Наклонениелер
методическая разработка (6 класс) на тему

Темазы: Кылыг сөзүнүң наклонениелери.

Сорулгазы: 1. Уругларны наклонение деп термин-биле таныштырып, ооң

хевирлерин уткаларынын тайылбырлап, билиндирер. Болуушкун наклонениези болгаш ооң үелерин ылгап, оларның кожумактарының шын бижилгезин өөредир. 2. Кылыг сөзүнүң наклонениелерин аас болгаш бижимел чугаага сайзырадыр, домакка шын ажыглаарынга чаңчыктырар. 3. Уругларны ажылгыр, кежээ чорукка кижизидер.

Дерилгези:  чайлаг чуруу, таблица, мультимедиа дериг-херексел.

Кичээлдиң планы.

I.Организастыг кезээ - 2 мин.

II.Катаптаашкын - 8 мин.

1. Айтырыглар

III.Чаа тема тайылбыры - 15 мин.

1. Башкының сөзү
2. Таблица-биле ажыл
3. Ном-биле ажыл

IV.Быжыглаашкын - 10 мин.

1. Ном-биле ажыл
2. Чурук-биле ажыл
3. Шилилгелиг диктант

V.Онаалга бээри - 2 мин. 

VI.Түңнел - 3 мин.

1. Демдек салыры
2. Түңнел катаптаашкын

Кичээлдиң чорудуу:

I.Организастыг кезээ:

--Экии, уруглар! оожум олуруп алыңар. Бөгүн кым келбээнил, уруглар? (өөреникчилерниң кичээлге белеткелин, самбыраның белеткелин көөр).

II.Катаптаашкын:

1. Айтырыгларга харыылаар (долу шын харыыны берген өөреникчиге борбак төгерик, чедимче чок харыы берген өөреникчиге чартык төгерик үлеп бээр)

--Эрткен кичээлде чүү деп тема өөренген ийик бис, уруглар? Кончуг дүрген сактыптаалыңар. ( «Үдекчи болгаш кызыгаарлаар деепричастиелер»).

--Деепричастиелер деп чүл? (Деепричастие – кылыг сөзүнүң өскерилбес евири. Ол кылыг сөзүнүң дөзүнге янзы-бүрү кожумактарның намешкени-биле тургустунар болгаш соонда турар кылыг сөзүнүң илередири кол кылдыныгны мурнаар, тайылбырлаар азы ооң-биле деңге болур немелде кылдыныгны илередир).

--Тыва дылда деепричастиениң каш хевирлери барыл, адаңар?

(6: каттышкак, кожаланчак, эрткен, болбас, үдекчи, кызыгаарлаар).

--Үдекчи деепричастиениң кожумактары кандыгыл? Чижектен берип көрүңерем? (-бышаан, -бишаан, -бушаан, -бүшаан, чижээ: Артист ырлавышаан, танцылап тур).

--А кызыгаарлаар деепричастиениң кандыгыл? (-гала, -геле, -кала, -келе, чижээ: Малчын келгеле, ур болу берген)

--Эр хейлер, эрткен кичээлдиң темазын эки билип алган-дыр силер.

III. Чаа тема тайылбыры:

1. 1. Башкының сөзү

--Ам кыдырааштарыңар ажыткаш, бо хүнгү ай, хүннү бижээш, самбырада чаа теманың адын бижип алыңар: «Кылыг сөзүнүң наклонениелери». Бис бөгүн наклонение деп чаа термин-биле таныжар бис. Наклонение деп сөс база причастие, деепричастие, залог, видтер ышкаш тыва дылче очулдуртунмас. Ынчангаш слайдыда терминни кым номчуптарыл? (өөреникчиге номчудар). Кыдырааштарыңарже бижип алыңар, уруглар.

--Тыва дылда кылыг сөзүнүң наклонениелери 5 аңгы хевирлерлиг.

Ам ооң хевирлери-биле таныжаалыңар.

1. 2. Таблица-биле ажыл

--Таблицаже кичээнгейни угландыраалыңар. Бир дугаарын кым номчуптарыл? (табл.1).

-- Сактып алыңар, кылыг сөзүнүң наклонениелериниң аразындан чүгле болуушкун наклонениези үелерге, саннарга болгаш арыннарга өскерлир. Ында тускай наклонение кожумаа чок. Ынчангаш ону үе, сан, арын кожумактары илередир. Болуушкун наклонениезинден өске наклонениелер үелерге өскерилбес. Олар чүгле саннарга болгаш арыннарга өскерлир. Ам дараазында слайдыны көрээлиңер. Ында болуушкун наклонениезиниң үелеринче кичээнгейни салыптаалыңар. (табл. 2)

Болуушкун наклонениези

Эрткен үе                                     Амгы үе                                           Келир үе

Чугааның бооп                             Чугааның бооп турар                   Чугааның бооп турар

турар өйүнүң мур-                        өйүнде боттанып                         өйүнүң соонда ботта-

нунда боттанган                            турар кылдыныгны                      ныр кылдыныгны

кылдыныгны                                  илередир.                                      илередир.

