Чогаалчылар-биле ужуражылга
методическая разработка (7 класс) на тему

         Чогаалчылар-биле ужуражылганын сценарийи.

Сорулгазы: Ѳѳреникчилерни чогаалчыларның чогаадыкчы ажылы болгаш намдары-биле таныштырар. Чогаадыкчы салым-чаяанныг уругларнын сонуургалын  бедидер, номчуттунарынга ынак болурун кижизидер.  

  Чечен чогаал хѳрзүн шыгы-тѳрээн чонда.

Салым-чаяан чараш  ЫРЫ  чылдан чылче

Сайзыралды алыр болза,хѳѳн кирер.

Чечек-чимис черни соруп,мандып ѳзер

Чечен чогаал хѳрзун шыгы-тѳрээн чонда.

Башкынын сѳзү: Тыва чон ,бистиң ада-ѳгбелеривис бурун шагдан бээр чечен-мерген, ховар салым-ЧАЯАННЫГ УЛУС.  Ону бистер тыва улустун аас чогаалындан билир бис.Чечен чогаал азы литература аас чогаалдан укталган.Ужукту успейн, улам херип чоруур улус-чогаалчылар.

      ( Тажы Айдемирниң кууселдезинде  «Агитатор»)

    Кежээкиниң мендизи-биле , эргим чонум!

Эфирде «Болчаг шагы». Ооң эрттирикчизи  Анай-Хаак Ак. Бѳгунгу кайгамчык «Болчаг шагынче» чалаткан хундулуг аалчыларывысты таныштырыптайн:

Мария Амын-ооловна Кужугет-

Светлана Салчаковна Балчыр-

Айланмаа Мылдыргыновна Хертек

Чогаалчы  дээрге амыдыралдың чурукчузу .Чогаалчы ДЭЭРГЕ ТЫВЫЗЫКСЫГ,ТУСКАЙ КѳРУШТУГ ,салым-чаянныг    кижилер-дир.Чогаалчы дээрге  агитатор-даа болур. Чогаал чылы  -биле байыр чедирип тур мен.Номчукчуларны эң-не сонуургадып чоруур айтырыы: Кажан чогаал азы шулук бижип эгелээн силер?.Черле боттарынырның дугайынарда сонуургадып кѳѳр силер бе?

     ( Шулук.Э.Мижит "Кырган-авам")

Чуртталгадан ѳѳрен " деп

чула сургап,башкым чагып,

шүлүктерим урезинин

шуурей шүшкуп, ылгап берген.

Силерни чогаадыкчы ажылынарның оруунче углап-баштап берген башкыңар,дагдыныкчыңар дугайында чугаалап берип кѳрунерем.

     (ыры"Башкыларым")

Даңгаар эртен

даглар буунден бакылаан хун

чырык-биле

чылыын меңээ ѳргээр ѳйде

чурээмейге шулуум   ынчаар     тѳруттунер.

Силерге чогаадыкчы бодал кажан,канчаар тыптып, тѳруттунерил?.Ону шымдай-ла бижий тыртып аар силер бе?азы?

(шулук. М.Кужугет "Салымымнын кавайы")

                  Тѳрээн чурту,тѳрел чону

                  тѳлу мени  кыйгыра бээр.

Тѳрээн чер-чуртуңар дугайында сонуургадып кѳѳр силер бе?База тѳрээн черинерни кайы-хире болгаш эргип барып турар силер?  

       (ыры "Тожу чуртум")

Эфирде "Болчаг шагы" уламчылап тур.

Чогаал маадырларының дугайында чугаалажып кѳрээлинерем. Олар канчап силернин чогаалынарның   маадырлары апаарыл?Баштай маадыр тыптыр бе азы чогаалдың ады тыптыр бе?

      ( шулук.Айланмаа Хертек"Дунмамга")

Шулук тѳрүттүнгеш,чырыкче унген.Ол улуг ѳѳрушку, аас-кежик.Силерниң чогааткан шулууңер элээн уе эрткенде ,чоннуң ынак ырызы апарган. Силернин сагыш-сеткилиңерге чуу болуп турганыл?Ол хунну сактыр-дыр силер бе?

   ( Башкыларның ырызы "Аяк шайны аартажыр дээш"

Тыва чогаалчының чогаадыкчы дылы-тыва дыл-ла болгай. Тыва дыл,тыва чогаал сырый харылзаалыг.Тыва дылывыска  хамаарышт ыр  ѳѳреникчилерге , номчукчуларга чуну чагып болур силер?

(тыва самны оолдарнын бѳлуу кууседир)

"Болчаг шагывыстың" тѳнер уези чоокшулап келди. Ырак-узак дивейн, бистин кожуунувуска чедип келгениңер дээш четтирдивис. Онзагай ,кайгамчык хун бистин сагыжывыска уттундурбас болуп артар дээрзинге бузурээр мен.

                         Чогаалчыга кайын чедер,

                         шорбарлап каан каш одуруумну бараалгаттым.

Урде манаан хунувус-даа чедип келди.

Ѳѳрушкулуг оолдар, кыстар зал долу.

Чогаалчынын солун сѳзун дыннап алгаш,

чанарын-даа уттувуткан олур-ла бис.

Ырак-узак орук дивейн чедип келгеш,

ындынналган соодуңар дээш четтирдивис.

Оруунар ак, чычааныңар ылгын болзун!

Чогаадыкчы чедиишкиннер ковей болзун!