Сүнмәс йолдыз-Кәрим Тинчурин
методическая разработка на тему

Кәрим Тинчуринның 125 еллыгына багышланган

(әдәби-музыкаль кичә)

Сүнмәс йолдыз-Кәрим Тинчурин

(Экранда К.Тинчурин портреты пәйда була, туган-үлгән юллары чыга.                                                      Сәхнә артыннан шигырь ишетелә, С.Сәйдәшевнең салмак кына музыкасы яңгырый

Бәллүр кыңгырау күк чылтырап тора

Шушы исем- Кәрим Тинчурин...

Хәтерләтеп милли сәхнәбезнең

Көмеш көзгеләргә тиң чорын.

(“Зәңгәр шәл” спектакленнән үэгәртелгән күренеш. Сәхнәгә малай чыга.)                                     Малай:  (җырлап чыга) Әссәламегаләйкем. Кеше юк икән... Карт абыстай! Ау-у-у, карт абыстай, дим.Нишлиләр анда?.. Кемнедер кыйныйлар бугай. Инде нишләргә кирәк? Керсәң, мулла абзый кыйный, өйгә кайтсаң, әни кыйный... Карт абыстай, карт абыстай!..Галәви агай! Галәви агай!Ни булган боларга? Галәви агай! Галәви агай, дим!                                                                                   Галәви: Нәрсә акырасың, маңка малай, Зәңгәр шәл спектакле дип белдеңме әллә?                  Малай: Әйе, әни әйтә абыстайлар куера , токмачлар тизрәк килсеннәр , ди.                                     Галәви: Нинди абыстайлар? Нинди токмачлар? Кунаклар килгән безгә, кунаклар. Бар акырынып  йөрмә монда, кунакларны куркытырсың.                                                                                                Малай: Бу “Зәңгәр шәл” спектакле түгелмени?  Ә, ялгыш кергәнмең икән, Инде бу абыстайларны кайда эзлим ?  .                                                                                                                                           Галәви:    Бар әйдә, бар юлыңда бул.  Чүт эшне бозып куймады.                                        