илередир.

Чижээ: Хар чааптып-                Чижээ: Авамдан                        Чижээ: Эртен шупту

тыр.                                                айтырып ор мен.                            чедип кээр бис.

3.Ном-биле ажыл

--Номнарыңарның 94-96 дугаар арыннарында дүрүмнерни иштиңерде номчуңар. Чижектерже кичээнгейни угландырыңар.

IV. Быжыглаашкын:

1. Ном-биле ажыл

--Номнарыңарның 94 дугаар арыннарында Мергежилге 222-ни аас-биле кылыптаалыңар. Бердингенин эштеринге кым дыңзыдыр номчуп бээрил?

--Эр хейлер!

--Улаштыр Мергежилге 223-тү самбырага кылыптаалыңар. Кымнар самбырага кылыптарыл? Арткан улус кыдырааштарыңарга кылып олуруңар.

2. Чурук-биле ажыл

--Ынчангаш бо хүн өөренген темавысты ам-даа ханы быжыглап алыры-биле дараазында бот ажылдарны кылыр бис. Самбырада чуруктуң бердингенин кым номчуптарыл? Чурукче кичээнгейлиг көрээлиңер? Ында кымнарның амыдыралын көргүскенил? «Хойлуг кижи – каас, инектиг кижи – тодуг» деп үлегер домактың утказын кым чугаалаптарыл? (өөреникчиниң харыызы).

--Эр хей!

--Тайгада аалдыг төрелдериңерже чайгы дыштанылгаёарда барып турар силер бе, уруглар?

--Ынчангаш, уруглар силер база күш ажылга эрес кежээ болуп, ада-иелериңерге база өскелерге-даа дуза кадарындан ойталавайн чоруңар, «күш ажыл кижини каастаар». Ам «Чайлагга» деп кыска чогаадыгдан бижиптээлиңер. (4-5 мин).

--Чогаадып алганыңар домактарыңарны эштериңерге ыыткыр кылдыр номчуп бериңерем, уруглар! Күзелдиг кижи номчуп бээр.

--Ук домактарыңарда кылыг сөстериниң наклонениелерин айтыңар. Оларның үезин, санын, арыннарын тодарадыңар

3. Шилилгелиг диктант.

Онаалгазы: Ам кыдырааштарыңарны үш кезекке чаргаш, эрткен үе, амгы үе, келир үе деп аңгылай бижип алыңар. Мен домактар номчуурумга, силер оларның аразындан кылыг сөзүнүң болуушкун наклонениелерин үелер аайы-биле чара бижээш, кырынга санын, арынын тодарадып бижиир силер.

Домактар:

Болат миннип кээрге, дүмбей дүн дүжүп келген (э.ү.). Шериглер боттары база эмчилерге улуг дуза чедирип, хей аът киирип турарлар (а.ү.). Хүн щагда-ла үнүп келген (э.ү.). Чудурук хире коргулчун эккеп бээр мен (к.ү.). Мергенниң сыстып үнүп чыдар бажын, шимчеш-даа дивес караңгы кара тайга, карактап, кадагалап турар (а.ү.). Чадамба солун чугаазын төнчүзүнге чедирбейн, уйгузураан боор, ыыттавайн барды (э.ү.). Копеек дег бүрүлерниң аразында киш-кулаа, айыраң кызыл чаптып чыдыр(а.ү.).

--Ынчангаш кыдырааштарыңар чаныңарда орар эштериңер-биле солчуп алгаш, мен номчуурумга силер эжиңерниң частырыгларын хынаар силер.

V.Онаалга бээри:

§36. Мергежилге 224 арын 96.

VI.Түңнел:

1. 1. Демдек салыры

--Кичээлге эки ажылдаан уруглар демдектериңерни салып бээйн, дневниктериңер эккелиңер. (Уругларның аттарын адааш, демдектер салыр) .

2.Түңнел катаптаашкын

--Бо хүн өөренген темавыска хамаарыштыр айтырыглар бар бе? Бир эвес билдинмес чүүл бар болза айтырып алыңар. (Уругларның билбейн барган чүүлдери бар болза башкы арткан үеде кысказы-биле чедимчелиг кылдыр тайылбырлап бээр).

--Ынчангаш, кылыг сөзүнүң наклонениелери каш хевирлиг болду?

--Эр хейлер! Кичээл төнген, дыштанып алыңар!