Алышкылар ынаа

Хая-даштан артык.

* * *

Аң түрээнде, турлаам дээр.

Кижи түрээнде, төрелим дээр.

* * *

Аът багын мунуп билир,

Төрел багын кирип билир.

* * *

Аштаанын уттуптар,

Доңганын утпас.

* * *

Аштай-аштай, тодугга чедер,

Доңа-доңа, чылыгга чедер.

* * *

Багда доң быжыг,

Сөсте шын быжыг.

* * *

Бай мен дээш балдыр эъди октава,

Чок мен дээш чода эъди чиве.

* * *

Бак келзе, туттунма,

Эки келзе, салдынма.

* * *

Бак сагыш башка халдаар.

* * *

Баштай ушкан эжин каттырбас.

* * *

Бижектиң чидии херек,

Сөстүң чигези херек.

* * *

Биче чалгаа улуг чалгаага чедирер.

* * *

Будуктуг ыяшка куш чыглыр,

Буянныг өгге чон чыглыр.

* * *

Даг аътты човадыр,

Кылык ботту човадыр.

* * *

Даг дег караны

Довук дег ак базар.

* * *

Даг көрбейн, эдээң азынма,

Суг көрбейн, идииң ужулба.

* * *

Даг көргенде, бөрү омак,

Даай көргенде, чээн омак.

* * *

Дагыр эргек

Тала тыртар.

* * *

Дазылдыг-даа болза, турлур,

Дагалыг-даа болза, таяр.

* * *

Далайга дамды дуза.

* * *

Далашкан күске сүтке дүжер.

* * *

Далдааш, таска дүжер.

* * *

Дамчыыр чугаа – далай чалгыы.

* * *

Дамырактар чыылгаш, хем болур.

Тарамыктар чыылгаш, күш болур.

* * *

Даңзазы чок – таакпызырак,

Дашказы чок – арагазырак.

* * *

Демнигде – күштүг,

Тепкииштигде - быжыг.

* * *

Демниг сааскан

Теве тудуп чиир.

* * *

Довурактан тодар,

Малгаштан байыыр.

* * *

Дорттааш, тос хонар.

* * *

Думчукка тулганда,

Бызаа сугжу.

* * *

Дуңмалыг кижи дыш,

Угбалыг кижи ус.

* * *

Дурту кыска,

Туразы улуг.

* * *

Дус чокта, амдан чок,

Тура чокта, күш чок.

* * *

Идик бакта – эжик ырак,

Эзер бакта – кодан ырак.

* * *

Каас-тодуг чуртталга –

Карак кызыл ажылда.

* * *

Кагган сөөктү катап хемдивес,

Кагган эшти катап кыйгырбас.

* * *

Кадыг черге мал доктаавас,

Харам кижээ эш доктаавас.

* * *

Калбак кезек – от чуду.

Харам кадай - өг чуду.

* * *

Кара сеткил – чыда,

Харам сеткил – дужак.

* * *

Кашты көрүп кажараар.

* * *

Кежиглиг хемни үер үрээр,

Кежээ келинни хоп үрээр.

* * *

Кежээниң мурнунда – хүндү,

Чалгааның мурнунда – кочу.

* * *

Кижи аксынга кирген човаар.

* * *

Кижи экизи – найыралда,

Аът экизи – мунушта.

* * *

Кокайга хой кадартпа,

Хопчуга сөс дыңнатпа.

* * *

Кудай багы арлыр,

Кижи багы арылбас.

* * *

Күжүгенниң тены чидиг,

Хүннээчелдиң караа көскү.

* * *

Күзээнин чедер,

Сураанын тывар.

* * *

Кылык ботту човадыр,

Даг аътты човадыр.

* * *

Кылыр иштиң деги херек,

Чиир эъттиң чаглыы херек.

* * *

Кырган аът орук часпас.

* * *

Кээргээрге, кеземче болбас.

* * *

Олутта олча чок,

Чыдында чыргал чок.

* * *

Оолдуг кижи оя сөглээр,

Кыстыг кижи кыя сөглээр.

* * *

Оттулбаска –хайынмас,

Олурарга – бүтпес.

* * *

Өдүрээн часса-даа,

Хөлүн часпас.

* * *

Өңгүрнүң оңары белен,

Өжештиң чарлыры белен.

* * *

Өскүзүнден өлбес,

Чаңгызындан чарылбас.

* * *

Сеткилдиң бичези херек,

Эртемниң улуу херек.

* * *

Серемчиде хорамча чок.

* * *

Сөглээн сөс –

Керткен ыяш.

* * *

Тайып ужар,

Даянып турар.

* * *

Тенек баш бут човадыр.

* * *

Тенектиң сөзү анчыг,

Теректиң бүрүзү ажыг.

* * *

Төрел багы – аал чуду,

Төл багы - өг чуду.

* * *

Улуг дээш өөрүп болбас,

Биче дээш өкпелеп болбас.

* * *

Үжүк билбес кижи

Үнү чоктан дора.

* * *

Хаандан хаалгачы кончуг.

* * *

Хат чокта, сиген бажы шимчевес.

* * *

Хем келдейбес,

Чон чолдайбас.

* * *

Хомудаачалга сөс аар,

Кошкакка дүк аар.

* * *

Хоп хорандан хоралыг.

* * *

Хөй мегелетпес,

Хөлеге туттурбас.

* * *

Хөөрем чорук көвүк ышкаш.

* * *

Хүлбүс аткан черинден

Хүннүң аңнаар.

* * *

Хүндүлээрге – хүлге олурар,

Мактаарга – башка олурар.

* * *

Хүннүң кээр аалчы хүндү чок.

* * *

Хүн херелдиг,

Күдээ дузалыг.

* * *

Хүрең-дайның маңын көөр,

Күдээзиниң күжүн көөр.

* * *

Хырны мурнаан,

Ады соңнаан.

* * *

Хырнын чажырарга, аштай бээр,

Кылыын чажырарга, көстү бээр.

* * *

Хырны тотса-даа,

Караа тотпас.

* * *

Чадаг кижээ чер ырак,

Чалгаа кижээ чем ырак.

* * *

Чайда ядыы чок,

Кышта коя чок.

* * *

Чашпаа кижиниң сөзү хөй,

Чалгаа кижиниң чылдаа хөй.

* * *

Челелиг бызаа арган,

Чевен кижи самдар.

* * *

Чепти эжип өөренир,

Чеченни сактып өөренир.

* * *

Чоокка чованчыг,

Ыракка ыянчыг.

* * *

Шугум чазаарда, шыгаар,

Шуугаар бетинде, боданыр.

* * *

Экиде – эдержир,

Бакта – кагжыр.

* * *

Эштигде хөглүг,

Эптигде күштүг.

* * *

Ээремниң дүвү ырак,

Эртемниң дөзү ырак.