Сәхнәгә 2 алып баручы чыгар                                                                                                                           1 а.б.: Татар милли театр режиссурасына нигез салучыларның берсе, күренекле драматург, артист, данлыклы “Зәңгәр шәл”, “Сүнгән йолдызлар”, “Ил”, “Кандыр буе”, “Казан сөлгесе” кебек гүзәл әсәрләр авторы К.Тинчуринга 15нче сентябрьдә 125 ел тулды.                                                                      2 а.б.: Татарстаннан читтәге күп кенә төбәкләрдәге кебек үк, Пенза өлкәсендә дә татарлар байтак яши. Анда табигате белән бик тә гүзәл Аккүл дигән авыл бар. Булачак татар драматургиясенең классигы, күренекле артист һәм режиссёр, театр өлкәсендә бик зур хезмәтләр калдырачак  Кәрим  Тинчурин 1887 нче елның 15 сентябрендә шушы авылда ишле гаиләдә дөньяга килгән.                                    1 а.б.: Әти-әнисе гаилә шатлыгы булган бу балага Кәрим дип исем кушканнар.                            Кәрим  исеменең мәгънәсе:                                                                                                                                                                                    1. Юмарт, рәхимле, киң күңелле, намуслы. 2. Хөрмәтле, кадерле, газиз, асыл зат/.                              2а.б. Әтисе Гали – тырыш, урта  хәлле крестьян, әнисе  Мәхмүдә шактый укымышлы мулла кызы булган.                                                                                                                                                                           1а.б. Кәрим туган авылыннан ике чакрым ераклыктагы Татар Шалдавычы дигән күрше авыл мәдрәсәсендә башлангыч белем алган. Моның белән генә канәгатьләнмичә, 13 яшендә, бәхет эзләп, әнисенең фатихасы белән Казанга киткән. Аягында агач башмак, башында түбәтәй. Бәхет эзләп килгән  ул, ә бәхетне укуда күргән,  укымышлы кеше буласы килгән.                                  2а.б.Теләк бар, акчасы гына юк. Шулай итеп, ул бер ашханәгә савыт-саба юучы булып эшкә кергән. Бу авыр хезмәткә Кәрим түзгән, анда  чыныгу алган.                                                                1а.б. Ниһаять, егет заманында алдынгы булып саналган, дөньяви фәннәр дә укытыла торган “Мөхәммәдия” мәдрәсәсенә укырга керү бәхетенә ирешкән. Бик тырышып укыган  ул. Әмма мәдрәсәнең уку программасыннан канәгать булмаган. Шәкертләр тарих, әдәбият, химия, физика, рус теле кебек фәннәрне үзләштерергә теләгәннәр, әмма мәдрәсә хуҗалары моңа каршы  булганнар. Ризасызлык белдереп, сиксән җиде шәкерт мәдрәсәне ташлап чыгып киткән. Алар арасында Кәрим Тинчурин да булган.                                                                                                      2а.б. Егет үзлегеннән  укыган, хәтта өлгергәнлек аттестаты алу өчен имтихан бирү, университетка керү турында хыялланган. Ләкин хыяллар тик хыял булып кына калганнар.                                            1а.б.   Уй һәм хисләре ургып торган Кәрим иҗат итә башлый. Башта хикәяләр, новеллалар, шигырьләр яза. Ул Габдулла Кариев, Сәхибҗамал Гыйззәтуллина, Касыйм Шамильский һәм башка талантлы артистлар, сәнгать әһелләре белән дуслаша.  1910 елда “Сәйяр” труппасын җитәкли.                                                                                                                                                        Шулай иҗат җимешләренә керешкән вакытта К.Тинчурин сыңар канатын очрата. Ул – Заһидә Әхмәрова.  1913 нче елда М.Терегулова туенда Кәрим Заһидә туташ белән таныша.                     1919 нчы елда Кәрим Тинчурин белән Заһидә Әхмәрова өйләнешәләр. Шулай итеп, Тинчуриннар гаиләсе барлыкка килә.                                                                                                                                   2а.б.    Үзе язган һәм куйган “Казан сөлгесе”, “Сүнгән йолдызлар”, “Американ”, “Зәңгәр шәл”, “Ил” кебек спектакльләре белән К.Тинчурин  20 нче елларда  режиссёрлык  эшчәнлегенең  иң югары баскычына күтәрелгән.                                                                                                                 1а.б. Шушы 20 нче елларда  К.Тинчурин бөек татар композиторы Салих Сәйдәшев белән берлектә музыкаль  драмалар иҗат иткән.                                                                                                                    Тинчуринның  Сәйдәшевкә мөнәсәбәте бик якын – туганнарча булган. Заһидә ханым сүзләреннән аңлашылганча, “Кәрим Салихны бик ярата һәм югары бәяли.” Тинчуриннар гаиләсендә Сәйдәшев бик еш булган. “Мин җәүһәрләрне ташлыйм, ә Салих аларны җыя һәм бриллиантлар ясый”, - дип сөйләгән  Тинчурин. Бу сүзләрдә тирән мәгънә ята.                                                                              2а.б. Бөек драматургның тирән мәгънәле халыкчан әсәрләре Сәйдәшев музыкасы белән бербөтенгә әйләнгән һәм театр сәнгатендә яңа жанр – музыкаль драма барлыкка китергән. Аларның икесенең дә эш стиле гади һәм бер-берсенә бик якын булган. Тинчурин драмаларын  Сәйдәшев өчен язган, ә Сәйдәшев, үз  чиратында, бу пьесаларга  җан  җылысын биргән.                                                        1а.б. Чыннан да, җыр сүзләрен аның көеннән аерып булмаган кебек, Тинчуринны да Сәйдәшевтан аерым күзаллап булмый.                                                                                                     К.Тинчуринның “Зәңгәр шәл” спектакленнән  Мәйсәрә  җыры башкарыла.

                           2а.б. 1929 нчы елда  К.Тинчурин  яңадан Татар дәүләт  академия театрына  чакырылган. Сәнгать  җитәкчесе булып бер ел эшләгәннән соң, режиссёрлар  коллегиясе әгъзасы итеп күчерелгән. Берничә елдан К.Тинчурин режиссёр буларак хезмәт итүдән туктаган. Ф.Сәйфи-Казанлының “Дошманнар” драмасы буенча  эшләнгән  спектакль  К.Тинчуринның  егерме  еллык  режиссёрлык  хезмәтенә йомгак ясаган.                                                                                                                                 1а.б. Бу хәл 1937 нче елның 16 сентябреннән 17 сенә каршы төндә булган. К.Тинчурин белән Заһидә ханымның тынычлыгын бозып, ике хәрби кеше йортка бәреп кергән  һәм кәгазьләр актара башлаган. Ул арада ике офицер һәм капитан килеп кергән  дә Тинчуринга тизрәк киенергә боерган. Тинчурин бик тиз генә киенгән. Тегеләр   һаман нидер эзләгәннәр. Актарынганнар.              2а.б. К.Тинчуринны Заһидәдән аерып алып чыгып киткәннәр. Шулай да Кәрим ага мирас йөзеген хатынына биреп калдырырга өлгергән. Кәрим Тинчуринны “халык  дошманы” дип  кулга алганнар һәм  1938нче елның 15 ноябрендә атып үтергәннәр.                                                                                  1а.б. Тормыш барысын да үз урынына куйды. 1955нче елда К.Тинчуринның эше яңадан каралды, әдип тулысынча акланды. Пьесалары яңадан татар сәхнәсенә әйләнеп кайтты. Афишаларда  яңадан Кәрим Тинчурин исеме балкый башлады.                                                                                                2а.б. К.Тинчурин, 1919 нчы елда язмышын татар театры белән бәйләп, гомеренең соңгы көненә кадәр шуңа турылыклы хезмәт иткән. Тинчуринның әдәби мирасы бик бай. Ул егермедән  артык  драма әсәре, күпсанлы хикәя иҗат иткән.                                                                                               1а.б. 100 ел эчендә татар драматургиясенең хәзинә сандыгына йөзәрләп әсәр өстәлде. Аларның инде байтагы заман сынавын үтә алмыйча онытылган. К.Тинчуринның драма, комедияләре исә, берничә дистә ел элек иҗат ителүләренә карамастан, һаман да сәхнәләребез түрендә.                       2а.б. Аның “Зәңгәр шәл” мелодрамасы чын мәгънәсендә халыкның иң яраткан спектакльләрнең берсенә  әверелде. Бу  спектакльне карамаган татар тамашачысы юктыр, мөгаен. “Сүнгән йолдызлар” драмасы Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында 600 тапкырдан артык  уйналды.                                                                                                                                           Спектакльдән күренеш   (Сүңгән йолдызлар)                                                                                   

1а.б.   Заһидә ханым Тинчуринаның кабере.                                                                                         “Кәримнең үз гүре юк, шуңа күрә минем кабер ташыма аның исемен дә яздырырсыз. Минем гүрем Кәримнең гүре булыр. Чәчәкләрегезне шунда китерерсез.”                                                                       (Заһидә Тинчуринаның Рабит Батуллага васыяте. 1988)                                                                            2а.б. Кәрим Тинчурин артыннан 1937 нче елның көзендә, 17 нче сентябрь көнне килгәннәр. Кулга алу турындагы карарда болай язылган: ”Тикшерү җыйган материаллар нигезендә Кәрим Тинчурин түбәндәге хәрәкәтләрдә фаш ителә: ул кулга алынган халык дошманнары Салах Атнагулов, Фатыйх Сәйфи-Казанлы, Гомәр Толымбай, Кави Нәҗми һәм башкалар белән бергә культура-идеология фронтында һәм башка тармакларда корткычлык эше алып бара...”  Тикшерү бик озакка – бер ел да ике айга сузылган.                                                                                                                    1а.б. Тикшерү беткәндә, Кәрим Тинчуринга җиде пункттан торган гаепләү белдергәннәр.                   Бу коточкыч, башка сыймаслык гаепләрнең берсе генә булса да дөреслеккә туры киләме соң?        1а.б.   Юк. Һич юк! 1955 нче елда Кәрим аганың тормыш иптәше Заһидә ханым Тинчурина ирен аклауны үтенеп гариза язган. Бу үтенеч буенча уздырылган өстәмә тикшерү Кәрим Тинчуринга сылтанган гаепләрнең барысының да уйдырма, ялган икәнен ачыклаган.                                           “Казан сөлгесе” спектакленнән күренеш(Сөлге тотып кызлар керәләр)                                        Бибинур: Илаһым, бизәкләре нинди күп, нинди ваклар, нинди матурлар.                               Мөршидә: Чигешләре, каюлары төрле- төрле.                                                                                Гөлбану:  Казан кызларының аяклары кәкре булса да, куллары туры, күрәсең.                        Мөршидә:    Чү, егетләр киләләр.                                                                                      Бибинур:Егетләргә күрсәтик әле. Исләре китсен.                                                                        Мөршидә:  Юк, юк, күрсәтер хәлем юк.Йә берәрсе кызык итеп борынын сөртер.                     Гөлбану:  Кулларына бирмәбез.                                                                                                        Кызлар: Күрсәтик, күрсәтик!                               (Егетләр биюе)                                                      Бибинур: Ах, харап булдык! Каравылчы килә.                                                                             Мөршидә: Качыйк, качыйк.                                                                                                          Каравылчы (керә)    :   Тәртипме монда?                                                                                                1а.б.         Сине театрдан аерып булмый, сәхнә түрендә син бүген дә.                                                                   Син кабызган утлар мәңге сүнмәс, мәңге янар татар илендә!                                                                             Ләбиб Лерон                                                                                                                                          Г.Тукайның “Театр” шигыре укыла    -      (Марсель)

2а.б.  Күренекле драматург, режиссёр, артист, педагогның  исемен мәңгеләштереп, 1989 елны Татар дәүләт драма һәм комедия тетрына Кәрим Тинчурин исеме бирелде. Әдипнең әсәрләре бүген дә сәхнәләрдән төшми.

 Ә хәзер сүз кунагыбызга, Габдулла Кариев исемендәге Татар дәүләт яшь тамашачы театрында эшләүче , яшь артист Алсу Фәйзуллина ( Шәмсетдиновага) бирелә.

Кичә “Дусларым” җыры  белән тәмамлана.